Yaşıl tut yarpağı, bəyaz atlas, göy dollar
arzusunun simvolu – İpəkqurdu...
Hökumətin son aylar qəbul
etdiyi qərarlarla subsidiya dəstəyi vermək istədiyi 3
sahədən biri baramaçılıqdı. Azərbaycanın
tarixən bu sahədə təcrübəsi, istehsal
infrastrukuru olan ölkədi. Sovetlər dönəmində 2
damazlıq ipəkçilik stansiyası, 7 barama zavodu
hesabına ölkə keçmiş ittifaqın əsas xam ipək
bazalarından biri olub.
Lakin müstəqillikdən sonra
bu fabriklərin hamısı faktiki olaraq dayandı.
Şəki ipək müəssisəsinə
arada əcnəbi inestorlar gəldi, yerlilərdən də kimlərinsə dəstək
verməsi ilə bağlı məlumatlar dolaşdı. Amma nəticə
dəyişmədi və
baramaçılıq bir
sektor kimi sıradan çıxdı.
Hökumət yenidən sahəni dirçəldəcəyini deyir
və barama istehsalçılarını həvəsləndirmək
üçün subsidiya
ayrılması ilə
bağlı qərar da artıq rəsmiləşib. Müzakirə
edilməli əsas sual budur: hazırkı
rəqabət mühitində
baramaçılığın ölkə iqtisadiyyatı
üçün faydalı
bir sahəyə çevrilməsi üçün
imkanlar nə dərəcədə genişdir.
Baramaçılıq üzrə mütəxəssislər
sahənin spesifik məsələlərini şərhə
edə bilər.
Məsələn, baramanın
bəslənməsi üçün
ənənəvi yemləmə
üsullarının alternativi
varmı, saxlanacaq qurdların damazlıq toxum bazası nə dərəcədə
keyfiyyətlidir və
mövcud baza hədəflənən barama
istehsalını təmin
etmək üçün
yetərlidirmi, məhsuldarlığı
artırmaq üçün
hansı texnolji üsullar mövcuddurmu, ipəkqurdu xəstəlikləri
ilə effektiv mübarizə imkanları,
kadr potensialı varmı? Bu tip sualların
cavablarını peşəkar
baramaçıların və
sahənin mütəxəssislərinin
öhdəsinə buraxaq.
Lakin sektorun iqtisadi problemlərinə diqqət çəkmək,
xüsusən sahənin
rəqabətqabiliyyətliliyini dəyərlədirmək də
çox önəmlidir. Dünya
təcrübəsinin araşdırılması
göstərir ki, iqtisadi baxımdan baramaçılıq pambıqçılıqdan
daha gəlirli və daha az zəhmət tələb edən sektordur. Müxtəlif ölkələrlə ilə bağlı faktlara baxanda bunu daha əyani
görmək olur.
Hazırda dünyada 850 min tona yaxın yaş barama istehsal edilir. Bu həcmdə baramadan
hər il
orta hesabla 130-140 min tona yaxın xam ipək emal
edilir. Dünyada yaş baramanın
təxminən 80%-ə qədərini
və ya 650 min tonunu Çin istehsal edir. İlk üçlüyü Çinin
ardınca Hindistan və Özbəkistan qapayır. Hindistanda
130, Özbəkistanda isə
30 min tona yaxın yaş barama istehsal edilir. Hazırda dünyada ümumilikdə
30 yaxın ölkədə
barama istehsal mövcuddur.
Comtrade-in
məlumatına görə,
2015-ci ildə dünya
üzrə 200 tona yaxın təxminən 1.7
milyon dəyərində
barama ixrac edilmişdir ki, bu da baramanın
hər kq-nın orta ixrac qiymətinin
8.5 dollara yaxın olduğunu göstərir.
Lakin ixrac olunun baramanın
yaş və quruluğuna görə ixrac qiymələtləri
fərqlənir. Məsələn,
ötən il
Qazaxıstan 111 min ton yaş
barama ixrac edib və orta
ixrac qiyməti 3.3
dollar olub. Lakin Çin 13.5 min ton quru barama ixrac
edib və orta ixrac qiyməti
18 dollara yaxın olub. Hazırda dünyada 1 kq
xam ipəyin alnması üçün
orta hesabla 6.5-7 kq yaş barama,
3 kq-a yaxın quru barama istifadə
edilir. Lakin ipəkqurdunun toxumunun
və baramanın özünün keyfiyyətindən
asılı olaraq ayrı-ayrı ölkələrdə
məhsuldarlıq fərqlidir.
Hazırrda barama istehsalı üzrə ixtisaslaşmış ölkələrdə
1 qutu baramanın ən aşağı məhsuldarlığı 20 kq,
ən yüksək məhsuldarlığı 40 kq
yaş baramadır. Bu o deməkdir ki,
1 qutu baramanın xam ipək çıxımı
2.5-3 kiloqramdan 7 kq-a qədər dəyişir.
Rəsmi məlumata görə, Azərbaycanda yaş barama istehsalı hazırda 70 ton ətrafındadır. Amma rəsmi
mənbələrdən nə
qədər ailə təsərrüfatının baramaçılıqla
məşğul olması,
bir ailə təsərrüfatlarına düşən
qutluların sayı, bir qutu ipəkqurdunun
barama çıxarı
barədə hər hansı məlumat əldə etmək mümkün deyil. Hökumətin təşviq
siyasətinin hədəfi
kimi seçilən digər sahələrə
münasibətdə yeni
eyni səhvlər buraxılır: baramaçılığın
hədəfi nədir:
xam ipək ixrac etməkmi? Əgər budursa, yaxın dövr üçün nə qədər xam ipək ixracı
hədəfə alınıb?
İxracda rəqabət qabiliyyətliliyimiz
yetərincə qiymətləndirilibmi?
Məsələn, Comtrade-in məlumatına
görə, 2015-ci ildə
dünya bazarında xam ipəyin orta ixrac qiyməti
45 min dollar ətrafında olub.
Bizdə
mövcud iqtisadi şərtlər, baramanın
maya dəyəri, xam ipək emalının
mövcud texnoloji kəpəsitəsi bu qiymətlə rəqabət
aparacaq səviyyədə
ixraca təminat verirmi? Nümunə
üçün deyim
ki, 2015-ci ildə dünya üzrə xam ipəyin ümumi ixracı 15 min tona yaxın olub ki, onun
yarısından bir qədər azı Çinin payına düşüb. Çindən xam ipəyin orta ixrac qiyməti
47 min dollar ətrafında olub.
Bəlkə hədəf xam ipək ixracı deyil, ipək parçalar, ipək iplik və ya
ipək xalılar formasında hazır məhsul istehsalına nail
olmaqdır? 2015-ci ildə
düyada ipək ipliyin orta ixrac
qiyməti 60 min dollar ətrafında
olub. Bu məhsulun
ixracı üzrə ən böyük dövriyyə Çinə
(98.2 milyon dollar) və
Rumıniyaya (66.3 milyon
dollar) məxsus olub.
İpək ipliyin orta ixrac qiyməti Çin üzrə 55 min,
Rumıniya üzrə
63 min dollar ətrafında olub.
İki ölkənin ipək iölik ixracı 3 min tona yaxın olub. Dünya üzrə ipək ipliyin ümumi ixracı 242.8 milyon dollar, təş
isə 5 min tona yaxın olub.
Tərkibində 85% ipək olan parçaların dünya
üzrə ixracı ötən il
1.271 milyard dollara yaxın olub. İpək parça ixracına 686 milyon dollarla Çin liderlik edir. İkinci yerdə 179 milyon
dollarla İtaliya gəlir. Sonrakı yerlərdə Fransa 79, Hindistan 71, Cənubi Koreya 63, Yaponiya 53, Almaniya 27 milyon dollarla gəlir.
Əgər baramıçılığın hədəfi sadalanan hazır məhsulların istehsalı seçilibsə,
bu ölkələrin
məhsulları ilə
müqayisədə keyfiyyətli
və ucuz məhsullar istehsalı üçün hansı imkanlar, üstün tərəflər və risklər var? Sahəyə
büdcə təşviqi
yolu sərmayə qoymağa hazrlaşan hökumətin bu əsaslandırması ilə
büdcəyə vergi
ödəyən vətəndaş,
alternativ rəy institutları hansı mənbədə tanış ola bilər?
Mövcud yem bazası nə qədər barama istehsalına təminat verir? Məsələn,
türkiyəli mütəxəssislərin
hökumət üçün
hazırladığı hesabatda
qeyd edilir ki, ipəkqurdunun normal məhsuldarlıqda və keyfiyyətdə son fazaya çatdırılması üçün
20 min ədəd yumurtanın
qoyulduğu 1 qutu ipəkqurdu üçün
orta hesabla 700 kq tut yarpağı tələb edilir. Bu qədər yarpaq
kütləsi üçün
isə 40 tut ağacı
gərəkdir. Onların hesablamalarına
görə, 1 hektar
tut bağı və ya 1200 tut ağacı hesabına orta hesabla normal şərtlərlə
böyüyən 35 qutu
ipəkqurdu bəsləmək
mümkündür. Dünya üzrə
orta məhsuldarlıqdan
çıxış etsək,
bu potensial olaraq 1100 kq-a yaxın yaş barama, 170-180 kq xam ipəyə bərabərdir. Yenə də
dünyada yaş baramanın orta ixrac qiymətindən çıxış etsək,
1 ha tut bağının məhsulu
hesabına 3500-4000 dollar dəyərində
barama, 8500-9000 dollar dəyərində
xam ipək əldə etmək mümkündür. İndi
əsas suallardan biri budur ki,
bizdə tut bağlarının
real sahəsi ilə bağlı qiymətləndirmə
varmı və bu sahə yeni
sahələr məhsul
verənə qədər
(ən azı 4-5 il) hansı
həcmdə barama istehsalına təminat verir?
Daha ciddi problem: Azərbaycanda ipək emalı rəqabətli deyil – cəmi alıcı subyekt var. Çoxus ayda oyunçuların olmadığı şəraitdə
xammal alışı
üçün təyin
edilən qiymətlər
nə dərəcədə
ədalətli olacaq?
Bu qəbildən olan
rəqəmlər, qoyulan
suallar əsasında müzakirələr açmağa
ehtiyac var. Xüsusilə də ictimai
pullar hesabına təşviq edilən sahələrin gələcək
inkişaf imkanları, seçilən təşviq alətlərinin
effektivliyi dartışılmalıdır.
Bizim məşhur
“bəsləsən atlas olar tut yarpaığından”
misalımız ticarətin qloballaşmadığı
dövrdə meydana gəlib. İndiki sərt rəqabət
şəraitində tut yarpağını atlasa çevrimək
üçün 40 gün dayanmadan ipəkqurdu
üçün tər tökmək çox azdı.
Əksinə daha məhsuldar sektor yaratmaq üçün
bilikli kadrlara, yüksək texnolji emal imkanlarına ehtiyac var.
Rövşən Ağayev
Bizim Yol.- 2016.- 9 noyabr.- S.11.