“Respublika ərazisində 1000-dən çox mineral su bulağı var”

Ağamahmud Səmədov: “Ölkəmizdəki təbii mineral su bulaqlarının 90 faizdən çoxu dağlıq bölgələrdə yerləşir”

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin (ETSN) Milli Geoloji Kəşfiyyat Xidmətinin baş mütəxəssisi Ağamahmud Səmədovla söhbətimizin davamı:

"Hidrokarbonatlı su - Tərkibində hidrokarbonat anionu; natrium, kalium, kalsium və maqnezium kationları vardır. Bu qrupa "Brajom", "Sairme", "Kuka", "Sirab", "Batabat", "Nəhəcir", "Badamlı" suları aiddir. Tərkibində 1200 - 8000 m/l hidrokarbonat və karbonat ionu vardır.

Xlorlu su - Tərkibində xlor anionu; kalium, natrium, kalsium və maqnezium kationları vardır. Bu qrupa "Minskaya", "Vitautac", "Omsk" və "Druskininkay" suları aiddir.

Sulfatlı su - Tərkibində sulfat anionu; kalium, natrium, kalsium və maqnezium kationları vardır. Bu qrupa "Moskovski", "Aşkabat", "Batalinskaya", "Suraxanı" suyu aiddir. Tərkibində 1700 - 3200 mq/l xlor ionu olur.

Tərkibində bioloji aktiv dəmir, mışyaq, brom,yod, latyum ionları və xüsusi bioloji xassələri (katalitik, kalloid və s.) olan su. Bu qrupa tərkibində 20 - 30 mq/l dəmir olan "Polyustrovskaya" 50 - 70 m/l dəmir olan " Martsialnaya", tərkibində 10 - 15 mq/l yod olan "Semiqorski", 150 - 200 mq/l brom olan "Luqela", 1-1,5 mq/l mışyak olan "Çermuk" və "İstisu", 25 - 40 mq/l brom olan "Nijneserginskaya" və s. sular aiddir. "Navtusya" suyu zəif neft qoxusu verir.

Şimali Qafqazda - "Narzan", " Yesentuki 20", "Yesentuki 17", "Yesentuki 4", "Smirnovski", "Slavyanovski", "Batalinski" və s; Gürcüstanda - "Barjom", "Sairme", "Lugela" və s; Azərbaycanda - " Badamlı", "İstisu", "Turşsu", " Vayxır", "Sirab"və s; Ukrainada - "Naftusya", "Polyana-Kvasova", "Svalyava", "Berezovski", "Mirqorodski", "Kiyev" və s; Moskva yaxınlığında - "Moskovski", Sankt-Peterburq yaxınlığında - "Polyustrovski", Tatarıstanda - "İjevski", Zabaykalyedə - "Darasun", Özbəkistanda - "Daşkənd", "Turşsu" və s. mineral sular vardır".

Mineral suların istehsalı

"Mineral sular kimyəvi tərkibindən və süzülmə üsulundan asılı olaraq 4 texnoloji qrupa bölünür: 1- qazlaşdırılmamış sular; 2-karbon qazlı sular; 3-tərkibində dəmir olan qazlı karbon qazlı sular; 4-hidrosulfidli və hidrosulfidli-hidrogensulfidli sular.

I texnoloji qrupa daha davamlı, süzülmə zamanı oksidləşməyə məruz qalmayan və kimyəvi tərkibini dəyişməyən mineral sular aiddir.

II texnoloji qrupa kimyəvi tərkibi dəyişikliyə məruz qalan mineral sular aiddir. Onlarda olan CO2, kimyəvi tərkibin stabilizator rolunu oynadığından, belə suyun butulkalara süzülməsi nisbətən CO2-nın ifrat təzyiq altında aparılmalıdır ki, qazsızlaşdırma prosesi minimuma ensin.

İkinci texnoloji qrupa aid olan mineral suların süzülməsinin texnoloji sxemi, yuxarıdakı sxemlə identik olub , ancaq bütün texnoloji əməliyyatlar, yəni nəql etdirilmə, saxlanma və süzmə CO2-nın nisbətən ifrat təzyiqi altında aparılır.

III texnoloji qrupa -1 litrdə 5-70 mq dəmir olan mineral sular aiddir.Bu suların butulkalara doldurulması zamanı butulkada çöküntünün əmələ gəlməsinin qarşısını almaq üçün, dəmirin oksidləşmə və süzmə zamanı qazsızlaşmaya mane olan şəraitin olması vacibdir. Bu məqsədlə mineral suya stabilləşdirici turşular - askorbin və ya limon turşuları əlavə edilir".

Tərkibində dəmir olan mineral sular

"Süni mineral sular - xüsusi müəssisələrdə adi içməli sudan hazırlanır; bu suya karbon qazı vurulur və bəzən də kimyəvi cəhətdən saf qələvi duzlar əlavə olunur.

Süni mineral suların çeşidinə soda suyu və selter suyu daxil olur; onlar şortəhər dad verir və susuzluğu yaxşı söndürür. Soda suyu qazlı suda həll edilmiş içməli soda ilə xörək duzunun məhlulundan ibarətdir; selter suyu qazlı suda həll edilmiş soda, xörək duzu, kalsium -xlorid və natrium -xlor məhlulundan ibarətdir.

Süni mineral sulardan "Selter suyu", "Sodalı", Süfrə suyu" daha çox istehsal edilir. "Selter suyu" ilk dəfə sərinləşdirici içki kimi yayılmışdır. Onun adı Almaniyadakı Niderselters dağlıq yerinin adı ilə adlanır. Hələ keçən əsrdə rus kimyaçısı Çalavskiy bu suyu tədqiq edərək müəyyən etmişdir ki, yerli əhali bu sudan ürək-damar və mədə bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edirmiş. Eyni zamanda Niderselters suyu çox dadlı idi. Lakin onun miqdarı geniş miqyasda eksport üçün çatmadığı üçün müxtəlif ölkələrdə süni olaraq "selter suyu" hazırlayırlar. Təbii "selter suyunun" tərkibində dal/q- la aşağıdakı miqdarda maddə vardır: Na 2 CO3 -13,2, NACl -16,0, KCl- 0,47, MgCl-2,7, Na SO4 - 0,52

K2 SO4 - 2,95, Na 3 PO4 - 0,13. Bu tərkibə uyğun olaraq süni "selter suyu" aşağıdakı miqdarda müxtəlif duzlardan istifadə etməklə hazırlanır. Natrium karbonat 12-25q və ya 40 q natrium hidrokarbonat, xörək duzu 10-15q, kalsium xlorid 10-15q, 0,10-0,15q MgCl .Bu duzlardan istifadə olunması müvafiq sdart və ya texniki şərtlərlə müəyyənləşdirilir. Bu duzlardan müəyyən qatılıqda məhlul hazırlanır və onu filtrdən keçirib soyudur, su ilə qarışdırırlar. Beləliklə, hazırlanmış duz məhlulu xüsusi rezervuarlarda saxlanılır, oradan dozalaşdırıcı aparatın köməyi ilə butulkalara tökülür, üzərinə karbon qazı ilə doydurulmuş su əlavə edilir.

"Selter suyunu" başqa üsullarla da hazırlayırlar. Bunun üçün xüsusi rezervuarlarda mineral duzların məhlulu ilə qazsız içki hazırlanır, sonra həmin içki istilik dəyişdirici qurğuya verilərək soyudulur, saturatorda qazla doydurulur və təzyiq altında doldurucu maşına verilib butulkalara doldurulur".

Mineral suların coğrafiyası

"Azərbaycan Respublikasında mineral su bulaqları tükənməzdir. Respublika ərazisində 1000-dən çox mineral su bulağı vardır. Bir qayda olaraq, bu bulaqların çoxu respublikamızın dağlıq rayonlarında yayılmışdır. Düzən rayonlarda təbii su bulaqlarına az rast gəlmək olar. Buna baxmayaraq buruq qazma yolu ilə mineral sular çıxarılır.

Azərbaycan fiziki-coğrafi cəhətdən çox kəskin dəyişən relyef quruluşuna malikdir. Respublikanın 85,5 min km2 ümumi düzənliklərdən ibarətdir. Təbii mineral su bulaqlarının 90%-dən çoxu, yəni 905-i dağlıq rayonda, qalanları isə, yəni 98 mineral su bulağı düzənlik rayonda yerləşmişdir".

Abşeron yarımadasının mineral suları

"Abşeron yarımadası kurortlar qrupu rayonu respublikamızda məşhur kurort guşəsidir. Təxminən 53 kilometr dənizin içərisinə doğru irəliləyən bu yarımadanın cahili başdan-başa gözəl çimərliklərlə əhatə olunmuşdur. Abşeron yarımadası iqliminə görə subtropik iqlimə çox yaxındır. Burada isti yay, günəşli payız, mülayim qış keçir, yazı nisbətən qısa olur. Abşeron qumlu sahilləri və təkcə dənizi ilə şöhrət tapmamışdır. Burada çoxlu şəfa bulaqları qaynayır. Suraxanı, Sabunçu və Şıx burnunda çıxan mineral sular böyük müalicə əhəmiyyətinə malikdir. Tərkibində yod, brom və böyük müalicə təsiri gücünə malik çoxlu başqa maddələr olan mineral suları Abşeronu daha da şöhrətləndirmişdir. Böyük Şor və Masazır mənbələrində qiymətli müalicə palçığı çıxır. Abşeron yarımadasında onlarca palçıq vulkanı püskürmüşdür.

Təəssüf ki, bu vulkanlardan çıxan müalicə palçıqları balneoloqlar və kurortoloqlar tərəfindən lazımınca tədqiq olunmamışdır. Mərdəkan, Buzovna, Şüvəlan, Zağulba, Pirşağı, Türkan və Abşeronun digər guşələri indi zəhmətkeşlərin ən sevimli istirahət yerinə çevrilmişdir. Həmin yerlərdə onlarca sanatoriya, istirahət evləri tikilmişdir. Lakin bu son hədd deyildir".

əvvəli, ardı var

ÜMİD

Bizim yol.-2015.- 3 sentyabr.- S. 13.