İnsan sağlamlığına qənim kəsilən dönərxanalar

Hər dəfə itilədikləri bıçaqla müştəri üçün əti kəsən dönərçinin, əslində, ömrümüzdən kəsdiyini bilirdinizmi?

Bakıda hər gün minlərlə insanın tələbatını ödəyən dönər sektoru, son illər elə bir vəziyyətə düşüb ki, artıq məsələ təkcə dad və xidmət keyfiyyəti ilə ölçülmür. Söhbət etdiyimiz bu asan qida ucuz, sürətli və əlçatan yemək, bir çox hallarda isə, görünməyən, amma birbaşa insan sağlamlığına təsir edən təhlükələrin mənbəyinə çevrilib. Bəli, düz başa düşdünüz. İndi söz açacağım problem, əslində, hamımızın, bütün xalqın, xüsusilə də gənclərin hər gün qarşılaşdığı ən böyük təhlükələrdən biridir və bəlkə də elə birincisidir. Çünki bu qida demək olar ki, 100 minlərlə gənclərin ayaqüstü və tezbazar əsas yeməyidir. Mən özüm də tələbəlik illərində dönəri demək olar ki, hər gün yeyirdim. Valideynlərim “a bala, o dönəri yemə, xeyirli deyil” deyəndə isə, onların narahatlığını çox da ciddiyə almırdım, hətta qəribə qarşılayırdım. Amma indi bu halları öz gözlərimlə görüb, qulaqlarımla eşitdikcə anlayıram ki, o vaxt valideynlərim tamamilə haqlı idilər. İndi isə gəlin, dönərin bizi necə və nədən “zəhərlədiyini”, bu təhlükənin haradan qaynaqlandığını ətraflı şəkildə araşdıraq…

Dönər biznesində görünməyən təhlükə: metal qırıntıları, köhnə ətlər və nəzarətsiz, əyin- başı kirli, paslı işçilər…

Bakının demək olar ki, bütün dönərxanalarında eyni mənzərədir: hər müştəri yaxınlaşanda usta bıçağı götürüb yiyə ilə itiləyir, ardından isə onu silmədən dönəri kəsməyə davam edir. İlk baxışda adi iş prosesi kimi görünən bu hərəkət, əslində, ciddi sağlamlıq təhlükəsi yaradır. Çünki bıçağın itilənməsi zamanı metal tozu yaranır və bu hissəciklər toz halında birbaşa ətin üzərinə düşür, ordan da çörəyin arasına qoyularaq müştəriyə verilir.

Mənim şəxsi müşahidələrim göstərir ki, insan sağlamlığına çox ciddi təhlükə olan və əksəriyyətin əhəmiyyət vermədiyi bu hal demək olar ki, bütün obyektlərdə mövcuddur. Lakin görünür, Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (AQTA) ya bunu görmür, ya görmək istəmir, ya da proses hansısa şəkildə qurumun nəzarətindən kənarda qalır. Dönərçiyə “niyə əti bıçağı itilədikdən sonra, silib təmizləmədən kəsirsiniz?” deyə sual verdikdə isə, çox vaxt adamın üzünə qəribə reaksiyalarla baxırlar ki, izah tələb etdiyinə də peşman olursan. Lakin reallıq ondan ibarətdir ki, həmin metal qırıntılarının insan orqanizminə düşməsi bağırsaq pozuntularından başlayaraq uzunmüddətli xroniki xəstəliklərə də səbəb olandır. Özü də məsələ burasındadır ki, bu problem təkcə ucuz dönərxanalara aid deyil, baha qiymətə xidmət göstərən məkanlarda da eyni mənzərə müşahidə olunur. Deməli, məsələ sistemlidir və qiymətlə bağlı deyil.

Bir həftə açıq havada qalan ət kimlərin boşqabına gedir?

Tənqid olunmalı məsələ təkcə bıçaqla bağlı deyil. Daha ciddi təhlükə ətin mənşəyi və dövriyyəsi ilə bağlıdır. Bir müddət əvvəl toyuq əti aldığım mağazada satıcı ilə aramızda təsadüfi başlayan söhbət isə, bu sahədə vəziyyətin nə qədər qorxulu ola biləcəyini açıq şəkildə göstərdi. Satıcı əvvəlcə mənə müəyyən məhsulların “təzə” və “yaxşı” olduğunu deyərək onları götürməyimi tövsiyə etdi. Mən isə maraq üçün soruşdum: “Bəs köhnə ətləri nə edirsiniz?” Bu suala aldığım cavab məni həm təəccübləndirdi, həm də ciddi şəkildə narahat etdi. Satıcının sözlərinə görə, günlərlə soyuducuda qalan, hətta bir həftə açıq havada saxlanıldığı üçün kəskin iy verən yüzlərlə kiloqram toyuq əti mövcud olub. Bu yerdə ətin utilizasiya edildiyini düşündüm, lakin satıcının dedikləri bunun əksini göstərirdi. Normalda hər kəs belə ətin yalnız məhv ediləcəyini güman edərdi. Amma onun dedikləri daha dəhşətli idi. Sən demə, həmin köhnə və iylənmiş ətlər firmalar tərəfindən toplanaraq sonda sirkəyə salınıb dönərxanalara göndərilirmiş.

Əgər bu iddia doğrudursa, vəziyyət düşündüyümüzdən də təhlükəlidir. Bu, artıq təkcə səhlənkarlıq deyil – insan həyatı ilə açıq-aşkar oynamaq deməkdir. Çünki dönər gün ərzində ən çox tələbələr, uşaqlar, iş arasında tez hazır olan və ucuz yemək axtaran vətəndaşlar tərəfindən istifadə olunan qidadır. Bu isə onu göstərir ki, risk qrupuna cəmiyyətin demək olar ki, bütün təbəqələri daxildir.

Yarımbişmiş ət, naşı işçilər və saxta “bişmə effekti”

Problemlər bununla da bitmir. Bir çox dönərxanada bişirmə prosesi də ciddi suallar doğurur. Bəzən ət yalnız üst qatından yanıb qaralır, içi isə çiy qalır. Hisə verilmə effekti ilə “bişmiş” görüntüsü yaradılır və həmin ət müştəriyə təqdim olunur.

Daha narahatedici məqam isə, odur ki, bu məkanlarda çalışan işçilərin əksəriyyəti heç bir peşəkar təlimdən keçməyib, gigiyena sertifikatı və kulinariya biliyinə malik deyil. Onlara nəzarət edən mexanizmlər isə, görünür, ya çox zəifdir, ya da ümumiyyətlə, mövcud deyil.

***

Xalqa sərf etməyən, hətta ziyan gətirən bəzi qərarları, inkişaf etmiş ölkələri nümunə göstərərək, tətbiq edirik, amma onların həqiqətən faydalı təcrübələrinə gəldikdə isə, həmin nümunələrdən inadla yan keçirik. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələrin çoxunda dönər xüsusi istehsal müəssisələrində hazırlanır, tam bişirilir və dönərxanalara hazır şəkildə göndərilir. Bu model həm gigiyena, həm də nəzarət baxımından daha şəffafdır. Bizdə isə dönər şişinin mənşəyi çox vaxt qaranlıq qalır, prosesin hansı mərhələlərdən keçdiyi belə bilinmir. Bir vətəndaş olaraq, bu cür təhlükəsiz və nəzarətli sistemin ölkəmizdə də tətbiq olunması vacibdir.

Eyyub Hüseynov: “Dönərxanalar tədrici zəhərlənmə mənbəyidir”

“Mənşəyi bilinməyən ət, saxta sənədlər və nəzarətsizlik” – ekspert xəbərdarlıq edir

Bu barədə Azad İstehlakçılar Birliyinin (AİB) sədri Eyyub Hüseynovla əlaqə saxladıq. Dönərxanalarla bağlı verdiyimiz sualımızla, sanki Eyyub müəllimin ən yaralı yerinə toxunduq. Ona görə də E.Hüseynov yana-yana bunları dedi: “Nazirliklərdə İctimai Şuralar yaranan zaman ilk olaraq mən Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin (AQTA) İctimai Şurasına seçildim. 2 il ərzində AQTA-nın əməkdaşları ilə, eləcə də İctimai Şurada təmsil olunan və AQTA-dan asılı olaraq onlardan sertifikat alan biznes qurumları ilə mübarizədə oldum. Dəfələrlə bu məsələni, dönərxanalar probleminin saflaşdırılması üçün təkliflər verdim, məsələ qaldırdım və faktlar təqdim etdim, lakin təəssüf ki, onların heç biri dəstəklənmədi. Dönərxanalar bir çox insanların tədrici zəhərlənmə mənbəyidir və təsadüfi deyil ki, Azərbaycanda dərman biznesi sürətlə inkişaf edir. “Biz nə yeyiriksə, ondanıq” şüarı həmişə aktualdır. Bir məqamı da qeyd etmək istəyirəm ki, ölkədə apteklərin sayı, digər gəzib-dolaşdığım xarici ölkələrdəki apteklərin sayından, təxminən 20 dəfə çoxdur. Klinikalarda isə, həkimlərin qəbuluna gəlib növbədə duran insanların əlindən iynə atsan yerə düşməz. Bu isə o deməkdir ki, yediyimiz qidalarda, o cümlədən dönərxanalarda ciddi problemlər mövcuddur.

Çox təəssüf ki, dönərxanalarla bağlı ciddi nəzarət tədbirləri həyata keçirilmir və əsas diqqət yalnız dönər üçün ətlərin üzərinə yönəlir. Bəli, quş dönərləri tez çirklənən maldır və ümumiyyətlə, ət zəhərlənmiş vəziyyətə gəldikdə pis qoxu verir. Ona isə nə it, nə də pişik yaxın durmur. Amma əsas zəhərləyici faktor orada istifadə olunan mayonezlər, ketçuplar və bu kimi digər souslardır. Bir də bugündən sabaha saxlanılan dönərlərdir. O dönər soyuducuda belə saxlanılsa, artıq çirklənmiş hesab olunur. Dönərxanalar mənşəyi məlum olmayan ətlərin əsas realizə mənbəyidir. Təsadüfi deyil ki, murdar olmuş və ya qeyri-ənənəvi heyvan ətlərinin mövcudluğu dəfələrlə müvafiq qurumlar tərəfindən ifşa olunub. Bu sahədə ən uğurlu işi 4 il əvvəl Daxili İşlər Nazirliyinin Baş Mütəşəkkil Cinayətkarlığa Qarşı Mübarizə İdarəsi gördü. Onlar yalnız cərimə etməklə kifayətlənmədilər, həm də bütün hüquqi addımları atdılar, həbslər həyata keçirdilər. Lakin bununla belə, problemin kökü yenə kəsilmədi.

Düşünürəm ki, adını çəkdiyim qurum bu məsələləri daim diqqətdə saxlamalı və ciddi mübarizə aparmalıdır. Bu ətlərin əksəriyyəti dönərxanalarda realizə olunur. Bölgədə dönərləri hazırlayıb şişə taxıb, 40 dərəcədə şok dondurmadan keçirib, xüsusi avtomobillərlə dönərxanalara çatdıran iki müəssisə mövcuddur. Amma görək dönərxanaların neçə faizi həmin müəssisələrdən dönər alır? Çox təəssüf ki, bu heç bir faiz də təşkil eləmir. Dönərxana sahibləri özləri ətləri bəzi işbazlardan alırlar, gətirirlər və bir kağız da asırlar, amma heç kim sübut edə bilməz ki, bişən ət həmin kağıza aiddir, yoxsa yox? Yəni, belə bir anormal vəziyyət insanların kütləvi və tədrici zəhərlənməsinə gətirib çıxarır. Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin bu sahədə apardığı işlər zəruri olsa da, kifayət deyil. Çünki elə bir sənəd hazırlanmayıb ki, insanlar ona baxanda bilsinlər: “Bax, dönər üçün bişən bu ət Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin nəzarətindədir.” Üstəlik, AQTA qidanın təhlükəsizliyinə nəzarət edir, keyfiyyətinə yox. Bu səbəbdən də onların əsasnaməsində dəyişiklik olunmalı, keyfiyyət nəzarəti də önə çəkilməlidir. Agentliyin operativ yoxlama imkanları olmalıdır və çox təəssüf ki, bu imkan da onlarda yoxdur. Ona görə də insanlar tədrici zəhərlənmənin qurbanına çevrilirlər.”

Ən böyük sual: AQTA hara baxır?

Cəmiyyətin ümid bağladığı qurum, Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi, görəsən, bu mənzərədən xəbərsizdirmi, yoxsa, sadəcə, görməzdən gəlir? Metal qırıntılarından tutmuş yarımbişmiş dönərə, mənşəyi bilinməyən ətlərdən sertifikatsız işçilərə qədər problemlərin bu qədər çox olduğu sektorda nəzarətin zəifliyi haqlı olaraq ictimai narazılıq yaradır. Hər il qeydə alınan onlarla qida zəhərlənməsi hadisəsi də bu mənzərə qarşısında heç də təsadüfi görünmür. AQTA ya dönərxanalara ciddi nəzarət etməlidir, ya da televiziyalarda, sosial şəbəkələrdə bu sahədə maarifləndirici video-roliklər hazırlayıb yaymalıdır ki, əhali sağlamlıqlarının necə bir təhlükədə olduğunu bilsin, anlasın.

İctimaiyyətdə yayılan iddialara görə, bəzi obyektlərdə aparılan yoxlamalar formal xarakter daşıyır və prosesin şəffaflığı ciddi suallar doğurur. Əgər nəzarət mexanizmi real işləsəydi, bu qədər sadə gigiyena pozuntuları aidiyyəti qurumların gözləri qarşısında illərlə davam edə bilməzdi. Üstəlik, sektorda rüşvət və “göz yummalar” barədə iddiaları da gözardı eləmək olmaz. Məhz buna görə də, bəzi dönərxanaların toxunulmaz olduğu, yoxlamaların isə müvəqqəti xarakter daşıdığı təsəvvürü yaranır. Əhali arasında isə belə bir iddia səslənir ki, AQTA-nın yoxlamaları bu işdə maraqlı olan məmurlara aid olan dönərxanalardan yan keçir.

Nəticə olaraq, mənşəyi naməlum ətlərdən hazırlanan, yarı bişmiş, yarı çiy şəkildə təqdim edilən və elementar gigiyena qaydalarına əməl olunmayan dönər sektoru, cəmiyyət üçün birbaşa real təhlükə mənbəyinə çevrilib. Ev şəraitində ətin yüksək temperaturda bişirilməsi mikrobların böyük hissəsini məhv edir, lakin dönərxanalarda bu prosesə nəzarət çox vaxt formal xarakter daşıyır və real təhlükəni aradan qaldırmır.

***

Sonda daha vacib bir məqamı da qeyd etmək istəyirəm. Dönərxanaların demək olar hamısında əti qazla bişirirlər. Mütəxəssislərin bildirdiyinə görə, hətta sağlam ətin belə qazla təmasda olması zəhərlənmə riskini artırır. Çünki qazda olan zəhərli maddə birbaşa ətin tərkibinə keçir. Məgər səlahiyyətli qurum rəsmiləri bu sadə həqiqəti bilmirlər? Bütün bu mənzərə yalnız bir həqiqəti üzə çıxarır: sektorda təcili olaraq şəffaflıq, standartlaşdırma və effektiv nəzarət mexanizmləri tətbiq edilməlidir. Əks halda, hər gün minlərlə insanın istehlak etdiyi bu qida növü uzun müddət sağlamlıq üçün ciddi təhdid olaraq qalacaq.

Sistemli islahatlara ehtiyac var…

Bu gün dönər yalnız qida deyil, kütləvi istehlak olunan, geniş sosial təsirə malik bir məhsuldur. Onun təhlükəsizliyi isə sistemli yanaşma tələb edir. Bu sahədə:

istehsal prosesi şəffaf olmalı,

ətin mənşəyi izlənməli,

bıçaq və avadanlıq standartları müəyyən edilməli,

ustaların sertifikatlaşdırılması qanuniləşdirilməli,

dönərxanalar real və müntəzəm şəkildə yoxlanılmalıdır.

Əks halda, hər gün minlərlə insan fərqinə varmadan təhlükənin bir addımlığında olacaq…

Elşad FƏRMANOĞLU

Cümhuriyət .- 2025.- 5-12 dekabr (№44).- S.14.