“Ölüm, məni hədələmə ölümlə”

2025-ci ilin 19 avqust səhəri üzücü xəbərə başladı. Azərbaycan ədəbiyyatının canlı klassiklərindən biri, Türk dünyasının tanınmış şairi, milyonların sevimlisi, 40 ildir dostluq etdiyim, ustad şair Məmməd İsmayıl məhz bu gün, 85 yaşında dünyasını dəyişdi. Belə seçilmiş insanlar ölmürlər, vəfat etmirlər, məhz dünyalarını dəyişirlər. Başqa bir dünyanın sirrini öyrənmək üçün o biri dünyaya yol alırlar. Hələ sovet dövründə yazdığı şeirlərinin birində M.İsmayıl belə deyirdi:

“Bu məğrur insandan sonuncu cümlə,

Çəkil yollarımdan ağrı-acılar.

Ölüm, məni hədələmə ölümlə,

Ölərəm, sənin də sirrin açılar. ”

Məmməd İsmayıl müdriklik yaşında ölümün sirrini açmaq üçün dünyasını dəyişdi. Bir neçə il idi ki, ağrı-acıları yollarından qovmaq istəyirdi. Ona görə də ona əzab verən ağrı-acılara təslim olmurdu. Mərdi-mərdanə, təmkinlə, səbrlə onu o biri dünyaya yaxınlaşdıran ağrı-acılara dözürdü. Xəstəxanada onu ziyarət edərkən mənə dedi ki, “Elçin, mən mütləq bu xəstəlikdən qurtulacağam, yenidən ayağa qalxacağam”. Onun bu inamına, mən də inam qatıb, yalan danışmağı sevməsəm də, məcburiyyət qarşısında bildirdim ki, əlbəttə, Məmməd müəllim, siz yenidən ayağa qalxacaqsınız və evinizdə sizdən, baş redaktorumuz Asif Mərzili ilə bir yerdə gözəl veriliş hazırlayacağıq. Mən yaxşı bilirdim ki, o, bir də ayağa qalxmayacaq. Bu həqiqətə də inanmaq istəmirdim, amma Allahın möcüzəsinə də bel bağlayırdım ki, hər şey ola bilər. Amma o möcüzə baş vermədi.

“Bona-dea” xəstəxanasında yatdığı müddətdə iki dəfə onu ziyarət etdim. Həmişə şahanə, mərdanə duruşu ilə diqqət mərkəzində olan şairi yataqda, ağrılar içində qıvrılsa da, bu əzabları dilə gətirməyib dözən, özü də sanki balacalaşmış vəziyyətdə görmək, mənə nə qədər ağır idi. Mən orada olduğum üç saatdan çox müddətdə tibb personalının ona qulluq etmək üçün çağırmasını qoymadım. Hər beş-on dəqiqədən bir onun “Elçin məni sağa çevir, Elçin məni sola, çevir, mənim başımı bir az qaldır” xahişlərinə böyük məmnuniyyətlə əməl edirdim. Inanın ki, XX və XXI əsr Azərbaycan ədəbiyyatının nəhənglərindən biri olan M.İsmayıla, sanki bir oğul kimi qulluq etdiyim üçün özümü dünyanın ən xoşbəxti sayırdım.

İkinci görüşümüzdə Kəlbəcərdən olan publisist, şairə Cəmilə Çiçəklə gəldim. Cəmilə xanım da şairə olan məhəbbətini göstərmək istəyirdi. Bu səbəbdən də xahiş etmişdi ki, növbəti ziyarətdə onu da şairin yanına aparım. Onun bu arzusunu yerinə yetirdim. Məmməd müəllim də Cəmilə xanımı tanıyırdı və gəlişindən məmnun olmuşdu.Şairlə dost olduğumuz 40 ilin səhifələrini aram-aram vərəqlədik. Ağlı, yaddaşı tam yerində idi. Sonrakı günlərdə tarixin yaddaşına köçürdüyüm həmin söhbətlərin videosuna baxan qızı İntizar xanım mənə belə dedi: “Ay Elçin müəllim, sən atamı necə danışdırmısansa, onun xəstə olduğuna inana bilmədim. Çünki səninlə onun bütün danışıqları sağlam illərdə olduğu kimi idi. Onun yaddaşı ara-sıra itirdi. Amma səninlə olan söhbətlərində həm məntiqli idi, həm də keçmişi çox gözəl xatırlayırdı”.

Yeri gəlmişkən, deyim ki, şairin Gülzar, Könül, Sevinc və İntizar adlı dörd qızı var. Qızların üçü öz ailələri ilə birlikdə xarici ölkələrdə yaşayırlar. Ona görə də əsas güc Məmməd İsmayılla bir yerdə olan İntizar xanımın çiyinlərinə düşürdü. Düzdür, qızları xaricdə yaşasalar da, həm maddi dəstək göstərirdilər, həm də ara-sıra gəlib-gedirdilər. Amma şairin bütün əzab-əziyyətlərini İntizar xanım çəkməli olurdu. Mən dəfələrlə deyirdim ki, “İntizar xanım, sən atana yox, milyonların sevimli şairinə, xalqımızın əvəzsiz bir sərvətinə qulluq edirsən. Sənin yerin indidən cənnətlikdir”. Bir dəfə də olsun İntizar xanımın dilindən “yoruldum” kəlməsini eşitmədim. Ataya yorulmadan, gecə və gündüz belə bir qulluq edən, o taylı, bu taylı Azərbaycanın vahid simvolu olmuş Söhrab Tahirin oğlu Tahir bəyi, bir də İntizar xanımı gördüm. Belə övladların yeri əlbəttə ki, Allah yanında çox əzizdir…

Məmməd İsmayılla 1985-ci ildən, “İşıq” nəşriyyatının direktoru işlədiyi dövrdən dostluq edirik. O vaxtlar Bakıxanov qəsəbəsində yerləşən keçmiş 74 nömrəli peşə məktəbində işlədiyim zaman Azərbaycanın üzdə olan şair, yazıçıları və alimləri ilə çox maraqlı görüşlər keçirirdik. Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Söhrab Tahir, Nəriman Həsənzadə, Cabir Novruz, Nəbi Xəzri, Davud Nəsib, Nüsrət Kəsəmənli, Mirzə İbrahimov, Cəmşid Əmirov, Akademik Şəfayət Mehdiyev, “Bakı” və “Baku” axşam qəzetlərinin baş redaktoru Nəsir İmanquliyev və sair tanınmış sənət və elm adamları bu peşə məktəbindəki 2500 nəfərlik kollektivin qonaqları olublar. Belə qonaqlardan biri də mənim təşəbbüsümlə və təşkilatçılığımla görüşü keçirilən Məmməd İsmayıl idi. O vaxtdan başlayan dostluğumuz son ana qədər davam edirdi. Məmməd İsmayılın itkisi ilə mən sanki arxa-dayağımı, məsləhətləşdiyim və güvəndiyim bir insanı itirdim.

1992-93-cü illərdə Azərbaycan Televiziya və Radio yayım şirkətinin sədri işlədi. 1992-ci ilin dekabrın 22-si idi. Məmməd İsmayılın işindən narazı qalan AMİP-in o vaxtkı sədri Etibar Məmmədov şirkətin qabağında “Məmməd İsmayıla istefa”, “Məmməd İsmayıla ölüm” şüarı ilə piket təşkil eləmişdi. Həmin dövrdə mən könüllü getdiyim Qarabağ döyüşündən yerdəyişmə ilə əlaqədar bir həftəlik istirahət verildiyinə görə Bakıdaydım. Dekabrın 22-si mənim ad güünüm olduğundan həmin tarix də yaxşı yadımdadır. E.Məmmədovun həmin piketini görəndən sonra qərara gəldim ki, həm dostum Məmməd İsmayılın yanında olduğumu göstərim, həm də bu işdən əl çəkib, öz şairliyi ilə məşğul olmasını tövsiyə edim. Hərbi paltardaydım. Düşünürdüm ki, məni tanımaz. Amma məni çox yüksək səviyyədə qəbul etdi. Mənə 15 dəqiqə vaxt ayırdığını bildirdi. Təbii ki, o, 15 dəqiqə vaxt təxminən 50 dəqiqəyə qədər uzandı. Söhbətimizin detallarına varmadan demək istəyirəm ki, həm işdən çıxartdıqları adamlara görə, həm də fəaliyyətində heç bir nöqsan yox idi. Bütün bunlara baxmayaraq, tövsiyə etdim ki, bura sizin yeriniz deyil. Siz Azərbaycanda sayılıb-seçilən və özünü sübut edən 5-10 şairdən birisiniz. Məmurluq Sizə yaraşmır. Soruşdu ki, nə təklif edirsən? Suala özünün şeri ilə cavab verdim:

“Bu mən, hər şeyi atıb gedərəm,

Uduzub gedərəm, udub gedərəm.

Əlimi üzümə tutub gedərəm,

Sən kimi seçirsən, sən kimi, xalqım?”

Sonra da əlavə etdim ki, xalq bu vəzifəyə kimi seçər, özü bilər. Bunu da deyəndən sonra özümlə gətirdiyim son iki kitabını stolun üstünə qoyub, dedim: “Məmməd müəllim, bu kitablara aftoqraf yazın ki, şair olduğunuzu unutmayasınız”. M.İsmayılın cavabı belə oldu: “Elçin, məni təsirləndirmə, şairliyimi unutmamışam. Şeirlər yenə də yazıram”. Bunu deyəndən sonra ətrafını bir az axtardı və dedi ki, təzə şeirlərimi hara qoymuşam, tapa bilmirəm, başqa vaxt onları sənə oxuyaram. Beləcə söhbətimizi bitirib, xudahafizləşdim. Sonralar Məmməd İsmayıl verdiyi müsahibələrində mənim onun yanına gəlməyim barədə bir neçə dəfə belə demişdi: “Vəzifədə işləyəndə dostlarım arasında yeganə adam Elçin idi ki, gəlib demədi mənə də vəzifə ver, yeyək, dağıdaq. Gəlib dedi ki, burada işləmə, istefa ver və gedib şairliyinlə məşğul ol”.

Amma indi bizə yalnız xoş xatirələr qalır. İnanmaq olmur ki, şeirlərini sevə-sevə oxuduğumuz, şeirləri ilə böyüdüyümüz, vətənpərvərlik şeirləri ilə bizi vətənə bağlayan Məmməd İsmayıl daha aramızda yoxdur. Belə nəhənglərdən yaxından tanıyıb, bildiyim və yüksək dəyər verdiyim iki dostum qalmışdı: Nəriman Həsənzadə və Məmməd İsmayıl. İndi canlı klassiklərimizdən və mənim belə dostlarımdan yalnız N.Həsənzadə qalıb.Allah onu bizə çox görməsin və Nəriman müəllimi 100 yaşında da salamlamaq istəyirik. Xəstəxanada Məmməd İsmayılı ziyarət edib qayıdandan sonra, Nəriman müəllimə zəng etdim. M. İsmayılın xəstələnməyini eşidib, çox təsirləndi və xahiş etdi ki, ayağı ağrıdığından gəzə bilmir, bu səbəbdən də növbəti ziyarətimdə Məmməd müəllimin yanından zəng edib, onları danışdırım. Belə də etdim. Növbəti ziyarətimdə Nəriman müəllimə zəng etdim və telefonu mikrofona keçirib, iki dahi şairin bu tarixi danışıqlarına Cəmilə xanımla bir yerdə şahidlik etdik. Ara-sıra müdaxilə edib, ayaq ağrımağı ilə bağlı mərhum şairimiz Söhrab Tahirin mənə daışdığı bir əhvalatı da söylədim. Bu gülməli əhvalat S.Tahirlə rəhmətlik Nəbi Xəzri arasında olub və onu elə bu telefon danəşəğında hər ikisinə danışdım. Hər iki şair xeyli güldülər. O söhbət bir az uzun olar deyə, bura yazmıram, amma mənim Facebook səhifəmdə həmin danışığın tam videosu yerləşdirilib. İstənilən adam onunla tanış ola bilər.

Hamımızın bildiyi kimi Məmməd İsmayıl ömrünün son 25 ilini Türkiyənin Çanaqqala Universitetində müəllim kimi işlədi. Türkiyəyə getməyini şeirlərinin birində şair belə qeyd etmişdi:

“Deyərsiz dərd sürdü, ömür sürmədi,

Axırda mənzilə yetdi deyərsiz.

O, bu zəmanədən söz götürmədi,

Başını götürüb getdi deyərsiz”.

Türkiyəyə başını götürüb getməklə bizi həsrətdə qoymuşdu. Amma indi özünü götürüb, o biri dünyaya getməklə, bizləri yandırıb, yaxdı. Təqaüdə çıxıb, Vətənə qayıdandan sonra isə, ağrıları, əzabları ilə yaşamalı oldu. Amansız xəstəlik şairə toparlanmağa imkan vermədi. Özünə də demişdim, Məmməd müəllim, “hələ yaşamağa dəyər bir az da”.

Rəssamlıq Akademiyasında ötən ilin dekabr ayında rəsamlıq kolleci tələbələrinin şairlə görüşü keçirildi. Məmməd müəllim haqqında tələbələrə burada geniş məlumat verdim. Sonra vətənpərvərlik və sevgi haqqında 10-a qədər şeirlərini əzbərdən söylədim. Sanki bundan sonra tələbələr kiminlə görüşdüklərini dərk etdilər. Elə ona görə də bir tələbə oğlan öz çıxışında belə dedi: “Məmməd İsmayıl kimi dahi şairlə bir dövrdə yaşadığım üçün çox xoşbəxtəm”. Görüş başa çatandan sonra ayaqlarında yaranmış problemlə bağlı məhkum olduğu əlil arabasında yanımdan keçərkən belə dedi: “Görürsən də, Elçin əlil arabasında gəzməyə məcburm”. Təsəlli vermək üçün belə dedim: “Məmməd müəllim, bu araba ilə sizin üçün yeni həyat başlayır”. Gülümsündü və sağollaşdıq. Amma çox təəssüf ki, bu yeni həyat şair üçün çox çəkmədi…

Amma o da təəssüf doğurur ki, Türk dünyasının belə nəhəng şairinə heç bir ad verilmədi. Hətta İkinci Fəxri Xiyabanda belə dəfn olunması məsləhət bilinməyib. Şair eləcə doğulub, boya-başa çatdığı Tovuzun Əsrik kəndində, anasının yanında, canından artıq sevdiyi Vətən torpağına qovuşub. M.İsmayıl “Vətən” şeirində belə deyirdi:

“Bilməzdim bir yağlı tikəsən, Vətən,

Azala-azala gəlirsən dada.

Quzu dərisinə bənzər xəritən,

Quruya-quruya qalıb ortada”.

Bu şeir işğal dövründə yazılmışdı. Həmin şeirin sonuncu bəndində belə deyilir:

“Üstündə mələklər ocaq qalayan,

Ah, sən də bir ulu yurd ola bilsən.

Doğudan Batıya ruhu ulayan,

Quzu dərisində qurd ola bilsən”.

Nə xoşbəxtəm ki, bu şeiri tam şəkildə M.İsmayılın otən ilin oktyabrında Muğam Mərkəzində keçirilən 85 illik yubileyində, özünün iştirakı ilə söyləmişəm. Bəli, şairin “Vətən” şeirindəki arzusu 2020-ci ildə olan 44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsində həyata keçdi. Bu döyüşlərdə xalqımızın mərd, igid, qəhrəman oğulları boz qurda döndülər və erməniləri əlbəyaxa döyüşlə parça-parça etdilər. Bu nər oğulların boz qurd kimi ulartısına, hayqırtısına, nərəsinə düşmənlər tab gətirə bilmədi və 30 illik işğalda olan torpaqlarımız beləcə azad olundu. Qarabağa aid “Tale” şerinin sonunda Allaha üz tutub, şair belə deyib:

“İşdir, ömrümüzün günaı varsa,

Ya bizi yox elə, ya bizə gün ver.”

Allah, o günahı qurban yuyarsa,

Qurbanın mən olum, mənə ölüm ver”.

Məmməd İsmayıl canından belə keçməyə hazır olduğu Qarabağ torpağının azad olunmasını görməsi Allahın ona lütfü idi. Heyf Məmməd İsmayıldan! Avqustun 20-də Ana torpağa, anasının yanında torpağa tapşırıldı. Mərmum şair Musa Yaqubun bir bənd belə şeri var:

“Bəlkə də borcundan çıxmadım, Vətən,

Ömür bahar deyil bir də qayıtsın.

Ölsəm də, qoynunda qoy ölüm ki, mən,

Çürüyüm, bir ovuc torpağın artsın”.

Bəli, Məmməd İsmayıl Vətən torpağına qovuşaraq, onu bir az da artırdı. Onun heç bir adı, titulu, mükafatı olmasa da, milyonların sevgisini qazanması ən böyük tituldur, mükafatdır. Xalq şairi deyildi, xalqın şairi idi. Ona görə də bu xalq, bu dövlət durduqca Məmməd İsmayıl adı həmişə yaşayacaq. Sən öz dahiliyinlə, dəyərinlə, dəyişməz əqidənlə, vicdanınla, çoxlarına örnək olacaq qeyrətinlə bu xalqın qəlbində əbədi bir taxt qurmusan! Həmişə də elə o zirvədə qalacaqsan. Allah sənə qəni-qəni rəhmət eləsin, Məmməd İsmayıl!

Elçin Məmmədli

Cümhuriyət .- 2025.- 22-29 avqust (№30).- S.14.