100 il
əvvəl Azərbaycan
Parlamenti necə idi?
2018-ci ildə Azərbaycan
Parlamentinin yüzilliyi qeyd olunur. Başqa sözlə,
parlament Azərbaycanda ən qədim siyasi müəssisələrdən
biridir. Bu, Azərbaycan siyasi mədəniyyəti
üçün böyük nailiyyətdir.
Çoxpartiyalı sistemlərdə parlament, müxalif
partiyalara iqtidar partiyasının qərarlarını
sorğulamaq imkanı yaradır. O, müxtəlif siyasətlər
və ideologiyalar üçün azad platforma rolunu oynayır.
Təbii olaraq, 1918-ci ildən başlayaraq parlament ənənəsində
davamlılıq və fasilə zamanları olub.
1918-ci il mayın 28-i Azərbaycanın müstəqilliyi
elan edilən zaman, Milli Şuranın Azərbaycan
xalqını təmsil edən tərkibində 44 üzv var
idi. Bu üzvlər gələcək parlamentin əsası
idilər. 1918-ci il noyabrın
16-sı Milli Şuranın həmin 44 üzvü Bakıda
Tağıyevin Qızlar Məktəbində fəaliyyət
göstərməyə başlayır. Lakin milli parlament
adlandırılması üçün bu say
çox az idi.
Onlar bir
il əvvəl Sankt Peterburqda Transqafqaz Müsəlmanlarını
təmsil etmək üçün müxtəlif sistemlər əsasında
seçilmişdilər. Eləcə də Azərbaycanda
təmsilə ehtiyacı olan başqa millətlər da var idi.
Noyabrın 16-sı Milli Şura
çağırılarkən üzvlər bu problemləri də
müzakirə edirlər.
Seçkilər təşkil etmək əvəzinə
onlar yerlərin sayını artıraraq mövcud
Şuranı parlamentə çevirmək qərarına gəlirlər. Bu isə
ölkədəki müsəlman və qeyri-müsəlman
icmalardan əlavə nümayəndələr
çağırmaqla həll olunur.
ADR Parlamentinin iclasından foto. Birinci sırada ADR-in
Milli Şurasının sədri Məmməd Əmin Rəsulzadə
əyləşib.
Parlament üçün üzv sayı 120 nəfər
olaraq müəyyənləşdirilir. Lakin müxtəlif
səbəblərdən heç vaxt bu rəqəmə bərabər
millət vəkili toplana bilmir. Adətən
rəqəm 96-dan yuxarı olmurdu.
Bir
neçə həftə sonra, 1918-ci il
dekabrın 7-sində Bakıda Azərbaycan Parlamenti
açılır. Eyni gündə baş nazir
Xoyski və kabineti istefaya gedir ki, yeni hakimiyyət yeni parlament
tərəfindən qurulsun. Dekabrın
26-sı parlament Fətəli xan Xoyskinin rəhbərliyi ilə
yeni nazirlər siyahısını təsdiq edir. Parlament Respublikanın sonuna qədər fəaliyyət
göstərir.
Birinci parlamentin mühüm xüsusiyyətləri var
idi. O,
çoxpartiyalı sistem əsasında qurulmuşdu. Müxtəlif partiyalar seçicilər arasında
ideyaları yaya bilərdilər. Parlament
müxtəlif siyasi proqramlar və ideologiyaları təmsil
edirdi. Partiyaların heç biri parlamentdə
mütləq üstünlük təşkil etmirdi.
Ümumi
rəqəmdən 39 yer Müsavata, 13 yer İttihada, 6 yer
Əhrara, 13 yer sosialist blokuna, 4 yer partiyasız üzvlərə,
3 yer müstəqil üzvlərə, 5 yer Ermənistan
partiyasına, 6 yer Daşnaksutyun və 4 yer digər milli
azlıqların üzvlərinə məxsus idi.
Müsavat üstünlük təşkil etməsə də,
koalisiya hökumətlərinin siyasətlərinə
başçılıq edirdi. Və nəhayət,
parlament Respublikanın ən sonuna qədər açıq
olub. O, qanunverici hakimiyyəti başqa bir orqana
ötürməyib. Parlament həm
kağızda, həm də təcrübədə
Respublikanın ən böyük siyasi təşkilatı
olub.
Azərbaycan
parlamentinin üzvləri: Ortada: AXC Nazirlər Sovetinin sədri
Fətəli xan Xoyski və Azərbaycan parlamentinin sədr
müavini Həsənbəy Ağayev.
Bütün bu aspektlər 1920-ci ilin aprelində
Qızıl Ordunun ölkəyə girməsi nəticəsində
Azərbaycanda qurulan Sovet hakimiyyətindən sonra dramatik şəkildə
dəyişdi.
Azərbaycan bolşevikləri Moskvanın dəstəyi
ilə ölkədə yeni qayda yaradır. Azərbaycan bolşeviklərinin
gördüyü ilk iş, Azərbaycan
İnqilab Komitəsi (AİK) yaratmaq və mövcud parlamenti
bağlamaq olur. Bu, bir növ 1917-ci Oktyabr
inqilabından əvvəl Rusiya bolşeviklərinin Petroqradda
təşkil etdiyi komitənin surəti idi.
Təbii ki, belə olduqda yerli bolşeviklərin 1920-ci
ilin aprelində baş verənləri işğal və ya
xarici müdaxilə adlandırmamaq imkanı yaranırdı. Yerli inqilab
gedirdi və inqilabçılar Rusiya
inqilabçılarına dəstəyə
çağırılırdı. AİK
ölkə üzərində diktator gücünə sahib
idi. Azərbaycan bolşevikləri Azərbaycandakı
kütlələr arasında azlıq idi. AİK
isə onların mövqeyini təmin edirdi.
AİK bağlanan parlamentin qanunverici gücünü əlində
cəmləmişdi. Bir qədər əvvəl, 1920-ci ilin
fevralında azərbaycanlı bolşeviklər Azərbaycan
Kommunist Partiyası (Bolşeviklər) adı altında birləşmişdilər.
Ölkə bir il Bakıdan AİK və Azərbaycan
Kommunist Partiyasının Bakı komitəsi tərəfindən
idarə olunur.
ADR 100:
Britaniyanın Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinə
dair şübhələri və AXC-nin cavabı
1921-ci ilin mayında yeni rejimin ilk Ümumazərbaycan
Sovetlər Qurultayı adlı qanunverici təşkilatı
yaradılır. Bəzi tarixçilər bunu Azərbaycan
parlament ənənəsinin ikinci fazası kimi qəbul edirlər.
Ölkə bir (demokratik) respublikadan digər
(sovet) respublikaya keçdiyi kimi, yeni parlament də bir illik
aradan sonra köhnəni əvəzləyir. Bu təfsiri "davamlılıq nəzəriyyəsi"
də adlandırmaq olar.
Məntiqlə, Ümumazərbaycan Sovetlər
Qurultayı respublikanın xalqını təmsil etməli
idi. Rejimin işçilər, kəndlilər və
Qızıl Ordunun əsgərləri tərəfindən idarə
olunduğu iddia edilirdi. Hər qrupun
nümayəndələri yeni qayda və qanunların təsdiqi
də daxil olmaqla, Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayında
bir araya gəlməli və qərarlar qəbul etməli idi.
Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin binası, 1919-cu il
Üstəlik, Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayı
ölkənin ən güclü siyasi təşkilatı idi. Qurultayın sədri
həm də respublikanın başçısı idi. Buna görə də yeni respublika "sovet
respublikası" və ya sovet xalqlarının respublikası
adlandırılırdı. Xalqın iradəsini
təmsil edən seçilmiş qanunverici orqan fəaliyyətini
Bakıda davam etdirirdi. O, ADR parlamentinin funksiyasını
icra edirdi. Bu səbəblə, Ümumazərbaycan
Sovetlər Qurultayının bir növ ADR parlamenti ilə Azərbaycanın
hazırkı parlamenti arasında körpü rolunu
oynadığını söyləmək olar.
Lakin Azərbaycan Respublikasının parlamenti ilə Azərbaycan
SSR-in Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayı arasında
açıq-aşkar fərqlər mövcud idi. Bu fərqlərə
görə bəzi tarixçilər və siyasi nəzəriyyəçilər
vəziyyəti davamlılıq yox, fasilə kimi qiymətləndirirlər.
Bu təfsir isə "fasilə nəzəriyyəsi"
adlandırıla bilər. Bəs
sözügedən fasilə nədən ibarət idi?
1918-ci ilə
baxış: Mayın 28-nə aparan o yaz günlərində həyat
necə idi?
ADR 100:
Britaniya rəsmiləri Azərbaycan heyətilə ilk
görüşlərindən sonra məktublarında nə
yazırdırlar?
1920-ci ildən sonra Azərbaycan çoxpartiyalı
ölkədən birpartiyalı respublikaya çevrilir. Məntiqlə,
Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayının üzvləri
siyasi partiya mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, adi
işçilər, kəndlilər və əsgərlər
idi. Sovetlər isə istənilən siyasi
partiyadan üstün idi. Təcrübədə
qanunverici orqan və seçkilərə bir partiya hakim idi - Azərbaycan
Kommunist Partiyası.
İlk öncə seçkiləri təşkil edən
müstəqil qurum yox idi. Azərbaycan Kommunist
Partiyası 1921-ci ilin mart seçkilərində iştirak etmək
qərarına gəlir. Belə ki, rəhbərlik
doğru zaman olduğu qənaətində idi. Gələn ay bütün partiya Azərbaycanda
'seçkilər' təşkil etmək
tapşırığı alır. Başqa
bir siyasi partiya yaratmaq, başqa bir siyasi proqram irəli sürmək
və kommunistlərə rəqib kimi seçkilərə
qatılmaq qadağan idi. Kəndlər, qəsəbələr
və şəhərlərdəki seçkilər azad
seçkilərdən daha çox, Azərbaycan Kommunist
Partiyasının dəstəklədiyi namizədlərin
elanı xarakterini daşıyırdı.
Qurultayın
qapıları 1921-ci il mayın 6-sı
Bakıda açılır. Seçilən 601
nümayəndədən 445-i mayın 13-nə qədər gəlir
və sessiyalarda iştirak edir. Nümayəndələrin
əksəriyyəti Kommunist Partiyasının üzvləri
idi (392).
Qurultay bir neçə bəyanat və açıqlama
təqdim edir və hətta, iki həftə qədər
qısa bir müddətdə yeni respublikanın
Konstitusiyasının "müzakirə və qəbulunu"
da apara bilir. Bu effektivliyin arxasında açıq bir sirr
yatırdı. Qurultayın təsdiq etdiyi
bütün sənədlər, qabaqcadan Azərbaycan Kommunist
Partiyasının liderləri tərəfindən
hazırlanırdı.
Qurultay yeni konstitusiyanın qanunverici orqanı idi. Qeyd etdiyimiz
kimi, nəzəriyyədə Qurultay ən yuxarı siyasi qurum
idi və Qurultayın sədri həm də respublikanın rəhbəri
idi. Eynilə parlament və ADR rəhbərliyi
kimi.
Təcrübədə isə məsələ tamamilə
fərqli idi.
Ən vacib təşkilat olmasına baxmayaraq,
Qurultay ADR dövrünün parlamenti kimi həmişə
açıq olmadı. Cəmi iki həftə
açıq qalan Qurultay binasının qapıları bir
illik bağlandı. Bağlanmamışdan
qabaq Qurulta, Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi
(və ya Azərbaycan MİK) adlı kiçik və daimi bir
orqan təşkil edir.
Bu kiçik orqan Qurultay adından qanunverici hakimiyyət
funksiyasını icra edirdi. Azərbaycan MİK-in
73 tam, 26 namizəd üzvü var idi. Bununla
belə, Azərbaycan MİK tam şəkildə Azərbaycan
Kommunist Partiyasının idarəsində idi.
1921-ci il mayın 21-i ilk sessiya əsnasında Azərbaycan
MİK Azərbaycan SSR-in ilk icraedici orqan və ya hökuməti
olan Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetini təsdiq edir. Əvvəllərdə Müsavat partiyasının
solçu üzvləri və başqa yerli solçu qruplar Azərbaycan
Kommunist Partiyasına daxil edilir və yeni hakimiyyətin tərkibində
işləyirlər. Lakin 1920 və 1930-cu
illərin təmizləmələri həmin şəxsləri
tədricən partiyadan uzaqlaşdırır.
Sistem
1936-cı il konstitusiyasında cüzi dəyişdirilir.
Məsələn, Ümumazərbaycan Sovetlər
Qurultayının adı Azərbaycan SSR Ali Soveti ilə əvəzlənir
və yerlərin sayı bir neçə dəfə dəyişdirilir.
Lakin əsas aspektlər 1980-ci illərin
sonlarında qeyri-kommunist partiyalar yaranana və 1991-ci ildə
Sovet İttifaqı dağılana qədər
mövcudluğunu davam etdirib.
Ötən 100 ilə ərzində davamlılıq və
fasilənin nəzər yetirməyə dəyən
mühüm detalları olduğunu vurğulamaq
lazımdır.
Bizim Yol.-
2018.- 18 sentyabr.- S.13.