Stalinin bakılı arvadının sirli ölümü: İntihar, yoxsa qətl?

Keçmiş SSRİ-nin sirr dağarcıqları çoxdur, onlardan biri də İosif Stalinin ikinci həyat yoldaşı Nadejda Alliluyevanın ölümüdür.

O, 31 yaşında dünyasını dəyişib. Ölüm şəraiti indiyə qədər də şübhəlidir və hələ də mübahisələrə səbəb olur.

Stalinin ikinci arvadının taleyi necə olub və onun ölümündə kim günahkardır? Bu suallar aktuallığını qoruyur və görünən odur ki, cavabı hələ tapılmayıb.

Stalinlə sevgi macərası

SSRİ-nin gələcək xanımı 1901-ci il sentyabrın 22-də Bakıda anadan olub. Onun atası, dəmiryolçu Sergey Alliluyev çar rejimindən narazı idi, ona görə də yeraltı inqilabçılarla və şəxsən İosifCuqaşvili ilə əlaqələr qurdu. Ailə əfsanəsinə görə, Nadya gələcək əri ilə iki yaşında tanış olub - Koba Bakı sahili ilə gəzinti zamanı büdrəyib suya düşən qızı sahilə çıxarıb.

1907-ci ildə Alliluyevlər ailəsi Sankt-Peterburqa köçdü və orada bolşevik həmkarları atanın elektrik yarımstansiyalarından birini idarəsini təşkil etdilər. Ailə dərhal peşəkar inqilabçıların gizli görüşləri üçün bir yerə çevrilən böyük mənzildə məskunlaşdı. Təəccüblü deyil ki, çox gənc Nadyaya cəmiyyətin yenidən qurulması ilə bağlı sosialist ideyaları aşılanmışdı. Kiçik yaşlarından qız təbliğat vərəqələrinin və senzura kitablarının paylanmasında iştirak edirdi. Atası da ona pianino almışdı. Onu gimnaziyaya oxumağa göndərdilər.

Onun gələcək əri ilə sevgi münasibəti fevral inqilabından sonra başlayıb.

Stalin 1917-ci ildə Sibir sürgünündən qayıtdı və köhnə dostları Alliluyevlərlə birlikdə Petroqradda məskunlaşdı. O vaxt İosif artıq dul qalmışdı. Birinci arvadı Yekaterina hələ 1907-ci ildə tifxəstəliyindən vəfat etmişdi. Onun birinci evliliyindən olan oğlu Yaşa Gürcüstanda qohumlarının evində yaşayırdı. Çox sonra Stalin və Alliluyevanın qızı Svetlana iddia etdi ki, valideynlərinin münasibəti o zaman başlayıb.

38 yaşlı Stalin və ev sahibinin 16 yaşlı qızı bir-birini bəyəniblər. Nadejda özündən 22 yaş böyük Koba ilə evlənməyin əleyhinə deyildi. Oktyabr inqilabından sonra Alliluyevlər ailəsi Moskvaya köçərək onun yanında məskunlaşdı. Nadejda sevgilisinin rəhbərlik etdiyi Millətlər üzrə Xalq Komissarlığında işə düzəldi. 1918-ci ildə Bolşeviklər Partiyasına qoşuldu.

Qatarda təcavüz?

Nadejdanın böyük bacısı Anna deyirdi ki, guya Stalin vətəndaş müharibəsi zamanı tabeliyində olan qızı Tsaritsin cəbhəsinə aparıb və oraya gedərkən qatarda onu zorlayıb. Ancaq tarixçilər bu hekayəni inandırıcı hesab etmirlər. Nadejdanın anası məktublarında onu Stalinləevlənməkdən çəkindirməyə çalışırdı.

Bundan əlavə, tarixçilər Annanın sonradan repressiyalardan sağ çıxması, düşərgələrdə olması və ərinin güllələnməsi səbəbindən Stalinə nifrətindən bu hekayəni uydurduğunu deyirlər. O, açıq-aşkar Stalinə nifrət edirdi və düşərgəni tərk etdikdən sonra kiçik bacısının evliliyinin dəhşətli təfərrüatları haqqında danışmağa başladı.

1919-cu ildə Stalin və Alliluyeva evliliklərini rəsmiləşdirdilər və 1921-ci ildə onların oğlu Vasili dünyaya gəldi. Eyni zamanda, Stalinin 14 yaşlı oğluYakov Gürcüstandan gəldi. Bundan əlavə, Stalin bir dəmir yolu vaqonunun sınağı zamanı ölən bolşevikin oğlu bir yaşlı Artemi övladlığa götürdü. Ailə Kreml binalarından birində dörd otaqlı mənzildə yaşayırdı. Nadejdanın uşaqlarına baxmağa vaxtı yox idi: o, Vladimir Leninin şəxsi katibliyində işləyir, partiya qəzetləri və jurnalları ilə əməkdaşlıq edirdi. Bu isə ərinin narazılığına səbəb olurdu. Versiyalardan birinə görə, Alliluyeva 1921-ci ildə məhz ərinin təhriki ilə partiyadan xaric edilib. Lakin sonradan onun üzvlüyü bərpa edildi.

Bəzən aralarındakı dava xırdalıqlar üzündən yaranırdı. Məsələn, Stalin nikahda olan həyat yoldaşlarının bir-birini "sən" çağırmalı olduğuna inanırdı. Amma Nadejda yaş fərqinə görə ərinə “siz” deyə müraciət edib.

Münasibətlərin pisləşməsinə baxmayaraq, ailədə 1926-cı ildə Svetlana adlı qız da dünyaya gəldi. Dayələr tutuldu, ona görə də Nadejda Sənaye Akademiyasına daxil olmaq qərarına gəldi. Stalin arvadının uşaq böyütməli olduğuna inanaraq bunun əleyhinə idi. Alliluyevanın xaç atası, o zaman böyük partiya funksioneri olan Abel Yenukidzenin müdaxiləsi onun fikrini dəyişdi. O, SerqoOrconikidzeyə müraciət etdi və birlikdə Staliniinandırdılar ki, həyat yoldaşı təhsilini davam etdirsin.

Stalinin arvadı olduğunu gizlədirdi

Alliluyevaevliliyini reklam etməyib. Sənaye Akademiyasında oxuyarkən onun qrup yoldaşlarındanheç biri rəhbərin həyat yoldaşı ilə oxuduqlarını bilmirdi. Nadejda səkkiz qrup yoldaşının həbsindən xəbər tutanda NQÇİ-nin rəisi HenriYaqodaya zəng vuraraq tələb edir ki, onları dərhal buraxsınlar. Yaqoda bildirib ki, heç nə edə bilməz, çünki həbs olunanlar artıq həyatda deyillər. Onun sözlərinə görə, məhbuslar həbsxanada yoluxucu xəstəlikdən qəfil ölüblər. Bundan sonra onun əri ilə ölkədəki vəziyyəti müzakirə etmək cəhdi mübahisə ilə nəticələnib. Stalin arvadına deyib ki, ona aid olmayan işlərə qarışmağı dayandırsın.

Stalinin “bildirçin ovu”

Mübahisənin başqa bir səbəbi Nadejdanın qısqanclığı idi: Stalinin başqa qadınlarla - aktrisalarla, balerinalarla və sadəcə təsadüfi yad adamlarla vaxt keçirməsindən incimişdi. Məsələn, NadejdanınSoçidə istirahət edən ərinə göndərdiyi məktublardan birində yazılırdı:

“Sizdən xəbər almamışam... Yəqin ki, bildirçin ovuna çıxmısınız, ya da yazmağa tənbəllik edirsiniz. Bir gənc qadından sizin haqqınızda eşitdim ki, yaxşı görünürsünüz”.

O məşum gecədə nə olmuşdu?

Alliluyevanın ağır miqrenlərdən əziyyət çəkdiyi də məlumdur. Anasına məktubda o yazırdı:

“Mənim dəhşətli dərəcədəbaşım ağrıyır, amma ümid edirəm ki, keçəcək”. Hadisə baş verən gecə ziyafətdə iştirak edən VyaçeslavMolotov davanın başqa səbəbini deyir:

"1932-ci il noyabrın 7-dən sonra Voroşilovun mənzilində böyük bir tədbirimiz var idi. Stalin hamının gözü qarşısında bir tikə çörək kəsibYeqorovun arvadının üstünə atdı. Mən bunu gördüm, amma əhəmiyyət vermədim. Sanki bu, mənim fikrimcə, bir az psixoloji məsələ idi. Bütün bunlar ona o qədər təsir etdi ki, həyat yoldaşım PolinaSemyonovna ilə getdi. Stalin arvadına bunun xoşuna gəlmədiyini söylədi. Evə qayıdan Nadejda dərhal yataq otağına getdi.

Stalin öz bağında gecələməyə getdi, ya da başqa versiyaya görə, o, hava qaralmamış qayıtdı və kabinetindəki divanda yuxuya getdi. Səhər Svetlananın dayəsi və xadiməsi onu ürəyindən güllə yarası ilə yerdə uzanmış vəziyyətdə görüblər. Meyitin yanındaNadejdanın qardaşı, sovet hərbçisi PavelAlliluyevin Almaniyadan hədiyyə olaraq gətirdiyi “Valter” tapançası var idi. Qadınlar cəsədi çarpayıya qoydular, sonra PolinaJemçujina və AvelYenukidzeni çağırdılar və liderə onun öldüyünü bildirdilər”.

SvetlanaAlliluyeva isə xatirə kitabında belə yazır:

“Atam ona dedi:

“Hey, sən də iç!” Anam birdən qışqırdı: “Mən “Hey!” deyiləm” və ayağa qalxıb hamının gözü qarşısında masadan uzaqlaşdı”.

Səs-küylü ölümün səssiz dəfn mərasimi

Noyabrın 10-da “partiyanın fəal və sədaqətli üzvü yoldaş NadejdaSergeyevnaAlliluyeva” ilə vida mərasimi keçirildi. Stalin tabutun qarşısında fəxri qarovulda olanlar arasında idi. Qızı Svetlana xatırlayır ki, o, "bir dəqiqəlik tabuta yaxınlaşaraq, qəfil onu əlləri ilə özündən itələdi və dönüb uzaqlaşdı. Molotov xatirələrində yazır ki, dəfn mərasimində Stalinin arvadını qoruya bilmədiyi üçün ağlayıb özünü məzəmmət edirmiş. Digərləri isə xatırlayırlar ki, tabutu bağlamazdan əvvəl Stalin qapağı bağlamamaq üçün gözləmək üçün işarə etdi. O, NadejdaSergeyevnanın başını tabutdan qaldırıb onu öpməyə başladı.

İntihar, yoxsa qətl?

Əsas versiyaya görə, Stalinin ikinci arvadı 1932-ci il noyabrın 8-dən 9-na keçən gecə intihar edib.Lakin liderin gənc arvadının qəfil ölümünün səbəbləri barədə dəqiq rəsmi məlumatların olmaması səbəbindən müxtəlif şayiələr yayılıb.

Alliluyevanın zorakılıqla öldürüldüyünə dair bir fərziyyə var. Finlandiya kommunistlərinin liderinin həyat yoldaşı AinoKuusinenin mərhumu tabuta qoyan həkimlərdən birinin belə dediyini yazır:

"Həkim N. birdən bizə işarə etdi və mərhumun boynundakı iri qara ləkələri səssizcə göstərdi. Biz onları yoxladıq və fikir mübadiləsi apararaq belə qənaətə gəldik ki, boğulub".Kusinenin sözlərinə görə, qadının ölümündə ərinin əli olub.Bəziləri bu işə siyasəti qatır. Deyilənə görə, Nadejda Sənaye Akademiyasında oxuyarkən trotskiistlərlə anlaşıb və onlar onun gözünü açıblar. Guya o, bolşeviklərin ərinin rəhbərliyi altında həyata keçirdiyi və milyonlarla sadə insanın əzab-əziyyətinə səbəb olan repressiya siyasətilə barışa bilmirdi.

SvetlanaAlliluyevanın dediyinə görə, Nadejda intihar məktubu qoyub:

"Anam məktub qoyub... Görünür, onu gecə yazıb. Təbii ki, heç görməmişəm... Amma orda məktub olub, görənlər mənə bu barədə danışırdılar. Dəhşətli idi. İttihamlar və məzəmmətlərlə dolu olub. Bu, qismən siyasi məktub idi. Onu oxuyandan sonra atam bildi ki, anam görüntü xatirinə onunla birlikdədir, əslində isə ona müxalifdir”.

Versiyaya görə, Stalin SvetlanaAlliluyevanın intihar məktubunu oxuyandan dərhal sonra məhv edib.

Nikita Xruşşov baş verənlərin başqa bir versiyasını təqdim edir:

"Nadya qadın ləyaqəti təhqir edildiyi üçün intihar etdi".

O, xatirələrində yazır ki, guya Alliluyeva həmin gecə Zubalovodakı Stalinin bağına zəng vurub və növbətçidən ərinin orada hansısa qadınla olduğunu öyrənib. Xruşşov hətta həmin axşam ziyafətində iştirak edən Qızıl Ordunun yüksək rütbəli məmurlarından biri Qusevin həyat yoldaşının adını çəkib.

NadejdaAlliluyevanın intihar etmək qərarına gəlməsinin üçüncü versiyası da var. Müasirlərinin dediyinə görə, onu buna ciddi xəstəlik vadar edib. Stalinin övladlığa götürdüyü oğlu Artyom deyib:

"O, dünyasını dəyişəndə mənim 11 yaşım var idi. Onun dəhşətli başı ağrıyırdı. Noyabrın 7-dəVasilini və məni parada apardı. Təxminən iyirmi dəqiqə sonra getdi, dözə bilmədi”.

Nə baş verdiyini heç kəs bilməyəcək...

Noyabrın 9-na keçən gecə Kremldəki mənzildə dəqiq nə baş verdiyi heç vaxt bilinməyəcək. Stalin arvadının ölümündən çox kədərlənmişdi. Tez-tez Novodeviçiqəbiristanlığına gedir və uzun müddət onun məzarı başında otururdu. Bir dəfə hətta həyat yoldaşının ölümünü xatırlayarkən yaxın dostlarına etiraf edib:

"O, məni ömürlük şikəst etdi".

SvetlanaAlliluyeva "Dostuma iyirmi məktub" adlı xatirə kitabında yazır:

"Onlar mənə sonralar, mən artıq yetkin olanda dedilər ki, atam baş verənlərdən şoka düşüb. O, başa düşmədiyi üçün şoka düşüb. Niyə onun kürəyindən belə dəhşətli zərbə vurdular? Atam deyirdi ki, daha yaşamaq istəmir... Hərdən onun dəhşətli qəzəb hissi gəlirdi”.

Beləliklə, sirlər yenə açılmır. Sovet və dünya siyasi tarixinin ən qalmaqallı liderlərindən birinin şəxsi həyatındakı bu böyük faciə gizəmini qoruyur.

Elnarə Kərimova

Cümhuriyət .- 2025.-18-25 iyul (№25).-S.12.