Akademik Ağamusa Axundov

dilçiliyimizin tacıdır

(alimin ölümünə sözardı)

"Azərbaycanda dilçilik elmi hazırda elə bir səviyyəyə gəlib çatmışdır ki, yerli kadrlar yalnız Azərbaycan dilini deyil, müxtəlif mənşəyə mənsub olan dilləri də öz tədqiqat planlarına daxil etmişlər". A. Axundov. Ümumi dilçilik. Bakı, 2006, s. 73.

Azərbaycan dünya xəritəsində balaca ölkə olsa da, onun dünya elminə və mədəniyyətinə böyük dühalar verməsi inkarolunmaz həqiqətdir. Tusi, Nizami, Füzuli, Nəsimi, Axundzadə, M. Şəfi, H. Zərdabi, Ü.Hacıbəyli, Y. Məmmədəliyev, A. Mirzəcanzadə, X. Məmmədov, B. Nəbiyev və neçə-neçə adını çəkmədiyimiz korifeylər! Bunların içərisində bir neçə gün bundan öncə dünyasını dəyişmiş A.Axundov xüsusi yer tutur. O həm dilçi, həm ədəbiyyatçı, həm təhsil uzmanı, həm də ictimai-siyasi xadim olaraq dövrünü xeyli qabaqlayan, elmimizdə yeni paradiqmin əsasını qoyan alimlərimizdəndir. O, uzun illər dilçiliyimizin başında duran fədakar alimlərimizdən biri olmaqla öz ciddi tədqiqatları ilə xalqımızın tarixinə adını qızıl hərflərlə yazmış alimdir, özünə layiqli ardıcıllar yetirmişdir. Bu gün A. Axundovun yetirmələri elmimizi ölkəmizdə və ondan çox-çox uzaqlarda layiqincə təmsil edirlər. Ümumi nəzəri problemlərin və Azərbaycan dilinin konkret məsələlərinin həllində akad. A. Axundovun öz yeri və çəkisi vardır. Onun zəngin yaradıcılığı xalqımız yolunda şam kimi ərimək anlamına gəlir. Bütün Azərbaycan Respublikasında və dünya türkoloji dilçiliyi sahəsində kadrların hazırlanmasında A.Axundov böyük əmək sərf edərək ciddi nailiyyətlər əldə etmişdir. O, görkəmli teoretik və türkoloq olmaqla yanaşı həm də sözün əsl mənasında böyük filoloq idi.

Akademik A. Axundovun elmdə fədakarlığı, akadmizmi, dil faktlarına vicdanlı münasibəti,təhlildən əldə etdiyi nəticələrə adekvat linqvistik şərh vermə bacarığı onu başqalarından fərqləndirirdi. 32 yaşında doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə etmiş bu alim Azərbaycan dilçiliyinə riyazi təhlil metodunu gətirmişdir. Dilçiliyimizin az işlənmiş sahəsi olan fonologiyada apardığı çoxsaylı tədqiqatları onun çox ciddi alimliyindən xəbər verir. Ötən əsrin 60-cı illərinin ortalarında biz gənclər onun "Felin zamanları" adlı çapdan çıxmış (1961) kitabını, sonra isə "Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi" (1973) monoqrafiyasını həvəslə oxuyub öyrənirdik, tələbə ikən sevinirdik ki, bizim belə bir ensiklopedik biliyə malik alimimiz vardır. Qeyd etmək yerinə düşər ki, məşhur belçikalı antropoloq-strukturalist L.K.Stross yazırdı ki, nüvə fizikası dəqiq elmlər üçün nədirsə, fonologiya da sosial elmlər üçün odur.

Bu ideya Ağamusa müəllimin fonologiyaya sevgisinin açarı hesab edilə bilər. Ağamusa müəllimin doktorluq dissertasiyasını diqqətlə oxuyub gördüm ki, bu nəhəng alim gənc yaşlarında Azərbaycan dilçiliyində inqilab etmişdir. Nə idi onun etdiyi inqilabın məğzi? İlk öncə qeyd edim ki, ötən əsrin 60-cı illərində Azərbaycanda dilçiliyin fonetika və fonologiya sahələri başqa sahələrə nisbətən daha çox inkişaf etmişdi. Mən bunun səbəbini ilk növbədə bizim Ə. Dəmirçizadə, F. Kazımov, Q. Ələkbərli, S. Sadıqov, C.M. Cəfərov, T. Hidayətzadə kimi son dərəcə istedadlı dilçilərimizin olması ilə izah edirəm. Digər tərəfdən, o zaman dünya dilçiliyində fonologiya aparıcı mövqedə idi. Gənc Ağamusa müəllim də dilçilikdəki bu yeniliyi duymaya bilməzdi, çünki onun davamlı və təhliledici mütaliəsi və güclü müşahidə qabiliyyəti vardı. Üçüncü bir tərəfdən Ağamusa müəllim təbiətşünaslıq elmlərinə, xüsusilə də riyaziyyata meylli dilçi idi. Bütün bunlar onu humanitar elmlərin şahı olan fonologiyaya gətirdi. Maraqlı burasıdır ki, namizədlik dissertasiyasının müdafiəsindən çox keçməmiş A.Axundov gələcək tədqiqatının yönünü tamam dəyişərək dilçiliyin zirvəsi sayılan fonologiyaya üz tutdu. Hətta mən deyərdim ki, namizədliyi yazarkən o fonologiyaya bağlanmışdı, artıq doktorluq işi üçün gələcək elmi istiqamətini seçmişdi. Bunu onun müdafiədən cəmi bir il sonra, yəni 1959 -cu ildə yazdığı məqalə də sübut edir. O, APDİ-nin "Elmi əsərlərində" F. Kazımov və C.M. Cəfərovun çap olunmuş məqalələrinə yazdığı rəydə onların mövqeyinə öz kəskin münasibətini bildirərək göstərirdi ki, onlar uzun sait və geminatların (uzun samitlərin) müəyyənləşməsində yanlışlıqlara yol vermişlər.

Deməli, fonologiyaya həvəs və maraq onu gətirib bu istiqamətin ağuşına atdı və Axundov Azərbaycanda, mən deyərdim ki, dünya türkologiyasında ilk sanballı fonoloji araşdırmaların əsasını qoydu. Fonologiya onu ənənəvi dilçiliyin əsarətindən xilas etdi və gələcəkdə adlı-sanlı dilçi olmasına bir növ təkan verdi.

Ağamusa müəllim tez bir zamanda keçmiş sovetlər birliyində və dünyada tanındı. Leninqrad (S.Peterburq) fonoloji məktəbinin lideri L.R. Zinder, gürcü türkoloqu N.N.Canaşıya və b.-ı onun haqqında yüksək fikirlər söyləyir, onun Praqada keçirilən VII Benəlxalq Fonetika Elmləri Konqresindəki məruzəsini yüksək qiymətləndirirdilər. Elə bunun nəticəsi idi ki, A.Axundov tezliklə həmin o Beynəlxalq jurnalın redaksiya heyətinin üzvü seçilmişdi.

O zaman dünyanın tanınmış dilçilik məktəblərindən biri olan LDU-da A.Axundovu, gənc olmasına baxmayaraq, çox sanballı bir alim kimi qəbul edir, onunla hesablaşırdılar, hərçənd ki, həmyerlimiz fonologiyanın müəyyən məsələlərində Şerba məktəbindən (LFM və ya SPFM) fərqli mövqe nümayiş etdirirdi. Bu barədə rəhbərim mərhum professor L.R. Zinderin mənə yazdığı məktublardan bilirdim. Berlində Humboldt universitetində doktorluq dissertasiyası yazarkən (1977/78) dünya Fonetistləri Cəmiyyətinin "Fonetika, ümumi dilçilik və kommunikativ tədqiqlər" adlı jurnalının baş redaktoru prof. Q. F. Mayerdən də A.Axundov haqqında xoş sözlər eşitmişdim. Q. F. Mayer mənimlə söhbətlərində Ağamusa müəllimin çox yüksək elmi səviyyəsindən danışır, onu dünyanın məşhur dilçilərilə bir sıraya qoyurdu. Sözün düzü, mən o zaman dilçiliyimizdə kimin kim olduğunu yaxşı bilirdim və A.Axundovla fəxr edirdim ki, bizim də üzə çıxartmalı belə bir dilçi alimimiz var. Doktorluq dissertasiyası ("Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi", 1973) əsasında A.Axundovun on bir il sonra, yəni 1984-cü ildə hazırlayıb çap etdirdiyi Azərbaycan dilinin fonetikasına həsr etdiyi kitabında fonoloji yanaşma üstünlük təşkil etdiyindən onun bu kitabı mütəxəssislər tərəfindən çox maraqla qarşılandı. Gürcü germanisti, Humboldt təqaüdçüsü və Humboldtun "Seçilmiş əsərləri"nin rus dilinə tərcüməçisi və redaktoru mərhum prof. Q.V.Ramışvilinin , habelə Suxumidən prof. P.Şubinin bizim Ağamusa müəllimə verdikləri yüksək qiyməti eşidəndə qəlbim dağa dönürdü

A.Axundovun yeniliyi nədə idi? Əvvəla, bu alim dilə bir sistem kimi yanaşır. Bunu biz aşağıda ondan gətirdiyimiz sitatdan da aydın görürük. O yazır: "Dil sistemi deyərkən, biz dil vahidlərinin bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə yaratdıqları mütəşəkkil, vahid bir bütöv, dil quruluşu adı altında isə həmin vahidlərin qarşılıqlı əlaqələrinin toplusunu başa düşürük...Dil sisteminin müxtəlif cinsli vahidlərdən təşkili onun sistemlər sistemi olmasına dəlalət edir. Bu isə dil sisteminin müxtəlif yarımsistemlərə bölündüyünü göstərir. Dil sisteminin yarımsistemlərinə dil səviyyələri deyilir." (s. 128). Dilin fonemləri də belə yanaşmada bir yarımsistem kimi götürülür. Bu zaman hər bir fonemin statusunu o, linqvistik kriteriyaların köməyilə sübut edir: fonoloji qarşılaşma yaratmaqla fonemlər söz mənasını fərqləndirmək qabiliyyətinə malikdir. Leninqrad (Sankt Peterburq) fonoloji məktəbi (LFM və ya SPFM), məlum olduğu kimi, mənafərqləndirməni əsas götürmür. Digər tərəfdən, bu məktəbə görə, fonemin danışıq aktından ayrılıb götürülməsi mexaniki qarşılaşdırma yolu ilə deyil, onun potensiyada morfemlə bağlılığı əsasında həyata keçirilir. Fonemlərin maddi varlığının səslərdən ibarət olduğunu A.Axundov qəbul edir, bununla da o- zamankı dilçilikdə hökm sürən atomizmi (hər bir fonemin ayrılıqda reallaşmasının fiziki və fizioloji təsvir edilməsi) və abstraktlığı (fonemin real səs təzahüründən qopardılaraq abstrakt bir hadisə kimi təsvir edilməsi) qəbul etmir. Üçüncüsü, A.Axundov türkologiyada ilk dəfə dil vahidlərinin-fonemlərin distribüsiyasının təsvirində riyazi-statistik metoddan istifadə etmişdir. Sonralar onun bu sahədə çalışmalarının nəticəsi kimi riyazi dilçilikdən dərs vəsaiti meydana gəldi. Eyni vaxtda onun ümumi dilçilikdən yazdığı orijinal dərslik işıq üzü gördü. Bu əsər ümumi dilçilik sahəsində çox dəyərli ümumiləşdirmələrə əsaslanırdı, hətta bəzi məsələlərin şərhində (II bölmənin üçüncü hissəsində) dünya dilçiliyi səviyyəsinə qalxa bilmişdir, dilin daxili quruluşu məsələlərinin şərhində orijinal yol seçmiş, bir sıra hallarda öz konsepsiyasını əsas götürmüşdür. Dördüncüsü, Ağamusa müəllim həmişə konkret dil materialından çıxış edərək öz elmi qənaətini vermişdir. Beşincisi, Ağamusa müəllim dilin tarixinə, onun işlənməsinə və tədrisinə, dil və mədəniyyət məsələlərinə və s-ə həmişə önəm vermiş və onların tədqiqinə sanballı əsərlər həsr etmişdir. Onun ali məktəblə yanaşı orta məktəblər üçün yazdığı dərsliklər də öz orijinallığı ilə seçilir.

A.Axundov elmi araşdırmalarında nəinki seqment vahidlərin müxtəlif mövqelərdə və şərtlər daxilində işlənməsi ehtimalını və kombinatorikasını konkret materiallar əsasında açıb göstərir, həm də onların superseqment vasitələrin (vurğu, intonasiya və s.) təsiri altında dəyişikliklərə uğramasını ətraflı təhlil edir. Özü də fonoloji vahidlərin paradiqmatik və sintaqmatik planda xüsusiyyətlərini ön plana çəkir. Bu da türkoloji dilçilikdə sinharmonizm (həmahənglik) adı altında məlum olan tipik əlamətin qabardılması, dilimizin və dilçiliyimizin avrosentrizmdən qurtulması istiqamətində irəliyə atılmış ciddi addım deməkdir.

Bu alim danışıq aktında baş verən aksent xüsusiyyətlərini, fonotaktikanı və söyləm intonasiyasının özəlliklərini də geniş planda tədqiq edir. O da şübhəsizdir ki, Azərbaycan dilinin sintaktik fonetikası ilk dəfə bu alimin əsərərində belə hərtərəfli şərh olunur. Düzdür, Ə.Dəmirçizadənin də kitabında avazlanma adı altında cümlə intonasiyası barədə məlumat verilir. Ancaq A.Axundovun tədqiqatlarında konkret tonaqramlar verilməklə müxtəlif tip cümlələrin intonasiyası geniş şərh olunur. Seqment vahidlərdə olduğu kimi, intonasiyanın şərhində də müəllif eksperimental -fonetik metoddan istifadə edir.

A.Axundov dilimizin fonem tərkibi haqqında mövcud fonoloji yanaşmalara tənqidi münasibət bildirir. Hər bir səsin fonoloji statusunu müəyyənləşdirərkən o öz kriteriyalarını irəli sürür. Maraq doğuran cəhət odur ki, A.Axundovun fonem anlamı bütövlükdə türk dillərinin, o cümlədən Azərbaycan dilinin spesifik xüsusiyyətlərini əhatə edir. Sonralar A.Axundov öz əvvəlki fonem konsepsiyasından bir qədər geri çəkilir, yəni Azərbaycan dilində uzun saitləri və samitləri fonoloji sistemdən kənara çıxararaq onlara mövqe ilə bağlı variantlar kimi yanaşır.

A.Axundovun yaradıcılığı ümumi və Azərbaycan dilçiliyinə bir töhfədir.

Sonrakı illərdə mən elmimizin ağsaqqalı, hörmətli Ağamusa müəllimlə tez-tez təmasda olmuşam, ona heyranlığımı gizlədə bilməmişəm. Onun təmkinini, dillə bağlı dərin məntiqi ümumiləşmələrini hər zaman hiss etmişəm. Heç yadımdan çıxmaz, mənim aspirantlarımdan biri onun rəhbərlik etdiyi AMEA-nın Dilçilik İnstitutundakı Müdafiə Şurasında doktorluq dissertasiyasını müdafiə edirdi. Bir neçə germanist kimi məni də birdəfəlik müdafiə şurasına üzv salmışdı Ağamusa müəllim. Müdafiə başladı, prosedur məsələlər qurtardı, opponentlər çıxış elədilər, sonra müzakirə başladı. Mən söz alıb çıxış etdim. Görünür, mənim çıxışım akademik A.Axundovun xoşuna gəlmişdi. Fasilədə yaxınlaşıb hal-əhval tutanda dedi ki, Fəxrəddin, özünü çox yorma. Sən eləyə bildiklərini etmisən. Özündən muğayat ol! Mən minnətdarlığımı bildirdim, bir neçə gündən sonra ona növbəti kitabımı bağışlayanda dedi: "Fəxrəddin, səni "Türkologiya" jurnalının redaksiya şurasına daxil etmişik". Sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Deməli, bu böyük alim mənim yaradıcılığımı izləyirmiş.

Ağamusa müəllim çox ləyaqətli, alim etikasını gözləyən, mehriban və alicənab insan idi. Bildiklərini ətrafdakılarla bölüşməyə həmişə hazır olan bu böyük insan ömrünün ahıl çağında da yorulmadan xalqımzın yolunda çalışırdı, "Orfoqrafiya lüğəti"mizin yeni təkmilləşmiş nəşrini çapa hazırlayır, "Seçilmiş əsərləri"nin ikicildliyini tamamlayaraq nəşriyyata təqdim etmişdi. Onlar işıq üzü gördü. Onun 80 illiyini təntənəli şəkildə qeyd etmək istəyirdik. Qəti şəkildə etiraz etdi. Yalnız "Dilçilik İnstitutunun əsərlərinin" bir cildini onun yubileyinə həsr eləyə bildik.

Ağamusa müəllim nədən yazırsa-yazsın, o hər yerdə yenilikçi, novator idi, dilimizi və dilçiliyimizi yüksək zirvələrə daşıyan zəhmətkeş sadə bir alim idi. O, dilçiliyimizin döyünən ürəyi, düşünən beyni və istiqamətləndirici siması idi və olaraq qalacaqdır. Bütün varlığımla inanıram ki, qədirbilən gəncliyimiz bu böyük alimin zəngin filoloji irsini dərindən təhlil edərək öyrənəcək, onun Azərbaycan və dünya dilçiliyində tutduğu layiqli yeri faktlarla açıb göstərəcəkdir. Allah Sizə rəhmət eləsin, Ağamusa müəllim! Qəbriniz nurla dolsun, əziz müəllimimiz!

Yazıya sözardı: Ağamusa müəllimin dilçiliyimiz üçün gördüyü işlər o qədər geniş və əhatəlidir ki, onları bir alim ömrünə sığışdırmaq hər adamın işi deyil. Ümumilikdə 36 adda 7970 səhifəlik kitab yazıb çap etdirən bu alimin titanik zəhmətinin nəticələrini qiymətləndirməmək olmur. Hələ mən onun çoxsaylı məqalə (125 jurnal və kitablarda), 155 (qəzetlərdə), müsahibə və çıxışlarını (48), ölkə daxilində (47) və ölkə xaricindəki (41) yazılarını və çıxışlarını, mühazirə və seminarlarını, rəhbərlik etdiyi dissertantların (41) sayını demirəm. Onun dilimizin müxtəlif sahələrinə həsr etdiyi əsərlərinin böyük hissəsi 75 -illik yubileyilə bağlı "Akademik Ağamusa Axundov" (Bakı, 2008) adı ilə çapdan çıxmış kitabında toplanmışdır. Yuxarıda adı çəkilən kitablarından əlavə burada onlardan yalnız bir neçəsini göstərməklə kifayətlənirik: Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası, Bakı, 1973; Şeir sənəti və dil. Bakı, 1980; Dil və mədəniyyət. Bakı, 1993; Dilin estetikası, Bakı, 1985; Dil və ədəbiyyat. Bakı, I-2003; II-2003; Məktəblinin orfoqrafiya lüğəti. Bakı, 2004; Azərbaycan dili-5. Bakı, 1984; Azərbaycan dili-6-7. Bakı, 1991 və s.

Fəxrəddin Veysəlli

Bizim Yol.- 2015.- 19 sentyabr.- S.11.