Rəsulzadəni Basqala aparan Tircanlı Molla Kamil

Xalq Cümhuriyyəti-100

Onu Şirvanın Abbasqulu bəy Şadlinskisi də adlandırırdılar

M.Ə.Rəsulzadəni götürüb Basqala, bölgədə böyük nüfuz sahibi olan qəssab Heydər Əmi gilə (onu belə çağırırmışlar) gətirir. Bir gecə qalıb Tircana, İbrahim kişinin evinə gəlirlər. İki gündən sonra Molla Kamil Doşunu, Pirəqanlı Cümşüdü yanına çağırır, M.Ə.Rəsulzadəni dağ, meşə, dərə yolu ilə Lahıca aparmağı tapşırır. Orada üç ay qaldıqdan sonra bir kənd sakini tərəfindən M.Ə.Rəsulzadə bolşeviklərə satılır.

Ömür payına həm əsirlik və həm də 10 illik sürgün həyatı düşmüş Fərzalılı Hasıl kişi, sürgündən döndükdən sonra danışardı ki, əsirlikdə olarkən, o, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə görüşmək şərəfinə nail olub. O, özü bu xüsusda belə danışardı:

“Rəsulzadə legioner dəstələr yaratmaq barədə söhbət etmək üçün əsirlərlə görüşə gəlmişdi. Söhbətin axırında əsirlərlə vidalaşarkən, təsadüfdən baxışlarımız toqquşdu. Məndən haralı olduğumu soruşdu. Tircandan olduğumu biləndə, o, bir az duruxdu, xəyala daldı. Sonra məndən Molla Kamili, İbrahim kişini soruşdu, onların sonrakı aqibəti ilə maraqlandı. Lap sonda isə üzünü əsirlərə tutub: “Siz hamınız vətənə qayıdacaqsınız, mən isə heç vaxt”,- dedi.

Molla Kamil böyük xeyriyyəçi olub. Ramazan, Qurban bayramları ərəfəsində, hamının şirin yuxuda olduğu bir vaxtda, o, daşlı –kəsəkli, qaranlıq kənd yollarında ayaq açıb gəzər, yetimlərin, kimsəsizlərin, xəstələrin, imkansızların qapılarını döyər, özünü göstərmədən, gətirdiyi sovqatları qapı ağzına qoyub uzaqlaşarmış.

Molla Kamil neçə -neçə toy etməyə imkanı olmayan gəncləri bir –birinə qovuşdurmuş, onları ev –eşik sahibi, oğul –qız ata anası etmişdi. Övladları ilə bir məktəbdə oxuduğum belə ailələrdən üçü yaddaşımda qalıb: Gülməmməd – Gülcə, Molla nəvəsi Mustafa –Hürü, Cəbi –Zərnişan cütlükləri.

Molla Kamil əqidəli müsəlman idi. Ağsaqqallarımız danışardılar ki, günlərin birində, el adəti ilə kimsəsiz, tənha bir qızı qonşu kəndlərdən birinə gəlin köçürürlər. Təmtəraqlı toyun zifaf gecəsi içib sərxoş olmuş bəy gəlinə bildirir ki, mən səni ailə qurmaq üçün yox, elə -belə xoşuma gəldiyin üçün bir neçə günlüyə almışam. Sonra da gəlini, İslam peyğəmbərini, səhabələrini təhqiramiz söyüşlərlə alçaldır. Gəlin bəyi dəfələrlə intizama dəvət etsə də, xeyri olmur. Bəy gəlinə əl –qol atmağa başlayır. Gəlin bəyi özündən kənarlaşdırmaq məqsədilə itələyir. Bəy divara dəyib yıxılır və o andaca dərin yuxuya gedir. Fürsətdən istifadə edən gəlin evin küçəyə açılan pəncərəsindən tullanıb, gecənin qaranlığında, qorxu –hürkü bilmədən, keçilməz kol –kosluqlarla birbaşa Molla Kamilin evinə pənah gətirir...

Bir neçə müddətdən sonra, “təzə bəy” hələ ayaq açıb yeriməyən bu biabırçılıqdan sonra yoxa çıxır. Onu xeyli axtarır, nəhayət yaxınlıqdakı meşədə, öz təkbəndi ilə bir ağac budağından asılı vəziyyətdə tapırlar.

1907 –ci ildə torpaq sürüşməsi nəticəsində batmış köhnə Tircanın 1908 –ci ildə indiki əraziyə köçürülməsi Qəza rəhbərliyi tərəfindən Molla Kamilə həvalə edilir. Atası Hacı Əli oğluna əl tutaraq, 5- 6 kilometr məsafədən, uzaq Soltanlı meşəsindən, öz hesabına daş –kürə ilə kəndə su çəkdirir. Bu bulaq 2012-ci ilə kimi qalırdı.

Molla Kamilin rəhbərliyi, abadlıq və quruculuq işlərinə təhkim edilmiş rus mühəndislərinin iştirakı ilə o zamana uyğun olan, müasir, abad kənd salınır. Ətrafdakı 7 kəndin əhalisinin istəyi nəzərə alınmaqla Şamaxı qəzasında ən böyük Cümə məscidi, Qonaq evi və ən müasir məktəb binası inşa edilir.

Yerli əhalinin yaxından köməyi və yardımı ilə bu binaların inşasına sərf edilən hər bir daşın kəsilib –tikilməsinə 20 qəpik qızıl pul ödənilib.

Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Qonaq evi, məktəb binası 1918 –ci ildə yandırılır. Onların xarabalıqlarından qalmış daşlarla 1939 -40 –cı illərdə son vaxtlara kimi İsmayıllı rayonunda ən böyük, ən abad məktəb sayılan 12 -13 sinifi otağı, böyük zalı olan təhsil ocağı tikilir.

Böyük təəssüf hissi ilə bildirirəm ki, 110 yaşlı Cümə məscidi nədənsə bu günə kimi tarixi abidə olaraq dövlət tərəfindən qeydiyyata alınmayıb. Əksinə, milli mentalitetimizə zidd olaraq Allah evi 18 nəfər arasında əmlak bölgüsü kimi tamah məqsədilə bölüşdürülüb. Daşına, yerinə və digər materiallarına göz tikənlər tapılıb.

Hələ neçə əsr uçmaq təhlükəsi olmayan, kosmetik təmirə ehtiyacı olan 80 yaşlı məktəb binası kənd bələdiyyəsi, icra nümayəndəsinin gözü önündə zorla sökülərək, daşları, yararlı materialları Lahıc qəsəbəsinə daşınıb, orada kimlərinsə imarətlərinin ucaldılmasına sərf edilib. Bu qədər özbaşınalıq, əliuzunluq və məsuliyyətsizlik olarmı?! Bu binada nələr etmək olmazdı: xalça sexi, tikiş sexi, xeyir –şər evi, idman zalı və s.

Qayıdaq yenə tarixə... “Qırmızılar”ın hakimiyyətə gəlməsindən əl –qolu açılan ermənilər kütləvi təqiblərə başlayırlar. Xüsusən qatı daşnak, qız –gəlinlərin üzüklü barmaqlarını kəsən, qətlə yetirən, sonralar İsmayıllı rayon Zəhmətkeş Deputatlar Sovetinin İcraiyyə Komitəsinin sədri işləmiş zərgəranlı Xaçatur Molla Kamili həzm edə bilmirdi. Molla Kamilin tapıb həyatını xilas etdiyi qızla ailə quran, nankor Xaçatur 1924 –cü ilin payızında Molla Kamili həbs etdirməyə nail olur. O, bununla da kifayətlənməyib, 16 noyabr 1937 –ci ildə Molla Kamilin böyük oğlu Şamili, 11 fevral 1938 –ci ildə digər oğlu Məhərrəmi tutdurur. 6 günlük 2məhkəmə araşdırması”ndan sonra 30 yaşlı Şamilə 10 il, üç ay, 21 gündən sonra isə 26 yaşlı Məhərrəmə isə 8 il iş verilir. Hər ikisi Sibirə sürgün edilirlər. Məhərrəm geri qayıtmır.

Molla Kamilin bütün əmlakı müsadirə edilir. Mülkünün bir hissəsi kolxoz idarəsi, digər hissəsi kənd sovetinin idarəsi, qalan hissələri klub, kitabxana, dükana çevrilir. Tövləsində ciblərində MAİ (Mübariz Allahsızlar İttifaqı) təşkilatının vəsiqələrini gəzdirən kənd rəhbərlərinin atları bəslənir. Evini isə ermənilərlə müştərək dəmirçixanaya çevirirlər. Həyətində bolşeviklərin lideri Vladimir Leninin heykəli qoyulur. (Mən həmyaşıdlarımla o heykəl qarşısında pionerə keçmişəm-müəll.) Ailəsi pərən –pərən olur. Qızları Zeynəb, Ümrə “Xalq düşmənin qızları” kimi uzun müddət ailə həyatı qurmaqdan məhrum olur.

Molla Kamilin böyük oğlu Şamil 10 il Sibir sürgünündən geri dönsə də, uzun müddət mülkünə sahib çıxa, evlənə, atasının, qardaşının taleyindən xəbər tuta bilmədi.

Uzun illərdən sonra Leninin heykəlinin həyətindən başqa yerə köçürülməsinə nail oldu.

Şamil kişi danışırdı ki, ulu Tanrı hər bir şeydə iz qoyduğu kimi, uğurlu bir xəbər atasının taleyi haqda gəzən müxtəlif şayiələrə də son qoydu. Şayiə gəzirmiş ki, guya ermənilər Molla Kamilin boynuna qızdırılmış sacayaq keçirib, onu işgəncə ilə öldürüblər. Hətta öz keçmişini yaxşı bilməyən bir məzhəkəçi cızmaqarasında da bu haqda yazmışdı.

Şamil kişi danışırdı ki, 1960 –cı illərdə onlara Dağıstandan Sağur adlı yaşlı bir kişi gəlmişdi. O, həyətimizə girəndə, əyilib torpaqdan öpdü. Dedi ki, mən Molla Kamil sağlığında dəfələrlə bu həyətdə olmuşam, onunla duz çörək kəsmişəm. Sonra Sağur kişi bildirib ki, Molla Kamillə Bayıl türməsində eyni kamerada olub. Deyib ki, Molla Kamil onun dizləri üstündə prostat xəstəliyindən can verib. Onu kameramızda olan bəy nəslindən olan dustaqların köməyilə, yüksək məbləğ hesabına, müsəlman adət -ənənəsinə uyğun olaraq Çəmbərəkənd qəbiristanlığında (indiki Şəhidlər xiyabanı) əvvəli 100 rəqəmi ilə başlayan, sonrasını isə unutduğum bir məzarda dəfn etdik.

Şamil kişi son nəfəsində: “İndi rahat ölə bilərəm”- deyib.

Şamil kişi 81 il ömür sürdü. Əlli il ömür sürmüş atası Molla Kamilin, qardaşı Məhərrəmin və özünün Azərbaycan SSR prokurorunun 8 dekabr 1989 tarixli qərarı ilə bəraaət alması xəbəri gələndə o, həyatda yox idi. Şamil kişi vəfat edəndən 3 il sonra Sovet hakimiyyəti yıxıldı, bolşeviklərin əli qanlı lideri Leninin heykəli götürüldü.

Vaqif Məmmədov

Cümhuriyət 2018.- 21 avqust.- S.12.