Erməni-Azərbaycan munaqişəsinin

tarixi və geosiyasi kökləri

Qarabağdakı erməni silahlılarına qarşı mübarizəyə başlayan Xosrov bəy çox qısa müddət ərzində Dro ləqəbli general (Drastamat Kanayan)ın, Nejde ləqəbli (Qaregin Ter-Artunyan)ın və general Andronikin muzdlu silahlı dəstələrini darmadağın edə bildi. Qarabağda gizli şəkildə fəaliyyət göstərən “Qarabağ müvəqqəti erməni hökuməti” bütün tərkibini buraxaraq Şuşanı tərk etdi. Bununla da bu “hökumət” Azərbaycanın siyasi səhnəsindən birdəfəlik silindi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin başı Zəngəzurda və Qarabağda erməni separatçılarının hücumlarını dəf etməyə qarışdığı bir zamanda, Rusiya Dağıstan və Həştərxan (Astrxan) vilayətlərinin ərazilərindən qurudan və sudan müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazilərinə hücum etdi. 1920-ci il aprel ayının 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Rusiyanın hərbi təcavüzü nəticəsində süqut etdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra (29 noyabr 1920-ci il tarixdə) Rusiya, Zəngəzur da daxil olmaqla Azərbaycanın 9 mahal və qəzalarını birləşdirərək Ermənistan Respublikası adlı bir dövlətin yaradıldığını elan etdi. Bu Rusiyanın işğalı altındakı Azərbaycan torpaqları üzərində yaratdığı, bəşər tarixində ilk dəfə adı çəkilən ilk erməni dövləti idi. Bu hadisədən sevinərək gözləri yaşaran bir Fransız jurnalisti yazırdı: «Bu bəşəriyyət tarixinə müstəqil erməni dövləti kimi daxil olan yeganə dövlətdir».

Azərbaycan torpaqlarında ermənilərin mövcudluğu və Ermənistan adlı bir qurumun yaradılması Rusiyasının layihəsidir. Ermənistanı yaratmaqda məqsəd, Rusiyaya olan xarici hücumları öz sərhədlərindən kənarda qarşılamaq, eyni zamanda Azərbaycanın neft sənayesini öz inhisarında saxlamaq olmuşdur. Bu Rusiyanın 100 il öncə düşündüyü plandır. Ermənilər öz milli müqəddəratlarını özləri təyin etməyiblər, Ermənistanı Rusiya yaradıb.

1920-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikasını silahlı müdaxilə yolu ilə zorla devirən Rusiya Azərbaycanın “tərkibində” 7 İyul 1923-cü ildə (DQMV) (Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini) yaradaraq, Azərbaycanda hər an közərməyə qadir olan separatizmin əsasını qoydu.

1945-ci ilin noyabr ayında Ermənistan K(b)P MK katibi Q.Arutyunov İ. Stalinə müraciət edərək, bu iki Respublika arasında iqtisadi əlaqələrin “bağlılığını” əsas gətirərək Azərbaycan SSR-in DQMV-nin Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edliməsi haqqında məsələ qaldırdı.

Məlumat baxılmaq üçün Azərbaycan tərəfə göndərildi, lakin rəsmi Bakı sənədi müzakirəyə çıxarmadan rədd etdi. Bundan iki il sonra İ.V.Stalinin imzaladığı "Kolxozculann və digər Azərbaycan əhalisinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kur-Araz ovalığma kocurulməsi haqqında" 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 saylı və "Kolxozcuların və digər Azərbaycan əhalisinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kur-Araz ovalığma kocurulməsi ilə əlaqədar tədbirlər haqqmda" 1948-ci il 10 mart tarixli 754 saylı SSRI Nazirlər Sovetinin qərarlarma əsasən 150 minədək azərbaycanlı ozlərinin tarixi torpaqlarından deportasiya olundu.

Sovet hakimiyyəti illərində ermənilər, rusların köməyi ilə azərbaycanlıların daimi yaşadıqları Ermənistan SSR-dən çıxarılmasını müntəzəm şəkildə təmin etdilər. Belə ki, 1943 - cü ildə Tehranda keçirilən konfransda ermənilər İranda yaşayan ermənilərin Ermənistana köçürülməsinə icazə verilməsi xahişi ilə SSRİ xarici işlər naziri Molotova müraciət edirlər. Bu məsələyə Stalin şəxsən razılıq verdi.

Sovet rəhbərliyinin bu qərarı azərbaycanlıların 1948-53-cü illərdə kütləvi şəkildə Ermənistandan deportasiya olunmasının əsasını qoydu. Çünki İrandan gələn ermənilərin məskunlaşması üçün ərazilər və evlər boşaldılmalı idi.

1941-45-ci il müharibəsi sona çatan kimi xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistana köçürülməsinə başlandı. Belə ki, 1946-cı ildə Suriya, Yunanıstan, İran, Bolqarıstan və Rumıniyadan 59 min 900, 1947-ci ildə isə Fələstin, Suriya, Fransa, ABŞ, Yunanıstan, Misir, İraq və Livandan 35 min 400, 1948-ci ildə isə Suriya, Livan, Fransa, ABŞ, Misir, Bolqarıstan və Rumıniyadan xeyli sayda erməni Ermənistandan qovulan azərbaycanlıların mülklərinə köçürüldü.

Yalnız 1953-cü ildə Stalinin ölümündən sonra Ermənistandan azərbaycanlıların köçürülməsi prosesi dayandırıldı. 1985-ci ildə M.Qorbaçov Sovetlər Ittifaqının rəhbəri seçildikdən sonra onun həyat yoldaşı R.Qorbaçovadan istifadə edən ermənilər “Böyuk Ermənistan” yaratmaq iddialarını gündəmə gətirərək yenidən fəallaşdırdılar.

Rusiyada 1988-ci ildə başlayan yenidənqurma, aşkarlıq prosesi antiazərbaycan əhvalruhiyyəsinin və Azərbaycana qarşı ərazi iddialarının yeni dalğasını yaratdı. 1945-ci ildə sınaqdan çıxarılmış bir metod irəli sürüldü, guya Ermənistanla Qarabağın iqtisadi cəhətdən bir-birinə bağlı olması imkan verirr ki, azərbaycanlılar Ermənistandan çıxarılsın, Qarabağ isə Ermənistana birləşdirilsin. 1988-ci ildən başlayaraq Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı kütləvi hədə qorxular, fiziki güc, ölüm, kəndlərin talan edilməsi yandırılması həyata keçirilirdi.

Etnik təmizləmə və indiki Ermənistan ərazilərində 1988-ci il noyabrın sonunda başlandı. Rəsmi hakimiyyət orqanlarının dəstəyi və sanksiyası ilə indiki Ermənistan dovlətinin ərazisində məskunlaşmış son 350 mindən artıq azərbaycanlı qısa bir muddət ərzində oz tarixi torpaqlarından deportasiya olundu. Ermənistanm azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə siyasətinin novbəti faciəvi mərhələsi olan bu kutləvi qovulma aksiyası azərbaycanlıların oldurulməsi, onlara işgəncələrin verilməsi ilə muşayiət edildi. Etnik təmizləmə nəticəsində 216 azərbaycanlı qətlə yetirildi ki, bunların da əksəriyyəti qadmlar, uşaqlar və qocalar idi. Bunlardan 49 nəfəri xilas olmağa calışarkən dağlarda donmuş, 41 nəfəri xususi qəddarlıqla doyulərək qətlə yetirilmiş, 35 nəfəri uzun surən işgəncələrlə oldurulmuş, 11 nəfəri diri-diri yandırılmış, 16 nəfəri gullələnmiş, 10 nəfər əzab və işgəncələrə dozməyərək olmuş, 2 nəfər xəstəxanada həkimlər tərəfindən oldurulmuş, 2 nəfərin başı kəsilmiş, digərləri isə suda boğularaq, asılaraq, elertrik cərəyanma birləşdirilərək və s. qeyri-insani usullarla qətlə yetirilmişlər. Etnik azərbaycanhlara qarşı cinayətlər Quqark, Kalinin, Gorus, Stepanavan, Vardenis, Masis, Spitak, Ararat, Kirovakan, İcevan, Krasnoselo, Yexeknadzor, Amasiya, Qafan, Abovyan, Sisyan, Sevan, Noyemberyan, Meğri və digər rayonlarmda xususi qəddarlıqla həyata kecirildi.

1991-ci il avqustun 8-də sonuncu azərbaycan kəndi Nüvədidən əhalinin çıxarılmasından sonra Ermənistan faktiki olaraq monomillətçi dövlətə çevrildi. «Türksüz Ermənistan» adlı daşnak ideyası reallaşdı. Ermənistanın azərbaycanlılara qarşı bu təcavüzkar siyasəti dünyanın bütün supergücləri tərəfindən dəstəkləndi. Rəsmi Yerevanm ardıcıl və davamlı şəkildə həyata kecirdiyi etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində hazırda bu olkə ərazində bir nəfər də azərbaycanlı qalmadı.

1988-ci ildən Dağlıq Qarabağın erməni əhalisi arasında millətçilik əhval-ruhiyyəsi qızışdırılmağa başlanmışdı və 13 fevral 1988-ci il tarixdə ermənilərin Xankəndi şəhərində “Qarabağ Ermənistana birləşdirilsin” şüarı altında mitinqləri başlandı.

Xankəndində isə vəziyyət getdikcə mürəkkəbləşir, kütlə vilayət rəhbərliyinin idarəçiliyindən çıxırdı. Bu arada Moskva Arkadi Volskinin rəhbərliyi ilə Xüsusi İdarəetmə Komitəsi yaratmaqla Dağlıq Qarabağa nəzarəti tamamilə öz əlinə aldı. Komitənin əsas missiyası Qağlıq Qarabağdan azərbaycanlı əhalinin köçürülməsini təmin etməklə bərabər, Qarabağı Ermənistana birləşdirilməsinə nail olmaq idi.

Xüsusi İdarəetmə Komitəsi Dağlıq Qarabağın “Sosial iqqtisadi geriliyini” aradan qaldırmaq üçün, iqtisadi cəhətdən Azərbaycandan qat-qat zəif olan Ermənistanın sənaye və kənd təsərrüfatı rəhbərlərini Xankəndinə dəvət etdi. Ermənistanın sənaye və kənd təsərrüfatı idarələrinin filiallarını burada açmaqla Komitə, Qarabağla Ermənistanın bağlılığını daha da artırmaqla gələcəkdə bu ərazilərin Ermənistana birləşdirilməsinin zəruriliyini ortaya qoyurdu.

1988-ci ilin noyabr ayında Ermənisan SSR-in Alminium zavodlarından birinin filialının Əsgəran rayonunun ərazisindəki “Topxana” meşəsində tikintisinə başladılar. “Topxana” Azərbaycan üçün yalnız meşə, təbiət qoruğu gözəllik simvolu deyil, “Topxana” bu xalqın tarixi və qürur mənbəyidir.

Ermənistanın Topxanaya olan bu təcavüzü onsuz da əsəbləri tarıma çəkilmiş Azərbaycan xalqını ayağa qaldırdı. Laçından, Şuşadan başlanan xalq hərəkatı Bakıda böyük və geniş vüsət aldı. Bu Hərakat çox qısa müddətdə bütün Azərbaycana yayılaraq Sovetlər İttifaqını kökündən silkələdi. Çünki xalq öz azadlığı uğurunda mübarizəyə qalxmışdı.

Buna cavab olaraq ermənilər Dağlıq Qarabağda etnik təmizləmə işlərini daha da sürətləndirdilər. Qarabağdan Azərbaycanlıların öz doğma yurd-yuvalarından qovularaq çıxarılması getdikcə kütləviləşirdi. Ermənilər yollarda pusqular qurur azərbaycanlıların nəqliyyat vasitələrinə hücumlar təşkil edirdilər. Hər gün bu yollardan keçən onlarla azərbaycan vətəndaşları bədən xəsarətləri alırdılar. Artıq dünyanın bir çox tanınmış terrorçuları Qarabağa azərbaycanlılara qarşı döyüşməyə gəlirdilər.

1988-ci ilin payızında artıq ermənilərin hərbiləşdirilmiş silahlı dəstələri Qarabağın meşələrində görünməyə başladı. Onlar saqqallarını uzadaraq meşələrdə yaşayır DQMV-nin rəhbərliyi tərəfindən silah sursat və ərzaqla müntəzəm təmin olunurdular. Saqqalıların vəzifəsi azərbaycanlıların yaşayış mərkəzlərində təxribatlar, sui-qəsdlər törədərək əhalini daim qorxu və vahimə içərisində saxlamaqla bərabər rəhbərlərindən gələn növbəti təlimatlara əməl etmək idi.

Azərbaycan Hökumətinin erməniləri sakitləşdirmək üçün ümidsiz cəhdləri bir fayda vermirdi. Ermənilər dinc qonşuluğu düşmənçiliyə çevirirdilər. Artıq onlara Tibilisidən “Dağ tülküsü” ləqəbli general Arkadi İvanoviç Ter-Tadovesyan, əslən ABŞ-ın Kaliforniya ştatından olan Livan vətəndaşı məhşur terrorist “Abo” ləqəbli Monte Melkonyan, İrəvan şəhərindən Tatul Karapetyan kimi xüsusi təlim görmüş canlı qüvvələr öz silahlı dəstələri ilə Qarabağda azərbaycanlılara qarşı vuruşmağa gəlirdilər. Meşələrdə erməni millətindən olan qaniçən saqqallı insanların peyda olduğu barədə müxtəlif vahiməli xəbərlər azərbaycanlıların yaşayış məntəqələrində sürətlə yayılırdı.

Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ munaqişəsi etnik azərbaycanhların 1988-1989-cu illərdə cəmi bir necə ay ərzində oz tarixi torpaqlan olan indiki Ermənistan Respublikası ərazisindən deportasiyası və bu dovlətin zor tətbiq etməklə yeni ərazilər əldə etmək siyasətinin davamı kimi Azərbaycan Respublikasma qarşı silahlı təcavuzu nəticəsində baş vermiş və Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddiaları irəli surmuşdur.

Ermənistan SSR Ali Soveti "Ermənistan SSR ilə Dağlıq Qarabağm birləşdirilməsi haqqında" 1 dekabr 1989-cu il tarixli beynəlxalq huquq normaları ilə ziddiyyət təşkil edən qərar qəbul etmişdir. Bu qərara görə digər bir dovlətin ərazisinin bir hissəsi - Azərbaycan Respublikasımn Dağlıq Qarabağ bolgəsi, qonşu dövlət Ermənistan Respublikasının ayrılmaz hissəsi" elan edilirdi.

Faiq İsmayılov.

AMEA Hüquq və İnsan Haqları İnstitunun əməkdaşı.

Bizim Yol.- 2018.- 4 aprel.- S.15.