Gəncə Dövlət Dram
Teatrı: Dövlət statusunun 100 ili
Tarixi məmbələrə nəzər salarkən
1895-ci ildən Gəncədə kiçik teatr truppası
mövcud idi.
Burada dövrünün mütəfəkkür
və içtimai xadimləri olan M. F. Axundzadə və N. B. Vəzirovun
pyesləri iləGəncənin bir sıra maarifpərvər
insanlarının xüsusi təşkilatçılığı
və həvəskarların iştirakını özuündə
cəmləməklə XIX əsrin sonlarında 21 oktyabr
1895-ci ildə ilk dəfə olaraq tamaşalar
hazırlanıb. 1906-cı ildə yaradılan “Gəncə
müsəlman məclisi”nin bu sahədə xidmətləri
xüsusi olaraq daha önəmlidir. Ə. B. Haqverdiyevin 1910-cu ildə yerli həvəskarlardan ibarət
təşkil etdiyi teatrda “Ağa Məhəmməd şah
Qacar”, “Dağılan tifaq” (Ə. B. Haqverdiyev), “Əl-Mənsur”
(N. Heyne), “Nadanlıq” (N. Nərimanov), “Vətən” (N. Kamal) və
başqa bu kimi əsərləri yeni həvəskar
truppanın əsas repertuarı kimi böyük maraqla
qarşılanıb. Həmçinin qeyd etmək
lazımdır ki, 1915-ci ildə ilk dəfə olaraq Gəncədə
“Qız məktəb”i tələbələrinin ilk dram
truppası da yaradılıb. Müxtəlif illərdə “Qız məktəb”i
tələbələrinin ilk dram truppasına rejissor Əsəd
Şıxzamanov rəhbərlik edib. Burada M. C.
Əmirovun “Seyfülmüllük” operası ilk dəfə
1916-cı ildə tamaşaya qoyulub. Bu illərdə
həmçinin həmkarlar klubu nəzdində dram dərnəyi
fəaliyyət göstərib. Bu dərnək
istedadlı aktyor truppası ilə yanaşı, rəngaəng
repertuarı olan, lakin dövlət statusu almayan bir teatr hesab
edilirdi. Həmkarlar klubu nəzdində dram
dərnəyi kimi fəaliyyət göstərən bu truppada
görkəmli rejissor Ədil İsgəndərov, tanınan sənətkarlardan
Barat Şəkinskaya, rejissor və aktyor Mir İbrahim Həmzəyev
və başqaları fəaliyyət göstəriblər.
Gəncə
Dövlət Dram Teatrının 2020-ci ilin may ayının
18-dəDövlət statusu almasının 100 illi tamam olur. Belə
ki, 1920-ci il may ayının 18-də Azərbaycan
Xalq Maarif Komissarları Soveti tərəfindən rəsmi
olaraq əmr verilib. Bu vaxta kimi ayrı-ayrı
truppalarda fəaliyyət göstərən aktyorlar vahid
kollektiv şəklində müəyyən bir təşkilatda
birləşiblər. Sovet hakimiyyətinin
ilk illərində teatra rəhbərlik işi Azərbaycan
Xalq Maarif Komissarlığı nəzdində İncəsənət
şöbəsinə tapşırılıb. Bu şöbəyə qocaman ədib Ə. B.
Haqverdiyev başçılıq edib. Sonradan
bu teatr 1921-ci ildən 1925-ci ilədək Bakı Azad Tənqid
və Təbliğ Teatrı, 1925-ci ildən 1927-ci ilədək
Bakı Türk İşçi və Kəndli Teatrı,
1927-ci ildən 1932-ci ilədək isə Bakı Türk
İşçi Teatrı olaraq adlandırılıb. 1932-ci ilin dekabr ayının 28-də isə teatr
yaradıcı kollektivi ilə birlikdə Gəncəyə
köçürülüb və bu günə kimi də fəaliyyətini
uğurla davam etdirir.
Gəncə
Dövlət Dram Teatrının şərəfli tarixinə
qısaca olaraq nəzər salarkən burada ömürlərini
sənətə fəda edən respublikanın əməkdar
incəsənət xadimləri olan, rejissorlar Yusif
Bağırovu, Həsən Ağayevi, Bəhram Əfəndiyevi,
Hüseyn Sultanovu, rejissor Nəsir
Sadıqzadəni, Yusif Yıldızı, xalq artistləri
İsmayıl Talıblını, Mehdi Məmmədovu, Barat
Şəkinskayanı, Ələkbər Seyfini, Məmmədrza
Şeyxzamanovu, Ələddin Abbasovu, Məhəmməd Burcəliyevi,
Sədayə Mustafayevanı, Əşrəf Yusifzadəni, Rəmziyyə
Veysəlovanı, Zülfüqar Baratzadəni, əməkdar
artistlər Əhməd Salahlını, Reyhan
Tağıyevanı, Sadıq Həsənzadəni, Səməd
Tağızadəni, Əli Rzayevi, Ağa Məmmədovu, Rza
Nadirovu, Məmməd Cəfərovu, Kərim Sultanovu, Ətayə
Əliyevanı, Yusif Qazıyevi, Qurban Abbasovu, Simuzər
Namazovanı, Vaqif Məmmədovu və digərlərinin
böyük sənət fədailəri olaraq səhnə fəaliyyətlərini
xatırlamamaq mümkün deyil. Məhz bu sənət
fədailəri Gəncə Dövlət Dram Teatrının səhnəsində
maraqlı və bitgin obrazlar qaleriyası yaradaraq teatrsevərlərin
hər zaman diqqət mərkəzində olmağı
bacarıblar.
1.
Abrahamsın eyni adlı romanı əsasında K. Myufkenin
“İldırımlı yollarla”, S. Axundovun “Dağlarda”, S.
Vurğunun “Fərhad və Şirin”, N. B. Vəzirovun
“Yağışdan çıxdıq, yağmura
düşdük”, İ. Əfəndiyevin “Atayevlər ailəsi”,
“Unuda bilmirəm”, “Mənim günahım”, M. Təhmasibin
“Çiçəkli dağ”, Ş. Qurbanovun “Sənsiz”,
Ş. Rustavelinin “Pələng dərisi geyinmiş pəhləvan”
poeması əsasında M. Nəsirovun “Tariyel”, Ə. B.
Haqverdiyevin “Bəxtsiz cavan”, C. Cabbarlının “Almaz”, “Oqtay
Eloğlu”, “1905-ci ildə” və “Solğun çiçəklər”,
A. Məmmədovun “Ulduzlar görüşəndə”, “Həmyerlilər”,
“Bəraət”, A. Ostrovskinin “Quduz pullar”, U. Şekspirin “Otello”,
“III-Ricard”, Y. Əzimzadənin “Unutmayın”, “Aprel səhəri”
və “Anacan”, Q. Musayevin “Buhenvald harayı” və “Odlu illər”,
S. Rəhmanın “Küləklər”, “Əliqulu evlənir”,
M. Lermontovun “İki qardaş”, R. Radzinskinin “Sokratla söhbətlər”,
İ. Qasımov və H. Seyidbəylinin “Uzaq sahillərdə”,
M. Kərimin “Odu atma, Prometey!”, Ə. Hacızadənin
“İtkin gəlin”, M. İbrahimbəyovun “Cavan qadına
yaraşan kişi”, O. Kamalın “72-ci kamera”, “Yad qızı”,
D. Valeyevin “Vicdan məhkəməsi”, A. Dudarevin “Astana”, K.
Topalovun “Məhəbbət və xəyanət”, V. Kotenkonun “Dəmir
pərdə”, N. Hikmətin “Kəllə”, Ə. Səmədovun
“Ölüm hökmü”, Ə. Məmmədxanlının
“Şərqin səhəri”, İ. Qasımovun “Dairəni
genişləndirin”, M. Şatrovun “İnqilabi etüd”, Elcinin
“Ölüm hökmü”, “Qatil”, Xəzangülün “Məhəbbətin
qənimi”, “Xərabət gözəli”, N. V. Qoqolun “Evlənmə”,
F. Əlyarbəylinin “Xan qızı”, “Qonşular”, N. Məmmədlinin
“Cavad xan”, “Unutmaq istəyirəm”, İ.
Şıxlının “Dəli Kür” romanı əsasında
M. Muradxanlının səhnələşdirdiyi “Dəli
Kür”, C. Məmmədquluzadənin “Ölülər”, “Dəli
yığıncağı”, S. Dərvişin “Fosforlu Cevriyyə”,
Ş. Mehdiyevin “Sabir”, T. Cücenoğlunun “Gözəlçələr”,
“Matruşka” və başqa maraqlı səhnə həyatı
bəxş olunan quruluşları Gəncə Dövlət Dram Teatrının
repertuarının əsasını təşkil edir.
Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan teatrında ilk dəfə
olaraq məhz Gəncə Dövlət Dram Teatrının səhnəsində
Qədim Yunan dramaturgiyasına müraciət edilib. Əməkdar İncəsənət
xadimi Yusif
Bağırovun quruluşunda Evripidin “Medeya” və
Sofoklun “Antiqona” faciələri ilk dəfə olaraq məhz bu
teatrın səhnəsində uğurla tamaşaya
hazırlanıb. İlk tamaşanın tarixi
Evripidin “Medeya” faciəsi ilə12 dekabr 1969-cu ilə təsadüf
edir. Bir neçə il sonra isə
1976-cı il dekabr ayının 11-də Sofoklun “Antiqona” faciəsinə
müraciət edilib.
Böyük Türk dramaturqu Nazim Hikmət 1951-ci ildən
SSRİ-də yaşayıb və onun əsərlərinin
bütün Sovet İttifaqında təbliği dövlət
səviyyəsində müvafiq təşkilatlara, həmçinin
teatrlara tövsiyyə olunub. 20 mart 1953-cü ildə
Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində
Ə. Babayevin çevirməsində Ə. İsgəndərovun
quruluşunda “Türkiyədə” əsərinin premyerası
ictimaiyyətə təqdim edilib. Daha sonra 1956-cı ildə
“Qəribə adam” və 1960-cı ildə isə “Şöhrət
və ya unudulan adam” pyesləri Azərbaycan
Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində
səhnəyə qoyulub. 1957-ci ildə isə Respublikanın
Xalq artisti Məhəmməd Burcəliyevin təklifi ilə Gəncə
Dövlət Dram Teatrının səhnəsində Nazim Hikmətin
3 pərdəli, 14 şəkildən ibarət olan “Kəllə”
faciəsi hazırlanıb. Tamaşanın ictimai
baxışı 14 may 1957-ci ilə təsadüf edir. 1957-ci ildə məhz “Kəllə” faciəsinin
tamaşasına baxmaq üçün böyük Nazim Hikmət
Gəncəyə gəlib və çox böyük təəsüratlarla
tamaşaya baxaraq yüksək fikir söyləyərək
kollektivdən ayrılıb.
Şamxalovun 4 pərdəli, 7 şəkildən ibarət
olan “Qaynana” komediyası Azərbaycan teatr ictimaiyyəti tərəfindən
çox zəif bir pyes kimi səciyyələndirilərək
səhnəyə qoyulmasının
mümkünsüzlüyü bildirilib. İlk dəfə
olaraq bu pyesə məhz 26 iyun 1957-ci ildə Gəncə
Dövlət Dram Teatrında rejissor, Əməkdar İncəsənət
xadimi Həsən Ağayevin müraciət etməsi ilə Azərbaycan
teatrında cəsarətli addımın atılması pyesin
uğurlu səhnə həyatı yaşamasının
qarantına çevrilib. Azərbaycan səhnəsinin
ilk Qaynanası-Cənnət arvad obrazını isə
Gürcüstan Respublikasının Əməkdar artisti Reyhan
Tağıyeva ifa edib. Həsən Ağayevin bu komediyaya
müraciətindən sonra M. Şamxalovun 4 pərdəli, 7
şəkildən ibarət olan “Qaynana” komediyası Azərbaycan
teatrlarında səhnəyə qoyulmağa başlayıb və
bu pyesin motivləri əsasında ssenari müəllifləri
Ə. İbrahimov və M. Maleyeva olan, quruluşçu
rejissoru H. Seyidzadə, quruluşçu operatoru F. Əsgərov,
quruluşçu rəssamı N. Zeynalov və bəstəkarı
T. Quliyev olan “Qaynana” bədii filmi 1978-ci ildə ekranlara
çıxıb.
Bu gün Gəncə Dövlət Dram Teatrında bir nəfər Respublikanın əməkdar mədəniyyət işçisi, dörd nəfər Xalq artisti, səkkiz nəfər Əməkdar artist, iki nəfər isə Prezident mükafatçısı olaraqfəaliyyət göstərir. Teatrın səhnəsində 2002-ci ildə səhnəyə qoyulan İ. Əfəndiyevin “Mahnı dağlarda qaldı” tamaşası Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının təsis etdiyi “Qızıl Dərviş” mükafatının “Qran Pri” nominasiyasına layiq görülüb. 2007-ci ildə teatrın baş rejissoru İradə Gözəlovanın tamaşaya hazırladığı İ. Əfəndiyevin “Qəribə oğlan” pyesi “Gənc rejissorların Teatr Festivalı”nda, 2010-cu ildə isə yaradıcı kollektiv Elçinin “Ölüm hökmü” tamaşası ilə “Respublika Teatr Festivalı”nda uğurla cıxışlar edib. 2011-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin Giresun şəhərində keçirilən “Uluslararası XVII Aksu Tiyatro Festivalı”nda T. Cücenoğlunun “Gözəlçələr” pyesinin tamaşası ilə, 2011-ci ildə Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının keçirdiyi “2+1” Eksperimental Tamaşalar Festivalında K. Abdullanın “Sərgərdan” pyesinin tamaşası ilə, 2012-ci ildə “Tuganlıq 2012” Türkdilli Dövlətlərin Beynəlxalq Teatr Festivalında, 2013-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin Konya şəhərində “Bin ses bir nefes” Uluslararası Teatr Festivalında uğurla çıxışları olub. 2013-cü ildə teatr növbəti uğura imza ataraq Ukraynada keçirilən “Klassika bu gün” Beynəlxalq Teatr Festivalında rejissor İradə Gözəlovanın quruluşunda N. V. Qoqolun “Evlənmə” pyesinin tamaşası festivalın “Ən yaxşı kişi rolu” nominasiyası ilə Podkolyosin rolunun ifaçısı Respublikanın Əməkdar artisti İlham Hüseynov təltif edilib. 2014-2015-ci illərdəTürkiyənin Giresun şəhərində xalq artisti V. Şərifovun quruluşunda Elçinin “Qatil” və mərhum əməkdar artist F. Qasımovun quruluşunda Xəzangülün “Məhəbbətin qənimi” pyeslərinin tamaşaları ilə Uluslararası Teatr Festivallarının iştirakçısı olub. 2017-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin Merzifon Bələdiyyəsi tərəfindən təşkil olunan “3 Uluslararası Tiyatro Festivalı”nda Ə. Əmirlinin “20 ildən sonra” pyesinin tamaşası əməkdar artist Novruz Cəfərovun quruluşunda maraqla qarşılanıb və yaradıcı kollektiv xüsusi mükafata layiq görülüb.
2015-ci ildə “20.Uluslararası Ankara Tiyatro Festivalı”na dəvət olunan teatrın gənc rejissoru E. Əhmədov “Azərbaycan Teatr Poetikası” adlı iki günlük seminar-məşğələ ilə çıxışlar edib. Həmçinin 2015-ci ildə rejissor İ. Gözəlovanın quruluşunda C. Məmmədquluzadənin “Dəli yığıncağı” pyesinin tamaşası Bakı qastrolunda teatr ictimaiyyəti tərəfindən maraqla qarşılanaraq ilin yekununa görə ən uğurlu səhnə əsəri kimi qəbul olunub.
2018-ci ilin may ayında yaradıcı kollektivin qardaş TürkiyəCümhuriyyətinin Giresun şəhər Bələdiyyəsinin təşkil etdiyi Uluslararası Beynəlxalq Teatr Festivalında rejissor E. Əhmədovun quruluşunda T. Cücenoğlunun “Matruşka” pyesinin tamaşası ilə iştirakı olub. 12-19 may 2018-ci ildə “Sərhədsiz teatr” III-Şəki Beynəlxalq Teatr Festivalı Milli Proqramı çərçivəsindərejissor İ. Gözəlovanın quruluşunda C. Məmmədquluzadənin “Dəli yığıncağı” komediyası ilə kollektiv iştirak edib. Eləñə də 05-15 iyul 2018-ci ildə Gürcüstan Respublikasının Özürgeti Dövlət Dram Teatrının təşkilatçılığı və dəvəti ilə Beynəlxalq Teatr Festivalında rejissor İ. Gözəlovanın quruluşunda N. Dumbadzenin “Hellados” pyesinin tamaşası göstərilib.
100 illik dövlət statuslu teatrın tarixinə nəzər salarkən bir daha görürük ki, o bu gün də öz maraqlı və zəngin repertuarı ilə hər zaman tamaşaçılarının görüşündədir. Hər il olduğu kimi məhz bu ildə də teatr avropa, klassik eləcə də yerli dramaturqların əsərlərinə yeni səhnə həyatı bəxş etməyi planlaşdırır.
AnarBurcəliyev
Teatrşünas
Cümhuriyət.- 2021.- 21-24 may.-
S.14.