“Ədəbiyyatı bilməyən

adamdan kinorejissor olmaz”

...Çöldə Günəşli may səhəri, telefonun ekranında Eldar Quliyevin adı. Üstəgəl, bir az da narahatlıq. Ki, görəsən, yenə başqa vaxta saxlayacaqmı? O 2017-nin dekabrı, bu da 2018-in mayı. Altı ay edirmi, edir! Yox-yox, bu dəfə hər şey əladır və sualı da özü verir:

- Nə vaxt gəlmək istəyirsən?

- Elə indi, bu dəqiqə çıxıb gələ bilərəm.

Evin yerini nişan verir. Həm də rejissor dəqiqliyi ilə.

- "Domsovet"in arxasındakı binada oluram. Fikrət Əmirovun heykəlini tanıyırsan? Hə, bax, onun yanındakı bina. Çətinliyin olsa, zəng vur. Aşağıda kitab mağazası var, ordan da soruşa bilərsən.

Memar dili ilə desək, köhnə Sovet binasının interyeri. Göyün 13-cü qatı. Görüşürük. Rusiyanın hansı kanalına baxdığını unutmuşam. Divardan Toğrul Nərimanbəyovun hədiyyə etdiyi rəsm asılıb. Televizorun səsini alır. Söhbətə Müslüm Maqomayevdən başlayırıq. Blokun girişində əfsanəvi sənətkarın barelyefi var idi: "Müslüm Maqomayev burda yaşamışdır".

Mən: Müslüm Maqomayevlə dost olduğunuzu bilirdim, qonşu yox...

(Siqaret. Alışqan səsi.)

Eldar Quliyev APA-ya danışır:

- Müslümlə qonşuluğumuz təsadüfən olub. Mən biləni, 82-ci il idi. Heydər Əliyev bu binada ona da ev verdi, mənə də. Turabov o biri binada aldı. Amaliya, Toğrul Nərimanbəyov, Yusif Səmədoğluna da bizim binada ev verdilər. Toğrulla Yusif rəhmətə gedib, Amaliya yenə bu binada yaşayır. Qonşu olana qədər Müslümlə tanış idik, sonra olduq dost. Tez-tez görüşürdük. Sonra "Nizami"də bir işlədik. Mən yaşda ondan bir il böyüyəm. Gəncliyimizdə Bakıda bir-birimizi tez-tez görürdük. Demək olar, o vaxt bütün bakılılar bir-birini tanıyırdılar.

Bizim institutda hamı Müslüm Maqomayevə həsəd aparırdı.

Bir küçəmiz var idi: "Torqovı". Hər bazar günü cavanlar o küçəyə çıxırdı. Mən Moskvada oxuyanda Müslüm birdən tanındı və Sovet estradasını partlatdı. Bizim institutda hamı ona həsəd aparırdı. Mən də fəxr edirdim ki, yerlim, hündürboylu oğlan qəşəng səslə oxuyur. Tələbə vaxtı Moskvada bir-iki dəfə görüşmüşdük. Sonra mən Bakıya qayıtdım. Kampaniyalarda tez-tez görüşürdük, onun konsertlərinə gedirdim.

- Tələbə qızlar sizə demirdilər ki, bizi Müslümlə tanış elə?

- (Gülür). Yox, mənə demirdilər. Bilmirəm, niyə. Mən o cür xanımlarla heç görüşmürdüm də. Sonra elə oldu ki, bir blokda yaşadıq. Mən onu "Nizami" filminə dəvət elədim. Bax, belə...

- Cavanlıqda "Torqovı"da görüşdüyünüz gənclər kimlər idi? Onların içində indi tanınmış adamlar var?

- Onlar təkcə sənət adamları deyildi. Aralarında alimlər, mühəndislər var idi. Sonralar onların içindən vəzifəli şəxslər də çıxdı. İndi də görüşəndə o vaxtları yada salırıq. Çox yaxşı illər idi. Köhnə Bakının obrazı indiyə qədər mənim gözümün qabağındadır. İttifaq səviyyəsində Bakının nüfuzu çox böyük idi. Neft sahəsində oxumaq üçün hər yerdən tələbələr gəlirdilər. Soruşursan ki, sonralar tanınmış adamlar kimlər oldu? Məsələn, Anar, Fərhad Bədəlbəyli, Fərhad Xəlilov, Azər Paşa Nemətov, Rafiq Quliyev, Rafiq Babayev... Azər Paşanın atası Zəfər Nemətov Gənc Tamaşaçılar Teatrının rəhbəri idi. O vaxt dostlarımızla tez-tez "TYUZ"da tamaşalara baxırdıq. Bu teatr bizim doğma yerimiz idi. Sonralar hərəmiz bir yerə oxumağa getdik.

- Siz də Moskvada Sergey Gerasimovun kursunu bitirdiniz...

- Yox, belə oldu ki, mən diplom işinə çıxanda bizim kurs rəhbərimiz dünyasını dəyişdi. Ona görə də diplom işimə Gerasimov rəhbərlik etdi. Onun kursunda cəmi bir il oxudum. Ümumiyyətlə, Moskvada beş il yarım oxudum. O vaxt VQİK-də (Ümumrusiya Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutu - C. Zeynallı) təhsil müddəti bu qədər idi. Diplom işindən beş aldım.

- VQİK-in indiki vəziyyəti necədir? Deyirlər, təhsil səviyyəsi aşağıdır...

- O vaxtlarla müqayisədə, əlbəttə, zəifdir. O vaxtlar VQİK-də kimlər oxuyurdular? Tarkovski, Andrey Smirnov, Elem Klimov, Şukşin... Bütün kino ulduzları, aktrisalar o vaxt oxuyurdular.

- Deməli, Şukşin və Tarkovski də sizinlə oxuyub...

- Yox, Şukşin artıq bitirmişdi. Amma orda yataqxanada yaşayırdı. Müəllimlərin yanında çox böyük hörməti var idi. Yazıçı və aktyor kimi ona hörmət edirdilər. Bizimlə VQİK-də oxuyanlar sonralar Sovet kinosunun liderləri oldular. Tarkovski də məndən əvvəl oxumuşdu. Beş il qabaq. Amma mənimlə bir vaxtda diplom işini çəkirdi. Qayda belə idi ki, diplom işini kim müdafiə edirdisə, bütün institut gəlirdi. Zal 500-600 nəfər tuturdu. Biz görürdük ki, yuxarı kurslar necə müdafiə edirlər, hansı filmləri çəkirlər. Tarkovski ilə tanışlığımız, salam-kalamımız var idi.

Mən bu torpağa, bu şəhərə borcluyam. O borcu qaytarmalıyam

Konçelovski ilə də o cümlədən. Mixalkov tez-tez gəlirdi. O vaxt hələ aktyorluqda oxuyurdu, sonra gəldi rejissorluğa.

- Moskvada qalmaq şansınız var idi?

- O vaxtlar Moskvada qalmaq az adama nəsib olurdu. Amma sonralar dəvət etdilər, getmədim. Ona görə ki, iki balaca qızım var idi. Moskvada onlara tərbiyə vermək çətin olardı. Getmədiyimə də peşman deyiləm. Mən azərbaycanlıyam. Bunu yaddan çıxarmaq olmaz. Məşhur deyim var: soruşma ki, vətən mənim üçün nə edib? Özünə sual ver: mən vətən üçün nə etmişəm. Bu, hamımızın borcudur. Bunu heç vaxt unutmamışam, bu gün də unutmuram. Mən bu torpağa, bu şəhərə borcluyam. O borcu qaytarmalıyam.

* * *

Bir də teatrda tamaşa hazırlamaq arzusu...

Eldar Quliyev Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin ustad müəllimi kimi illərdir dərs deyir, gənc rejissorlar yetişdirir. İndi tələbələrinin diplom işi çəkən vaxtıdır. "Evimə gəlirlər, onlarla hər gün görüşürəm", deyir.

- Özü də, hamısını bir yerə yığmıram, - Yenə alışqan səsi, tütün közərtisi - ssenari üzərində təkbətək işləyirik. Necə çalışmaq lazımdır, onu müzakirə edirik. Kinorejissorluq individual sənətdir. Ona görə də hamısını bir yerə yığıb eyni şeyi danışmaq olmaz. Düzdür, elə dərslər var, bir yerdə keçirilir. Məsələn, kino tarixi, kino ustaları, kino məktəbləri və s.

Sual:

- Tələbələrinizin bilik və istedad səviyyəsi ilə bağlı narahatlığınız varmı?

Cavab:

- Narahatlıq həmişə var. Həyat kiməsə təbəssüm göstərir, kiməsə yox. Baxın, hər il Konservatoriya neçə-neçə tələbə buraxır. Amma indiyə qədər Qara Qarayev yoxdur. Kinoda da belədir. Hər il kinorejissorluğu beş-altı nəfər bitirir. Amma demək çətindir ki, onların içində Tarkovski var. Bu uşaqların iş qabiliyyətlərini açmaq lazımdır. Mənim məqsədim onlardan ziyalı insan formalaşdırmaqdır. İndi dünya qarmaqarışıqdır. Onlar xaricdə olanda öz fikirlərini çatdırmağı, bizim tariximizdən, bu günümüzdən danışmağı bacarmalıdırlar. Həmin uşaqları tanımayan adam deməlidir ki, belə tərbiyəsi varsa, deməli, azərbaycanlıdır. Eyni zamanda tələbələrə baxmaqları zəruri olan rejissorların kimliyini deyirəm. Məsələn, Fellini. "Səkkiz yarım", "Kabiriyanın gecələri", "Amarkord" və s. filmləri.

Fellini mənim də müəllimim olub. Onun filmlərinin hər biri ayrıca kursdur. Tələbələrə deyirəm, gələcəkdə tanınmış rejissor olsanız da, ildə bir dəfə "Səkkiz yarım" filminə baxın. Felliniyə hər baxanda təzə nəsə tapırsan. Və təəccüblənirsən: bunu necə etmək olar? Yaxud Tarkovskiyə, Bondarçuka, Konçelovskiyə mütləq baxmalıdırlar. Bizim filmlərə baxmağın nə qədər vacib olduğunu isə deməyə ehtiyac yoxdur. Həsən Seyidbəyli, Rasim Ocaqov, Tofiq Tağızadə, Şamil Mahmudbəyov, Hüseyn Seyidzadə... Bunların hər biri bir məktəbdir və onlardan öyrənmək lazımdır. Tələbələrə həmişə deyirəm ki, filmlərə baxmaqla bərabər çoxlu kitab oxuyun. Ədəbiyyatı bilməyən adam kinorejissor ola bilməz. Mən yaxşı filmlərə baxın deyəndə, indi çəkilənləri nəzərdə tutmuram.

- Komediya filmlərini deyirsiniz?

- Komediya filmləri də var, o biriləri də. Onları çəkənlər gərək birinci kursdan başlayıb kinonu öyrənsinlər. Hamısı hesab edir ki, rejissor ola bilərlər. Başa düşürəm ki, kinonu sevirlər, çəkmək istəyirlər. Amma sevmək və istəmək hələ azdır. Oxumaq, öyrənmək lazımdır. Ayrı cür olmaz! Bu mövzuda çox danışmaq istəmirəm. Bu gün film çəkən rejissorların içində istedadlı olanları da var. Amma bizdə elə rejissorlar var, onları kinoya yaxın buraxmaq olmaz. İnsan kinoya həyatını verməlidir. Kinorejissor həm yazıçı, həm rəssam, həm operator olmalıdır. "Motor" deməklə, kino çəkmək olmaz.

- Teatrda tamaşa hazırlamaq istəyiniz necə, olubmu?

- Həmişə olub! Vaxtilə Turabov dəvət edirdi ki, gəl, gəl... Qorxurdum! İstəyirdim, amma qorxurdum.

- Uğursuzluqdan?

- Hə. Qorxurdum ki, bəlkə teatrı axıra qədər bilmirəm. Mən institutda böyük bir tamaşa hazırladım. Aktyorlar üçün diplom işi idi. Belə bir müəllif var: Jan Anuyun. Onun "Janna Dark" haqqında yazdığı pyesə vurulmuşdum.

Teatr belədir ki, hər gün nəyisə dəyişmək olur. Kino belə deyil. Teatrda nə istəsən, eləmək olar. Amma bu o demək deyil ki, ağlına nə gəlir, onu da elə. Baxış, rakurs fərqli olur. Bir tamaşanı Stanislavski də hazırlayır, Meyerxold da. Amma böyük fərqləri olur. Mən indi teatrlarda tamaşalara baxıram. Hesab edirəm ki, Azər Paşa Nemətov çox maraqlı işlər görür, çox yaxşı tamaşalar hazırlayır. O, vaxtilə kinoya gəlmək istəyirdi. Amma mən məsləhət görmədim. Dedim, sən teatr rejissorusan, bu işi bilirsən, bacarırsan. Hətta dedim, mən də teatrda işləmək istərdim, amma sənin kimi bilmirəm və bacarmıram. Azər Paşanı kinoya qoymadım, yaxşı da elədim. (Gülür). Əvəzində indi çox gözəl tamaşalar hazırlayır. Bundan başqa çox yaxşı da müəllimdir. Tələbələrini teatra dəvət edib, onunla bir yerdə işləyirlər, ondan öyrənirlər.

- Filmlərinizin tənqidçiləri kimlər olub?

Ardı var

Bizim yol.- 2018.- 23 may.- S.15