“Qara dəlik” və ya Qaranlıqdan işığa doğru

(Cahangir Ələkbərovun “Qara dəlik” povesti haqqında düşünərkən)

Əslində son dönəmlər heç bədii ədəbiyyat oxumağı sevmirdim. Yox ki, həvəsim yox idi. Sadəcə olaraq mövzu etibarı ilə elə bir maraqlı povest və ya romana rast gəlmirdim. İlk baxışda adı diqqətimi çəkdi. “Qara dəlik”. Niyə məhz “Qara dəlik”? İlk anda düşündüm ki, görəsən müəllif bu adla nəyə işarə edir? Bilirdim ki, “Qara dəlik” – kosmosda olan və işığın belə qaça bilmədiyi çox güclü bir qravitasiya sahəsinə sahib olan kosmik cismdir. Ancaq fikrim məni heç də yanıltmamışdır. Müəllif kosmik cismlərdən söhbət açmaq belə niyyətində deyildi. Bəs məqsəd nə idi? Elə bu düşüncələrlə Cahangir Ələkbərovun bu günlərdə nəşr olunan və hələ ki, çox səssiz mülahizələr burulğanında işıq saçan “Qara dəlik” povesti haqqında danışmaq istəyirəm. Qeyd etdiyim kimi hələ ki, səssiz mülahizələr burulğanında var-kər edən bu povest qısa zaman kəsiyində böyük səs-küyə səbəb olmaqla geniş müzakirələr burulğanına yol açacaq.

İlk oxunuşda povest bir ailəni faciəli sonluğa təhrik edən qəhrəmanın həyat hekayəsindən bəhs edildiyi təsəvvürünü yaradır. Əslində isə heç də belə deyil. Müəllif tərəfindən hadisələr o qədər dəqiqliklə və ardıcıl olaraq bir sap üzərində eyni ölçüdə düzülmüş mirvari qaşına bənzəyən yozumla izah olunur ki, hadisələr burulğanının iştirakçısına çevrilməyə bilmirsən. Çox zaman isə povesti oxuduqca sanki hadisələrin elə müəllifin həyatının bir hissəsi olduğunu zənn etməklə düşündükcə hadisələrin cərəyan prizmasından baxışında isə daha dolğun faktların və məkanların dəqiqliyi ani olaraq bu fikirdən də yan keçməyi təlqin edir. Povestdə hər bir sözün deyimində müəllif əslində 70 illik Postsovet məkanının XX əsrin sonlarında baş verən burulğanlarından qaynaqlanan xalqların faciəsini çox ustalıqla bir ailənin fonunda öz oxucusuna təqdim edir. Bununlada o, baş verən hadisələri daha bəşəri dillə təqdim etməyi bacarır.

Hadisələr bir otaqda iki nəfərin səssiz bir-birilərindən sanki qisas alırlarmış kimi baxışları ilə qaranlıqları yaracaq sabahın açılmasını gözləyir. Ata və qəddar oğul. Müəllif obrazlı şəkildə hər addımında öz günahlarını da onun boynuna bicərək necə can verməsini, ölümün pəncəsində necə çabalamasını və buna rəğmən onun varisi olaraq varidatının əldə olunması üçün can verən atanın sinəsi üstündə yazılan kağız parçasının açılmasını səbirsizliklə gözləyən bir oğulun surətini vəziyyətlər halından daha çox əqidəsizliyin, vicdansızlığın nümunəsi kimi təqdim edir. Qisas hissinin gücünü atanın timsalında Epiloq şəklində şərh edən müəllif sonrakı hissələrdə hadisələri dərinləşdirməklə daha dolğun və müfəssəl formada təqdim etməyi bacarır. Hadisələr dörd iştirakçının dilində oxunur, təkrarlanır ancaq hər dəfəsində də hadisələri yenidən danışırmış kimi müəllif təqdimatında daha maraqla izlənilir. Bu məqamda müəllif yazır: “Qocanın sifətindəki qəribə təbəssüm kişini qıcıqlandırırdı. O, başa düşdü ki, hətta indi ölüm yatağının yanında əyləşməyinə baxmayaraq bu adamı fikrində belə ata deyərək çağırmaq istəmir” və ya “ “İstəkli” oğul ilə “əziz” ata arasında gözyaşardıcı vidalaşma mərasimi əlbəttə ki, olmayacaqdı. Qocanın ölümü onu əsla həyəcanlandırmırdı. Onun marağını qızışdıran yalnız can verən qocanın sinəsinin üstündəki qalın zərf idi. Artıq neçənci dəfə idi ki, zərfin üstünü oxuyurdu: “Zairə. Yalnız dəfnimdən sonra açılsın.” O, can verən qocanın qarşısındakı üstünlüyündən imtina edərək onun vəsiyyətini yerinə yetirəcəyinə qərar verdi”. Bax beləcə hadisələr gərginləşir və daha da kəskin hala keçməklə vəziyyətlər halından kənarlaşır.

Qeyd etmək istəyirəm ki, həm də müəllif mövzunun davamı olaraq hər bir fəsli daha geniş bir formada xüsusi ad vasitəsilə bir az da fəlsəfi baxış bucağında təqdim etməyə çalışır. Elə bunun nəticəsidir ki, oxucu ilə povest arasında hər hansı bir səd hiss edilməməklə hadisələrin necə bitəcəyini və vəziyyətlər halının real həyatla eyniliyinin təcəssümü meydana gəlir.

Epiloqdan sonrakı birinci fəsil “Oğul” adlanır. Bu fəsildə baş verən hadisələrin müəllif təfərindən 1982-ci ildə Postsovet məkanının rəhbəri hesab edilən Brejnevin vəfat etdiyi vaxtlara təsadüf edildiyi bildirilərək Bakının Montin qəsəbəsində təsvir edilir. İki gəncin milliyyətcə erməni olan Eduard (Edik) və azərbaycanlı Zairin arasında baş verən hadisələr bir daha deməyə əsas verir ki, münasibətlər bir millətin digər millətə qarşı olan psixoloji müharibəsi, zehni gərginlik və utancverici münasibətlərin fonunda cərəyan edir. İlk günlər münasibətlər dostluq zəminində başlasa da sonda erməni Eduardın azərbaycanlı Zairə qarşı cinsi zorakılıq göstərməsi ilə hadisələri daha da gərginləşdirmiş olur. Bununla da müəllif povestdə erməni xislətinin hər an nə qədər düşünülmüş formada bir ailənin timsalında millətin aşılanması və psixoloji gərkinlik fonunda düşmənçilik münasibətlərindən söhbət açır. Povestdə hətta Zairi ailəsinə dəvət edən Eduardın anası ermənilərin guya “milli xörəyi” adlandırdığı və süfrəyə təqdim etdiyi dolmanın təsvir edilməsi belə uzun illərdən bəri erməni daşnaqsütun xilqətindən xəbər verir. Ortaya maraqlı bir sual çıxır. Niyə müəllif məhz povesti bu kimi xoşagəlməz və sadə olduğu qədər də mürəkkəb bir münasibətlər fonunda qurmağa çalışır? Məqsəd heç də gündəlik həyat tərzinin təqdim edilməsi deyil. Məqsəd bir ailənin timsalında Postsovet məkanın pərdəarxası çürük etik tərbiyyəsinin forma etibarı ilə göstərilməsi və psixoloji müharibənin Postsovet məkanından qaynaqlanmasının təqdimidir. Müəllif bu məqamda yazır: “Bundan sonra bizim görüşlərimizin sayı daha da artdı. Artıq dərsdən qaçmağımız gözə çarpmağa başlamışdı. Hadisənin ən xoşagəlməz tərəfi o idi ki, Edik təfsilatı ilə bizim yaxınlığımız haqqında sinif yoldaşına danışdı, o isə eşitdiklərini məktəbin direktoru olan xalasının ovcuna qoydu. Direktor da öz növbəsində valideyinlərimizi məktəbə çağırdı və bu dəhşətli sirri onlara açdı”.

Beləliklə, müəllif povestdə hadisələri daha da gərginləşdirməklə gündəlik həyat tərzindən formalaşan surətlər tipini təqdim etməklə sonradan qloballaşacaq milli problemə çevrilən, 1988-ci il hadisələrinə Qarabağ probleminin millətin, xalqın bəlasına çevrilıməklə ilkin mərhələdə formalaşmasından xəbər verir. Müəllif bu fəsildə qeyd edir ki, baş verən məlum 1988-ci il hadisələrindən sonra Eduard (Edik) anası ilə birgə Krasnodara köçmüş, azərbaycanlı soyadını erməni soyadına dəyişdirərək hərbi məktəbə daxil olmuşdur. Hadisələr fonunda ailənin baş verən cinsi zorakılıqdan sonra üzqarasından yaxa qurtarmaq məqsədilə Gəncəyə köçməsini təsvir edən müəllif vəziyyətlər halını Zairin burada təhsil aldığı orta məktəb direktorunun da milliyətcə erməni Lyudviq Vartanoviç olması və ziyalı görkəmli adam təsəvvürü yaradan daxilində isə qatı millətçi olan birisinin Artsax erməni terror təşkilatının rəhbərlərindən və sponsorlarından biri olması faktı ilə daha da dərinləşdirmiş olur. Ailə daxili vəziyyətlərin gəginləşməsi fonunda müəllif yazır: “Azərbaycanda növbəti hakimiyyət dəyişikliklərinin birində atam işsiz qaldı və biz rəzalətin nə olduğunu bildik”.

Daha sonra müəllif “qüdrətli ölkə” hesab edilən SSRİ-nin dağılması və onun tərkibində olan respublikaların müstəqillik qazanması, hakimiyyət və mülkiyyət uğrunda mübarizənin necə qızışması faktından söhbət açır. Bu dövrdə bütün respublikalarda olduğu kimi Azərbaycanda da hakimiyyətdə olan başıpozuqluq və korrupsiya, rüşvətxorluq faktlarının vüsət aldığı diqqətlə izlənilir.

(Ardı var)

Anar Bürcəliyev

Cümhuriyət.-2021.- 8-11 iyun.- S.14