Əziz ƏLƏKBƏRLİ

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi

e-mail: eziz_elekberli@rambler.ru

ŞAHABLI AŞIQ CƏLİL:

DÖVRÜ, MÜHİTİ VƏ YARADICILIĞI

XÜLASƏ

Şahablı Aşıq Cəlil və Sallı Aşıq Cəlil Azərbaycan aşıq sənətinin az tədqiq olunan nümayəndələrindəndir. Birincisi Qərbi Azərbaycanın Vedibasar mahalının Şahablı, digəri isə Dərələyəz mahalının Sallı kəndindən olsalar da, hər ikisi təxminən eyni dövrdə, eyni bölgədə və bir qədər də oxşar tale yaşamışlar. Hər ikisi 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən soyqırımına məruz qalmış, Şahablı Aşıq Cəlil qətlə yetirilmiş, Sallı Aşıq Cəlil yurdundan didərgin salınmışdır. Onların günümüzə qədər gəlib çıxan şeirlərində dövrün bütün bu hadisələri öz əksini tapmışdır. Hər iki aşığın şeirlərinin müqayisəli təhlili bir tərəfdən dövrün hadisələri haqqında geniş məlumat verirsə, digər tərəfdən onların yaradıcılıq özəllikləri barədə aydın təsəvvür yaradır.

Açar sözlər: Şahablı Aşıq Cəlil, Sallı Aşıq Cəlil, Qərbi Azərbaycan, Vedibasar, Dərələyəz, Abbasqulu bəy

Shahabli Ashyg Jalil and Salli Ashyg Jalil: similar names, similar destinies

Summary

Shahabli ahhyg Jalil and Salli ashyg Jalil are representatives of Azerbaijani ashyg art, whose works have been researched a little. Despite the first ashyg was from the village Shahabli of Vedibasar region and the last from the village Salli of Daralayaz, both of them have resided approximately in the same period, in the same region and both of them were exposed to the same destiny. The both of them were underwent to the genocide taken place in 1918 by Armenians, i.e. Shahabli ashyg Jalil was killed and Salli ashyg Jalil driven out of his native lands. Fortunately, poems written by them and reached nowadays have contained all these events of that period. The comparative analysis of the both ashyg provides us with comprehensive information as regards the aforementioned events and on the other hand these poetic texts create clear imagination about their creative peculiarities.

Key words: Shahbli ashyg Jalil, Salli ashyg Jalil, Western Azerbaijan, Vedibasar, Daralayaz, Abbasgulubey.

Шахаблы Ашуг Джалил и Саллы Ашуг Джалил: схожие имена, схожие судьбы

РЕЗЮМЕ

Шахаблы Ашуг Джалил и Саллы Ашуг Джалил –малоисследованные представители Азербайджанского ашугского искусства. Во-первых несмотря на то, что один из села Шахаблы квартала Ведибасар и села Саллы квартала Дерелеяз: оба пережили приблизительно в один период, в одном регионе определенным образом схожую судьбу. Оба в 1918 году подверглись геноциду, совершенному армянами, Шахаблы Ашуг Джалил был убит, Саллы Ашыг Джалил был изгнан из страны. В их стихах, дошедших до наших дней нашли отражение все эти события периода. Сравнительный анализ стихов обоих ашугов, с одной стороны дает обширную информацию о событиях периода, с другой стороны, создает ясное представление об их творческих способностях.

Ключевые слова: Шахаблы Ашуг Джалил, Саллы Ашуг Джалил, Западный Азербайджан, Ведибасар, Дерелаяз, Аббасгулу бей.

Azərbaycan aşıq sənətinin çox az tanınan nümayəndələrindən biri də Şahablı Aşıq Cəlildir. Təxminən eyni dövrdə və bir qədər də oxşar tale yaşadıqlarından bəzən onu Sallı Aşıq Cəlillə səhv salırlar. Lakin göründüyü kimi, onlardan biri Qərbi Azərbaycanın Vedibasar mahalının Şahablı kəndindən, digəri isə Dərələyəz mahalının Sallı kəndindəndir (1, 240-244).

Şahablı Aşıq Cəlil 1918-1920-ci illər erməni-müsəlman münaqişəsinin iştirakçısı, birbaşa qurbanı olduğundan və yaradıcılığında bu münaqişəyə geniş yer verdiyindən öncə onun mənsub olduğu coğrafi ərazi, dövrü və mühiti haqqında oxuculara qısa məlumat verməyi bacib bilirik.

Aşıq Cəlilin doğulduğu Şahablı kəndi Qərbi Azərbaycanın (indiki Ermənistanın) Vedibasar mahalında, bu mahal isə Ermənistan, Azərbaycan (Naxçıvan) və Türkiyənin bu günkü dövlət sərhədlərinin kəsişdiyi yerdə, İrəvan çuxurunun – Ağrıdağ vadisinin (Ararat düzənliyinin) Böyük Ağrı və Kiçik Ağrı dağ zirvələri ilə üzbəüz hissəsində, Araz çayının şərq sahilində yerləşir.

Vedibasar mahalı relyefinə görə bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənən dağlıq və düzənlik (aran) hissələrinə ayrılır. Dağlıq hissə mahalın mərkəzi olan Böyük Vedi qəsəbəsindən başlayaraq Göyçə, Dərələyəz və Gərnibasar mahallarına doğru uzanan üç böyük dərə – mərkəzdə Cığın dərəsi (Cığındərə), sağda Çanaxçı dərəsi (Çanaxçıdərə), solda Milli dərəsi (Millidərə) boyu yerləşən kəndlərdən ibarətdir.

Bu dərələrdən Çanaxçıdərə bölgəsi Çimən (bəzi mənbələrdə – Çəmən) kəndindən ayrılıb, Dərələyəz mahalına doğru uzanan dərə boyu əraziyə aid edilirdi. Vedi çayının Şahablı qolu bu dərədən axırdı (2, 32-33).

Şahablı – Vedibasar mahalının Çanaxçı dərəsinin ən qədim və böyük kəndlərindən biri idi. Vedi çayının sol qolu olan Çapançay çayı kənarında, Zəncirli kəndinin yaxınlığında yerləşən bu kənd haqqında ilk məlumatlardan birinə "İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri"ndə (1590) Vedi nahiyəsində İncədərə kəndi kimi rast gəlirik. Mənbədə kəndin ikinci adının Gəncəli olduğu göstərilir. Kəndin ilkin adının İncədərə olması onun Qıpçaq türklərinin Əncə tayfasının məskunlaşdığı dərə mənasını daşımasını ehtimal etməyə əsas verir. Kəndin ikinci adının Gəncəli olması isə sonradan burada Gəncə tərəfdən köçüb gələnlərin məskunlaşması ehtimalını doğurur (4, 172).

"İrəvan əyalətinin icmal dəftəri"nin (1728) “Zeamət və timarlar” bölməsində isə artıq kəndin birinci adı unudulmuş və Gəncəli adı önə keçmişdir. Lakin mənbədə Zəncirli kəndi yaxınlığında yerləşdiyi vurğulanan bu kəndin ikinci adının Şahablı olması barədə qeyd var (4, 106).

1826-1829-cu illər Rusiya-İran, Rusiya-Osmanlı müharibələri zamanı kənd böyük dağıntılara məruz qalmış və İ.Şopendə (1832) artıq Vedibasar mahalının dağıdılmış kəndləri siyahısına daxil edilmişdir (5, 511-512). Sonradan geri qayıdıb kəndi təzədən bərpa etmək istəyən camaat kəndin yerlə-yeksan olunduğunu görüb, yaxınlıqda yeni kənd salmaq məcburiyyətində qalır. Köhnə kənddə isə çox az adam ev tikib yaşayır. Yeni salınmış kənd Şahablı (bəzən Yeni Şahablı da deyiblər) adlandırıldığından köhnə kənd də yavaş-yavaş Köhnə Şahablı adlandırılmış və öz mövqeyini tədricən yeni salınmış Şahablı kəndinə tərk etmişdir. XX yüzilin əvvəllərində, 1905-ci il erməni-müsəlman davası zamanı isə onlar da köçüb Yeni Şahablı kəndinə gedirlər. Köhnə Şahablı kəndi o vaxtdan xaraba qalır.

Çox sürətlə böyüyən yeni Şahablı kəndində 1873-cü ildə 55 təsərrüfatda 437 nəfər (260 kişi, 177 qadın), 1886-cı ildə isə 62 təsərrüfatda 606 nəfər (345 kişi, 261 qadın) Azərbaycan türkü siyahıya alınmışdır.

Lakin yeni Şahablı kəndinin xoşbəxt günləri uzun sürmür. 1918-ci ilə qədər kənddə ancaq Azərbaycan türkləri yaşasa da, həmin il Andranikin quldur dəstələrinin hücumuna məruz qalmış, dağıdılmış, qarət edilmiş, yandırılmış, əhalisi qəddarlıqla qətlə yetirilmiş, sağ qalanlar birtəhər qaçıb canlarını qurtarmışlar. Elə o vaxtdan da kənddə ilk ermənilər məskunlaşmağa başlamışlar.

1922-ci ildə kənd əhalisindən sağ qalan 64 nəfər azərbaycanlı geri qayıdarkən Türkiyədən gəlmə 65 nəfər erməninin artıq kənddə yerləşdirildiyini görmüşlər. Sonrakı illərdə kəndin erməniləşdirilməsi məqsədli şəkildə sürətləndirilmiş, "Ermə- nistan"ın dağ rayonlarından xeyli sayda erməni köçürülüb buraya gətirilmişdir. 1949-cu ildə isə kəndin bütün azərbaycanlı əhalisi zorla Azərbaycana deportasiya olunmuş, kənd tamamilə erməniləşdirilmişdir.

1968-ci il iyul ayının 3-də kəndin adı dəyişdirilərək erməni tələffüzünə uyğun olaraq Şağap (Şahab) qoyulmuşdur.

Beləliklə, qayıdaq bu qədim Türk-Oğuz yurdunun 1919-cu il tarixinə. Şahablı kəndinin tarixində ən faciəli dövr, heç şübhəsiz, 1919-cu il soyqırımı olmuşdur.

Bölgədə hələ 1918-ci ildən başlanan erməni-müsəlman qırğınları getdikcə kəskin şəkil almaqda idi. Zaqafqaziya Seyminin dağılmasından sonra erməni daşnaklarının tarixdə ilk erməni dövləti olan Ararat Respublikası yaratması, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin də İrəvan şəhəri siyasi mərkəz olmaqla İrəvan xanlığının bir hissəsini onlara güzəştə getməsi ermənilərin əl-qolunu daha da açmışdı. Daşnak quldur dəstələrinin ağır zülm və təzyiqinə davam gətirməyərək Göyçə mahalından, Millidərə və Çığındərə kəndlərindən qaçqın düşmüş yüzlərlə dinc sakin Vedibasar mahalının Haxıs, Yuxarı Ərmik, Aşağı Ərmik, Şahablı, Qədirli kəndlərində sığınaçaq tapmışdılar. Andranikin başçılığı ilə Türkiyədən Naxçıvana, oradan da Dərələyəz-Zəngəzura keçən “Van” və “Sasun” alaylarının Gorus və Dərələyəz bölgələrində törətdiyi vəhşiliklərdən sonra Dərələyəz və yenə də Göyçə mahallarının kəndlərindən xeyli müsəlman qaçqın təzədən həmin kəndlərə pənah gətirmişdilər.

Bu vaxt Vedibasar camaatını erməni qırğınından qorumaq məqsədilə Vedibasar Milli Hökuməti və “Mübariz dəstə” adı ilə onun silahlı ordusunu yaradan Abbasqulu bəy erməni bölüklərinin Şahablı-Qədirli istiqamətində hərəkət etdiyini bilən kimi dərhal həmin kəndlərə çapar göndərir ki, ehtiyatlı olsunlar, ermənilərdən hər cür vəhşilik gözləmək olar. Lakin “Van” və “Sasun” alayları Şahablı və Qədirli kəndlərinə gələn kimi bu və ətraf kəndlərdə hərbi vəziyyət elan edib, yolları bağlayırlar. Böyük Vedi ilə əlaqə bütünlüklə kəsilir. Adamları hətta qonşu kəndlərə gedib-gəlməyə qoymurlar. Daşnaklar camaatı yerli hakimiyyət orqanları yaratmaq adı ilə aldadıb, yarı zor-yarı xoş, kimlərdə silah varsa, əllərindən alırlar. Sonra kişiləri içlas bəhanəsi ilə ayrı-ayrı böyük damlara toplayıb, arvad-uşaq üzərində nəzarətçi silahlı əsgərlər qoyur, bütün kəndlərdə eyni vaxtda kütləvi qırğın törədirlər.

Daşnaklar Şahablı kəndində bu kəndin sakini Aşıq Cəlili də vəhşiliklə qətlə yetirirlər. Ermənilər əsir götürdükləri aşığa əvvəl təklif edirlər ki, general Andronikin şərəfinə bir qoşma oxusun. Aşıq Cəlil isə, əksinə, üzünü Böyük Vediyə tərəfə tutub, ermənilərə dəfələrlə qan udduran Abbasqulu bəyin şərəfinə, onu imdada çağıran qoşma oxuyur. Buna görə də ermənilər elə oradaca aşığı yerə yıxıb, dilini dibindən qoparır, sonra da sazı ilə birlikdə üstünə neft tökülmüş kərmə qalağının içərisində diri-diri yandırırlar.

Beləliklə, Şahablı, Qədirli, Qaraxaç və ətraf kəndlərdə dinc müsəlman əhalinin ermənilər tərəfindən kütləvi qətli axşamdan başlayıb, geçə yarısına qədər davam edir. Əhalinin yerə-göyə sığmayan vay-şivəni, tükürpədiçi haray-qaşqırığı səhərə yaxın yavaş-yavaş kəsilir.

Vedibasar özünümüdafiə qüvvələrinin Çimən kəndi və Düyüdaşı tərəflərindəki keşikçi məntəqələrində olan keşikçiləri dağların arxasında üfüqdə qeyri-adi parıltı-qızartı görsələr də, bir müddət Şahablı, Qədirli, Qaraxaç kəndlərində nələr baş verdiyini başa düşmürlər. Lakin tezliklə məsələnin nə yerdə olduğunu anlayıb, təcili Çimən kəndinə xəbər göndərirlər. Çimən kəndində hadisə haqqında məlumat alan Sultan Məçid vəziyyət barədə Böyük Vediyə – Abbasqulu bəyə təcili xəbər verir. Abbasqulu bəy gecə ikən təcili Böyük Vedinin bütün bölüklərini ayağa qaldırır və böyük bir atlı dəstəsi ilə kəsə yolla Şahablıya doğru yeriyir. Çimən kəndindən Şahablıya doğru hərəkət əmri alan Sultan xanın və Kərbəlayı İsmayılın dəstələri isə erməni keşikçiləri tərəfindən geri oturdulan silahdaşlarının köməyinə çapırlar.

Hələ Abbasqulu bəy Şahablıya çatmamış “Mübariz dəstə”nin bölük başçısı Həbib Mirzə oğlu Dəhnəz kəndi tərəfdən özünün kiçik atlı dəstəsi ilə Şahablı kəndinin arxasına keçir və burada otuz beş-qırx nəfər müsəlman arvad-uşağını əsir aparan erməniləri qəfil atəşlə qarşılayırlar. Bu zaman Şahablıdakı erməni quldur dəstələri arxadan böyük bir qüvvə ilə mühasirəyə alındıqlarını güman edib, Şahablıdan başqa yolla çıxıb qaçmağa can atırlar. Lakin qarşılarına Abbasqulu bəyin başçılığı ilə Böyük Vedidən gələn bölüklər çıxır. Döyüş qızışır, Şahablı kəndində qanlı cinayət törədən qudurğan erməni qoşun hissələri bu dəfə həqiqətən mühasirəyə düşərək döyüş meydanında çoxlu yaralı və meyid buraxıb vahimə içində qaçırlar. Axşama qədər davam edən şiddətli vuruşma nəticəsində düşmən ağır itki verərək, bir sıra müsəlman kəndlərindən geri oturdulur, çoxlu sayda erməni əsgərinin meyidi ilə yanaşı, bir neçə erməni zabitinin, o cümlədən dəstə başçısı Vahanın da meyidi döyüş meydanında atılıb qalır.

Lakin Şahablı və Qədirli faciəsinin miqyası böyük idi. Bu kəndlərin bütünlüklə müsəlman olan əhalisindən, eyni zamanda vaxtilə bu kəndlərə sığınmış çoxlu qaçqın əhalidən, demək olar ki, heç kəs qalmamışdı. Onlar ya yandırılan evlər, ot tayaları, kərmə qalaqları içərisində yanıb kül olmuş, ya da erməni gülləsi və süngüsü ilə qətlə yetirilmişdilər. Minlərlə əhalidən çəmi yüzə qədər qoca və qarı, bir də əsirlikdən salınmış və təsadüfən orada-burada sağ qalmış arvad-uşaq xilas olmuşdu (6, 101-104).

Erməni quldur dəstələrinin bu vəhşi əməlləri bir sıra tarixi sənədlərdə də öz əksini tapmışdır. Məsələn, Naxçıvan Müsəlman Milli Komitəsinin o vaxtkı katibi Mirzə Bağır Əliyevin gündəliklərindəki 6 yanvar 1919-cu il tarixli qeydində oxuyuruq: “Vedi qəryəsinin əhli Şəmsəddin bəy Mahmudbəyov Vedibasar mü-səlmanlarının barəsində Naxçıvana gəlib böylə məlumat verdi: …Erməni qoşunu Vedibasar nahiyəsində bulunan müsəlman köylərinə, məsələn, Kərkab, Ağasıbəyli, Keşişdağ, Dəhnəz, Qaraxaç, Qədirli, Şahablı və Çəmənkəndə hücum edib 20 mindən ziyadə müsəlman əhalisini kəsib, balaca balaları, qadınları və əlil kişiləri evlərə toplayıb, tamamən bıçaq və xəncər ilə kəsib, nizəbuş ediblər... Xülasə Vedibasar tərəfində müsəlmana olmazın zülmlər və çəfalar ermənilər tərəfindən olundu” (7, 106-107).

Beləliklə, Şahablı, Qədirli, Qaraxaç, Ağasıbəyli və ətraf kəndlərdə baş verən bu dəhşətli qırğın erməni vəhşiliyinin bir çox cizgilərini özündə yaşadan böyük bir milli faciə kimi Azərbaycan tarixinə daxil oldu. Bu qırğının əks-sədası uzun müddət eşidildi, çox-çox uzaqlardan dolanıb gəldi. Bu faciə barədə Paris Sülh Konfransının sədrinə ünvanlanmış 16-19 avqust 1919-cu il tarixli sənəddə də xüsusi bəhs edilmişdir. Həmin sənəddə erməni daşnaklarının Vedibasar mahalında törətdikləri vəhşiliklər barədə oxuyuruq: “... “Van”, “Sasun” adları altında müxtəlif erməni hərbi hissələri müsəlman əhalisini qılıncdan keçirtdi, kəndləri toplardan və zirehli qatardan atəşə tutdular, öldürülənlərin qarnını yırtıb, gözlərini oydular, bəzi cəsədləri yandırdılar, əhalini taladılar, ümumiyyətlə, eşidilməmiş vəhşiliklər etdilər. Yeri gəlmişkən, Vedibasar rayonunda belə bir dəhşətli fakt da baş verdi ki, Qaraxaç, Qədirli, Qarabağlar, Ağasıbəyli, Dəhnəz kəndlərinin kişiləri sonuncu nəfərə qədər qətlə yetirildilər”.

Həmin hadisələr zamanı vəhşicəsinə qətlə yetirilən Şahablı Aşıq Cəlilin yaradıcılığının xeyli dərəcədə günümüzə qədər gəlib çatmamasının əsas səbəbini də bu hadisələrin miqyasının bu qədər böyük və dağıdıcı olmasında axtarmaq lazımdır. Bu hadisələr zamanı təkcə Aşıq Cəlil, onun ailəsi, qohum-əqrəbası, kəndliləri yox, qonşu kəndlərin əhalisi də qətlə yetirilmiş, az sonar bütün bölgənin əhalisi soyqırımına məruz qalaraq yurd-yuvasından didərgin salınmışdı. Şahablı Aşıq Cəlilin mənsub olduğu aşıq mühitinin bu cür məhv edilməsi onun şeirlərinin xeyli dərəcədə yoxa çıxması ilə nəticələnmişdir.

Lakin onlardan Şahablı Aşıq Cəlilin öldürülməsi zamanı oxuduğu beş bəndlik “Qeyrət günüdür” şeiri günümüzə qədər gəlib çıxmışdır:

Vedinin dağları düşüb araya,

Düşmən cəhd eləyir kəndi talaya.

Naməni yazmışam Abbas ağaya,

Yazmışam, durmasın, haraya gəlsin,

Yağı salıb bizi araya, gəlsin!

Çat haraya, bəyim, nicat günüdür,

Vedinin davası, qeyrət günüdür!

Vedinin dağları batıbdı yasa,

Daşnaklar istəyir Vedini basa.

Bir məktub yazmışam o xan Abbasa,

Yazmışam, durmasın, haraya gəlsin,

Yağı salıb bizi araya gəlsin!

Çat haraya, bəyim, nicat günüdür,

Vedinin davası, qeyrət günüdür!

…Vedinin dağları batıbdı qana,

Daşnakı qırmaqla biz gəldik cana.

Yazmışam Vətənin o mərd oğluna

Yazmışam, durmasın, haraya gəlsin,

Yağı salıb bizi araya gəlsin!

Çat haraya, bəyim, nicat günüdür,

Vedinin davası, qeyrət günüdür! (2, 692; 3, 402-403)

Bu şeirin başqa bir variantını folklorşünas alim Əli Şamil Naxçıvanın Şahbuz rayonunun Yuxarı Qışlaq kənd sakini Abbasəli Abdullayevdən yazıya almışdır:

Vedinin dağları batıbdı yasa,

Daşnaqlar istəyir Vedini basa,

Bir kağız yazaram ağam Abbasa,

Millət sənə qurban, bəy Abbasqulu,

Var olsun, gül olsun, bəy Abbasqulu.

Vedinin dağları dönübdü qana,

Qağtağan cəmdəyin verib yan-yana,

Bir kağız yazaram Şahi-Mərdana

Millət sənə qurban, bəy Abbasqulu,

Var olsun, gül olsun, bəy Abbasqulu.

Vedinin üstündə toplar quruldu,

Topların qurğusu tərsə buruldu,

Soltanım gəlmədi borğu pozuldu.

Millət sənə qurban, bəy Abbasqulu

Var olsun, gül olsun bəy Abbasqulu (8, 76-77).

Lakin o dövrdəki və bölgədəki hadisələrlə bağlı çoxlu yarımçıq şeirlər, misralar, bəndlər də yazıya alınmışdır ki, həm məzmununa, həm də üslubuna görə onların da məhz Şahablı Aşıq Cəlilə məxsus müxtəlif şeirlərin parçaları olduğunu söyləmək mümkündür. Əli Şamilin “Dastanlaşmış ömürlər” kitabında belə şeir parçalarından xeyli nümunələr verilmişdir (8, 75-88).

Şahablı Aşıq Cəlilin çoxlu şeirləri olduğunu müasirlərinin xatirələri də təsdiq edir. Məsələn, Əli Şamil Şəmkir rayonunun Leninkənd kəndində yaşayan Bilas Şadlinskidən Abbasqulu bəy haqqında dastan olub-olmadığını xəbər alanda o belə cavab vermişdi: “Elə bir dastan yadıma gəlmir. Bəlkə də olub, mən eşitməmişəm. Amma aşıqların oxuduqlarını eşitmişəm. Şahablı Cəlil Abbasqulu bəydən yaman şövqlə oxuyurdu. Deyillər onun da güdazına getdi. Andranik Qaraxaç tərəf kəndləri dağıdanda qələbəsini qeyd etmək üçün kef məclisi qurubmuş. Aşıq Cəlili də o məclisə gətirirlər. Deyillər, çal, oxu, kefimizi aç. Yanındakılar da deyir Andranikin qəhrəmanlığına şeir qoş. Aşıq Cəlil başdıyır çalıb-oxumağa. Görürlər ki, bu Abbasqulu bəydən oxuyur, onu tərifləyir. Kimi deyirdi dartıb dilini malazasından-boğazından qoparmışdılar. Kimi də deyirdi Aşıq Cəlilin üryan bədəninə qaynar samavar bağlayıb deyiblər: “İndi oxu!” Hər nə isə, Aşıq Cəlil orada öldürülmüşdü (8, 78).

Vedibasar mahalının Şidli kənd sakini Mədət Bağırovdan yazıya alınmış “Hayıf ki, əməyi zay Abbasqulu” şeirində isə Böyük Vedi uğrunda gedən döyüşlərin elə təfərrüatı təsvir olunub ki, onu bu hadisələrdən xəbəri olmayan biri yaza bilməzdi:

Bizim əsgər maşın yolunu aldı,

Davanın gücünü Vediyə saldı.

Bir hücumla on iki pulemyot aldı.

Onnar sənə qurban, bəy Abbasqulu,

Hayıf kı, əməyi zay, Abbasqulu.

Müsəlmanlar Bürc başına toplaşdı,

Toplar açılanda gözdər qamaşdı,

Ana-bacılar saç yolub ağlaşdı.

Onnar sənə qurban, bəy Abbasqulu,

Hayıf kı, əməyi zay, Abbasqulu.

Gavur meydan açıb, atın oynadır,

Vedinin dağların qana boyadır,

Qəlbimdə düşmənə nifrət oyadır.

Onnar sənə qurban, bəy Abbasqulu,

Hayıf kı, əməyi zay, Abbasqulu (8, 81).

Bu şeirdəki “Davanın gücünü Vediyə saldı”, “Bir hücumla on iki pulemyot aldı”, “Müsəlmanlar Bürc başına toplaşdı”, “Toplar açılanda gözdər qamaşdı” misraları ermənilərin Böyük Vedi üzərinə etdiyi ən mühüm döyüşlərdən birinə işarədir. Belə ki, Abbasqulu bəy ən ağır döyüşlərin birində taktika işlədərək, erməniləri Böyük Vedi kəndinin içində qarşılamaq qərarına gəlir. Döyüşün nəticəsi məlum olmadığından dinc əhali daha çox kəndin içindəki Bürc qalasına toplaşır. Erməni toplarının səsi kəndi lərzəyə gətirir. Lakin Abbasqulu bəyin sərkərdə şücaəti sayəsində Vedibasarın müdafiə qüvvələri qəfil pusqudan çıxaraq ermənilər darmadağın edir. Bu döyüşün nəticəsində ermənilərdən xeyli silah-sursat, o cümlədən on iki pulemyot qənimət götürülür.

Dərələyəzli Qaçaq Süleymanın silahdaşlarından olan Qaçaq Budaq haqqında bir şeirin möhürbəndində isə açıq-aşkar Şahablı Aşıq Cəlilin adı keçir. Aşağı Daşarxlı kəndindən tarix müəllimi Vaqif Məmmədovun topladığı şeir parçalarını aşıqlar «müxəmməs» üstə oxuyurmuşlar:

“Saymaz nəçənniyi, kattanı, xanı,

Döyüşə girəndə ona tay hanı?

Elə bir iyiddi, şöhrəti-şanı

Düşübdü dağlara, daşa Budağın.

Onu qaçaq salıb Meydannan Xəlil,

Yalvarıb ediblər nəsihət, dəlil.

Şəninə söz qoşur Şahablı Cəlil,

Keçməyir gülləsi boşa Budağın.

Şeirin qafiyə quruluşuna əsaslanıb ilk bəndin olmadığını yəqinliklə söyləyə bilərik. Bundan belə qənaətə gəlmək olar: şeir beş, yeddi, bəlkə də daha çox bənddən ibarət olub. Möhürbənddən şeri qoşanın Şahablı Cəlil olduğu bilinir. Bu da xəyali bir şəxs deyil. Vedibasarda, Dərələyəzdə, Şərurda yaxşı tanınan bir aşıqdır. Belə söyləyirlər ki, Abbasqulu bəy Şadlinski və başqa qəhrəmanları öyən şerlər yazıb-oxuduğuna, amma erməni quldurlarını tərifləyən mahnılar oxumadığına görə 1918-ci ilin yayında Andranik Ozanyanın quldur dəstələri Cəlilin dilini dartıb boğazından qopararaq öldürüblər. Aşıq Cəlilin kürəyinə qaynayan  samavar bağlayaraq oxumağa məcbur etdikləri, kərmə qalağında yandırıldığı haqqında da rəvayətlər var” (8, 51-52).

Dərələyəzin Kotan kəndində doğulan, sonra Danzik kəndinə köçən aşıq Həmid Ağamalıyevdən Dərələyəzli Qaçaq Süleyman haqqında şeirlər və çoxlu şeir parçaları yazıya alan hörmətli Əli Şamil bu şeirləri təhlil edərək belə qərara gəlir ki, “Qaçaq Süleyman haqqında zəif də olsa, bir dastan varmış. Bu dastanın yaradıcılarından biri, bəlkə də elə birincisi Şahablı Aşıq Cəlil imiş” (8, 59).

Bu, Qaçaq Süleyman haqqında şeirlərin çoxunun məhz Şahablı Aşıq Cəlilə məxsusluğunu söyləməyə də əsas verir.

Heç şübhəsiz, Şahablı Aşıq Cəlil haqqında axtarışlar bundan sonra da davam etdiriləcək. Hazırda Şahablılar daha çox Azərbaycanın Salyan rayonunun 1, 2, 3, 4 nömrəli sovxozlarnda, Yevlax, Beyləqan, Bərdə rayonlarında, Naxçıvanda və Bakı şəhərində yaşayırlar. İnanırıq ki, Şahablı Aşıq Cəlil gələcəkdə Azərbaycan aşıq yaradıcılığında öz layiqli yerini tutacaqdır.

ƏDƏBİYYAT

1. Mirzəyev H. Dərələyəz folkloru. Bakı, Elm, 2006, 768 səh.

2. Ələkbərli Ə. Qərbi Azərbaycan, I cild, Vedibasar mahalı (Vedi və Qarabağlar rayonları), ikinci nəşri, Bakı, Ağrıdağ, 2003, 736 səh.

3. Azərbaycan folkloru antologiyası, X kitab, İrəvan çuxuru folklore. Bakı, Səda, 2004, 472 səh.

4. İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı, Elm, 1996, 184 səh.

5. Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху присоединения к Российской Империи, СПБ, 1852, 1236 с.

6. Ələkbərli Ə. Abbasqulu bəy Şadlinski. Bakı, Sabah, 1996, 320 səh.

7. Əliyev M.B. Qanlı günlərimiz (1918-1920, Naxçıvan). Bakı, Azərnəşr, 1993, 142 səh.

8. Şamil Ə. Dastanlaşmış ömürlər. Bakı, Səda, 2001, 96 səh.

Çapa tövsiyə edən: Fil.ü.e.d. Seyfəddin Qəniyev