“Dədəm Qorqudun

Zamanından seçmələr…

“Dədə Qorqud dastanında temporal zaman kateqoriyasına həsr olunmuş ilk monoqrafiya

Kitab bilik mənbəyidir. Bəli, həqiqətən də belədir. Hər bir kitab bilik mənbəyidir. Lakin kitab da var, kitab da... elə kitab var ki, onda bilik çoxdur, eləsi də var ki az. Səməd Vurğun demiş “Kitab da növ-növdür insanlar kimi. Əzizxan Tanrıverdinin “Dədəm Qorqudun Zamanı” kitabını oxuyub qurtaranda ilk təəssüratım məhz bu cür oldu.

Xalqımızın möhtəşəm abidəsi olan “Dədə Qorqud dastanının öyrənilməsinə indiyədək yüzlərlə kitab həsr olunsa da, onun zəngin xəzinəsi hələ də tam mənimsənilməyib. Onun mövzuları, inciləri tükənmir ki, tükənmir. Türkoloq-alimlər “Kitabi Dədə Qorqud dastanını tədqiq edə-edə həm dastanı tanıtmış və sevdirmiş, həm elm aləminə yeniliklər gətirmiş, həm də özləri də biliklənmiş, zənginləşmişlər. Necə deyərlər, elm “Dədə Qorquda, “Dədə Qorqud da elmə - onun inkişafına xidmət göstərib.

Professor Ə.Tanrıverdinin “Dədəm Qorqudun Zamanı kitabı məhz bu iki cəhəti özündə birləşdirən bir tədqiqatdır. Təkcə onu demək kifayətdir ki, əsər bütövlükdə “Dədə Qorqud dastanında temporal zaman kateqoriyasına həsr olunmuş ilk monoqrafiyadır. Əsərin birinci bölməsində müəllif düzgün olaraq dastandakı zaman məsələsi ilə bağlı ayrı-ayrı alimlərin fikirlərini vermişdir. Daha sonra “Kitabın dilində zamanın leksik, morfoloji və sintaktik vasitələrlə ifadəsini dərindən və hərtərəfli tədqiq etmişdir.

“Temporallığın leksik vahidlərlə ifadəsi bölməsində zaman mənalı sözlərin dastanda işlənməsi vəziyyəti göstərilmişdir. Həmin bölmədə nitq hissələrinə aid sözlər müəyyən sistemdə nəzərdən keçirilmişdir. Zaman mənalı zərflər, isimlər, sifətlər, qoşmalar, bağlayıcı sözlər və frazeoloji vahidlər tarixi linqvistik baxımdan araşdırılmışdır. Sözlərin etimologiyası orijinallığı və həqiqətə uyğunluğu ilə diqqəti cəlb edir. Temporal zərflər (zaman zərfləri) keçmiş, indiki və gələcək zaman kateqoriyasında tədqiq olunmuşdur. Dastandakı “anda (onda), “baya (bayaq), “dün (dünən), “şimdi (indi), “tanla ( sabah, yarın) və s. sözlərin işlənmə tezliyi müəyyən edilmiş, həmçinin onların necə yaranması haqqında maraqlı və qiymətli fikirlər irəli sürülmüşdür. Temporal isimlərdən “gündüz, “gecə, “yaz, “güz və s. sözləri, temporal sifətlərdən “ağlı-qaralı, “ötəki sözləri, temporal qoşmalardan “bəri, “sonra sözləri və s. yüksək elmi səviyyədə izah olunmuşdur.

Bu bölmədə fəsil adlarından bəhs edən müəllif “güz sözünün ədəbi dilimizə qaytarılması fikrini irəli sürüb ki, bu da düzgün təklifdir. Müəllif “payız sözünün əvəzinə “güz sözünün işlədilməsini konkret faktlarla əsaslandırıb.

“Temporallığın qrammatik şəkilçilərlə (morfoloji vasitələrlə) ifadəsi bölməsi də dolğun elmi məzmuna malikdir. “Dədə Qorqud dastanındakı hər bir dil faktına dərin maraq və övlad məhəbbəti ilə yanaşan müəllif müxtəlif zamanların (keçmiş, indiki və gələcək) morfoloji göstəricilərini bir-bir nəzərdən keçirmişdir. Bu bölmədə “-dı4, “-mış4, “-ıb4, “-dıq4, “-anda2, “-an2 və s. şəkilçilərin necə formalaşması haqqında qiymətli fikirlər söylənilmişdir.

“Temporallığın sintaktik vahidlərlə ifadəsi bölməsində “Dədə Qorqud dastanında işlənmiş zaman anlayışlı söz birləşmələrindən bəhs olunur. Həmin bölmədə də müəyyən sistem və ardıcıllıq özünü göstərir. Müəllif dastanın dilindəki söz birləşmələrini ismi birləşmələr (I, II və III növ təyini söz birləşmələri) və feli birləşmələr başlığı altında şərh etmişdir.

Xüsusi qeyd etmək istərdim ki, “Dədə Qorqudun dilindəki zaman mənalı söz və ifadələr dilçiliklə yanaşı, coğrafiya, astronomiya, etnoqrafiya, fəlsəfə elmləri ilə əlaqəli şəkildə araşdırılmışdır. Bu isə müəllifin ensiklopedik biliyə, yüksək erudisiyaya sahib olduğunu göstərir. Məsələn, “yaz, “yay, “güz (payız), “qış sözlərinin izahları buna sübutdur. Həmin sözlərin yaranması Günəşin ekvatordakı vəziyyəti ilə, onun hərəkət trayektoriyası və düşmə bucağı ilə əlaqəli şəkildə tədqiq olunmuşdur. Monoqrafiyanın 65-ci səhifəsində qeyd olunduğu kimi, fəsil adlarının yaranma səbəbləri indiyədək yuxarıda göstərilən elmlərin sintezi kontekstində araşdırılmamışdır. Beləliklə, Ə.Tanrıverdi ilk dəfə olaraq problemə kompleks və sistemli yanaşaraq il və fəsil adlarının yaranma səbəbləri haqqında mülahizələr irəli sürmüş, türkologiyaya yenilik gətirmişdir.

Müəllif öz kitabında O.Ş.Gökyayın “erkən sözünün “Dədə Qorqudda ayrılıqda yox, birləşmə şəklində işlənməsi ilə razılaşmamış, “erkən (erken) sözünün dastanda müstəqil söz kimi işləndiyini əsaslandırmışdır. Ə.Tanrıverdi qorqudşünaslıqda mövcud olan mühüm bir fikrə qarşı çıxaraq yazır: “Qorqudşünaslıqda kitab bəzən yazılı ədəbiyyat nümunəsi kimi qeyd olunur. Əslində isə “Kitab, hər şeydən əvvəl, şifahi ədəbiyyat nümunəsidir. “Kitabdakı yazılış şəkillərinin bir qismi müasir Azərbaycan dilinin orfoqrafiyası yox, orfoepiyası ilə səsləşir (səh. 187).

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, kitabı oxuduqca müəllifin hərtərəfli biliyə, geniş mütaliəyə malik olduğunu yəqin edirsən. Həm də başlıca cəhət budur ki, müəllif öz zəngin bilik və məlumatını məharətlə tətbiq etməyi, onlardan səmərəli, məqsədyönlü, təsirli, sistemli şəkildə istifadə etməyi bacarır. Bu isə monoqrafiyanın maraqla oxunmasını təmin edir. Belə ki, müəllif şərh verdiyi hər hansı bir sözlə bağlı şair və yazıçılardan elə bir cümləni, elə bir misranı misal gətirir ki, bu da yerinə düşür, mətnin təsirini artırır. Məsələn, o, “gecə sözünün “keçmək sözündən yarandığını izah edəndə yazıçı Ə.Məmmədxanlının belə bir cümləsini nümunə gətirir: “Otağındakı işığı keçirəndə xəfif, qırmızı bir parıltının pəncərə şüşəsində titrədiyini gördüm (səh. 58). Bu cür kiçik misallar - cümlə və misralar kitabda çoxdur. Bunlar kitabın bəzəyinə çevrilir, həm də onun möhkəmliyinə xidmət edir.

Monoqrafiyada zaman anlayışının adlıq cümlələrlə, həmçinin tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələrlə ifadəsi ilə bağlı fikirlər də diqqət cəlb edir. Kitabın son hissələrində bəzi fellərin semantikasına dair izahlı lüğət şəklində bir hissə vardır ki, bu da çox faydalıdır. Burada bir sıra arxaik fellərin, məsələn “ayıtma, “aytışma, dərləmək və s. fellərin izahı verilir.

Ə.Tanrıverdi öz kitabını yüksək vətənpərvərlik hissi ilə yazmışdır. Onun hər bir izahatında dilimizə, ədəbiyyatımıza və mədəniyyətimizə dərin məhəbbət hissi özünü göstərir. Müəllif, yeri gəldikcə, “Dədə Qorqud dastanının daha çox xalqımıza məxsus olduğunu vurğulayır. Məsələn, o, “-ıb şəkilçisindən bəhs edərkən yazır ki, bu şəkilçi Türkiyə türkcəsində işlənmir, türkmən dilində “-ip, Azərbaycan dilində “-ıb şəklində sabitləşib. Kitabdakı forması isə belədir: -ub, -üb. Deməli, “Kitabdakı (yəni “Dədə Qorqud kitabındakı) -ub, -üb forması yalnız müasir Azərbaycan ədəbi dili üçün səciyyəvidir. Bu da “Kitabın məhz Azərbaycan dilində yazıldığını arqumentləşdirən ən tutarlı faktlardan hesab oluna bilər (səh. 104).

Monoqrafiyanın elmi siqləti yüksəkdir. Oxucu bu kitabda müəllifin dəyərli, orijinal fikir və mülahizələri ilə yanaşı, neçə-neçə türkoloq alimin də elmi fikirləri ilə tanış olur, onları öyrənir. Bütün bunlar “Kitab Bilik Mənbəyidir müdrik kəlamını doğruldur. Beləliklə, mütəxəsisslərlə yanaşı, adi oxucular da bu elmi əsərdən çox maraqlı və lazımlı biliklər əldə edə bilərlər.

Sərvər Şirinov

ADPU-nun magistrı

Bizim Yol.- 2015.- 19 dekabr.- S.11.