Nailə ƏSKƏR

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

AMEA Folklor İnstitutunun əyani doktorantı

e-mail: qaracantali@live.com

“GOROĞLU” DASTANININ TƏDQİQAT TARİXİ

Xülasə

“Koroğlu” dastanı türk xalqlarının epik yaradıcılığında geniş yayılmış dastanlardan biridir. Bu gün dastan türk, qazax, qırğız, özbək, türkmən, tatar, başqırd, qaqauz, Azərbaycan, qaraqalpaq, uyğur və s. xalqlar arasında öz həyatını davam etdirir. Bu dastanın Mərkəzi Asiyada yayılmış variantları içərisində türkmən xalqının “Goroğlu” dastanı xüsusi yer tutur. Dastanın həcmi böyükdür və qollarının sayı etibarilə zəngindir. Məqalədə “Goroğlu” dastanının tədqiqat tarixi haqqında məlumat verilir.

Açar sözlər: “Goroğlu” dastanı, türkmən, variant, tədqiqat, nəşr, folklor

RESEARCH HİSTORY “GOROGHLU” EPİC

Summary

The epic of “Koroghlu” is one of the most widespread epics in the epic creativity of Turkic peoples. Today, the epic continues to live among the Turkish, Kazakh, Kyrgyz, Uzbek, Turkmen, Tatar, Bashkir, Gagauz, Azerbaijan, Karakalpak, Uighur and other nations. “Goroghlu” epic of the Turkmen people has a special place among the versions spreaded throughout Central Asia. This article provides information about the research history of the “Goroglu” epos.

Key words: ”Goroghlu” epic, Turkmen, variant, research, publication, folklore

ИСТОРИИ ИССЛЕДОВАНИЯ ЭПОХА “ГЕРОГЛУ”

Резюме

Эпоха “Кероглу” является одним из самых распространенных эпопей в эпическом творчестве тюркских народов. Сегодня эпос продолжает жить среди турецких, казахских, кыргызских, узбекских, туркменских, татарских, башкирских, гагаузских, азербайджанских, каракалпакских, уйгурских и других народов. Эпоха “Гороглу” туркменского народа занимает особое место среди версий, распространенных по всей Центральной Азии. Эпоха большой по объему и богат количеством его ветвей. В этой статье представлена информация о истории исследования эпоса “Гороглу”.

Ключевые слова: эпос ”Героглу”, туркмен, вариант, исследования, публикация, фольклор

“Koroğlu” dastanı türk xalqlarının epik yaradıcılığında geniş yayılmış dastanlardan biridir. Bu gün “Koroğlu” dastanı türk, qazax, qırğız, özbək, türkmən, tatar, başqırd, qaqauz, Azərbaycan, qaraqalpaq, uyğur və s. xalqlar arasında öz həyatını davam etdirir. Bu dastanının Mərkəzi Asiyada yayılmış variantları içərisində türkmən xalqının “Goroğlu” dastanı xüsusi yer tutur. Dastanın həcmi böyükdür və qollarının sayı etibarilə də zəngindir.

XIX əsrin ortalarından başlayaraq “Goroğlu” dastanı və dastan haqqında olan bilgilər alimlərin, bölgəyə gələn və yaxud müəyyən səbəblərdən burada yaşayan səyyahların diqqətini çəlb etmiş və dastanın bəzi hissələri nəşr edilmişdir. Əslində, dastan haqqındakı məlumatlar daha qədimlərə gedir. XVII-XVIII əsrlərdə yaşayan türkmən şairlərinin əsərlərində dastanın adı çəkilir və haqqında məlumatlara yer verilir. Lakin bu məlumatlar çox ötəri olub ciddi informasiya daşımır.

“Goroğlu” dastanının ilk yazılı qaynağı olaraq Kazan və Peterburq Universitetlərinin professoru İ.N.Berezinin “Турецкая хрестоматия” (Türkcə oxu kitabı) adlı kitabını göstərə bilərik. Əsərin “Туркменские песни” (Türkmən mahnıları) fəslində Koroğlu dastanına məxsus olan dörd qoşmaya yer verilmişdir. Yazar qoşmaları ona aid olan bir əlyazmadan götürdüyünü qeyd edir (3).

Bundan sonra 1872-ci ildə F.Bakulinin “Песни у туркмен и поет о Магтум Кули” (Türkmən mahnıları və şair Məxdumqulu) adlı məqaləsi Rus Coğrafiya Cəmiyyətinin Qafqaz şöbəsinin məcmuəsində çap olundu. Məqalədə türkmən baxşısı Aman Molla, şair Məxdumqulu, xalq qəhrəmanı və aşıq Goroğlu haqqında məlumat verilmişdir. Bu məqalə, xüsusilə “Goroğlu” dastanının söylənməsi, dinləyicilər, söyləyici olan baxşılar, dastanın söyləndiyi məkanlar və s. haqqında maraqlı bilgilər verməsi baxımından yaddaqalandır (2, 106; 10, 85).

Bundan sonra uzun müddət yazılı qaynaqlarda “Goroğlu” dastanı haqqında məlumata rast gəlinmir. Təxminən 35 ildən sonra 24 yanvar 1908-ci ildə Rus Arxeoloji Cəmiyyəti tərəfindən keçirilmiş konfransda tərtib edilmiş Rus Arxeoloji Cəmiyyəti Şərq Bölümü məruzə protokollarında A.N.Samoyloviçin “Легенда о Коркуде и Кероглу” (Koroğlu və Qorqud haqqında əfsanə) adlı məruzə ilə çıxış etdiyi qeyd edilmişdir. Məruzədə müəllif toplayıcılıq fəaliyyəti ilə də məşğul olduğunu, əlində bəzi əlyazmalarının olduğunu bildirmişdir. Mifoloji və dini motivlərin dastanda həddindən artıq çox olduğunu bildirən və buna tənqidi tərzdə yanaşan məruzəçi Goroğlunun möcüzəli doğuluşu, mənşəyi və s. haqqında ciddi fikirlər söyləmişdir. Bu məruzə məqalə şəklində 1910-cu ildə Rus Arxeoloji Cəmiyyəti Şərq Bölümünün məcmuəsində çap olunmuşdur (22, 208-209).

Bundan başqa, eyni müəllifin “Литература туретской народов” (Türk xalqları ədəbiyyatı) adlı başqa bir məqaləsində “Goroğlu” dastanına da yer vermişdir. Müəllif xalq romanı adlandırdığı dastanın türkmənlər və şərq xalqları arasındakı şöhrətindən bəhs etmişdir (23; 10, 86).

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bölgədə folklorun toplanması, nəşri sahəsində bir çox işlərə imza atıldı. 1920-ci illərdə V.Uspenski ve V.Belyayev tərəfindən türkmən mahnıları toplanaraq çap olunmuşdur. Goroğlu havalarının da olduğu kitab kənd-kənd gəzilərək toplanmış, böyük zəhmət bahasına ərsəyə gəlmişdi. “Туркменская музыка” (Türkmən musiqisi) adlanan kitabda toplayıcı və naşirlər türkmən baxşılarının sənəti və folklor musiqisi haqqında geniş məlumat vermişdir. Dastanların, o çümlədən, “Goroğlu” dastanının nəzm və nəsr qarışıq mətnlərindən də danışaraq buradakı havalarının xalq tərəfindən çox sevildiyini qeyd etmişdilər. Kitabda Goroğlu havalarının xüsusi rəylərlə işarələnmiş notları ve fonetik transkripsiyaları mövcuddur. Rəylərdə havaların baxşılar tərəfindən söylənmiş və rusca tərcümə olunmuş adları, mahnı sözlərinin qısa xülasəsi, söyləyicinin adı, bundan başqa lazım olarsa, baxşı və əsər haqqında xüsusi qeydlər verilmişdir (29, 22-84).

1930-cu ildə Leninqradda çap olunan “Эпос советского востока” (Sovet şərqinin eposu) adlı əsərin müəllifləri A.M.Arşaruni və S.L.Veltmandır. Onlar “Goroğlu” dastanı haqqında yeni məlumatlar yazaraq dastanın xarakterik xüsusiyyətlərini doğru analiz etmişdirlər. Müəlliflər dastanın əsas motivinin qəbilə savaşları olduğunu, bunun da şərq dastanlarına xas bir motiv olduğunu qeyd etmişlər (1, 38).

1940-cı ildə “Sovet Türkmənistanı” qəzetində A.Qovşudovun “Halk gahrymançylyk dessany” (Xalq qəhrəmanlıq dastanı) adlı məqaləsi çap olunmuşdur. Müəllif məqaləsində “Goroğlu” dastanının VII-XI əsrlərdə yarandığı fikrini dəlillərlə irəli sürmüşdür (21). Bundan qısa bir müddət sonra 1941-ci ildə “Göroğly” kitabı çap olunmuşdur. Məşhur folklor toplayıcısı A.Çepov tərəfindən toplanmış mətni Aşıq Pelvan (Pelvan baxşı) söyləmişdir. 13 qoldan ibarət olan kitabı A.Qovşudov nəşrə hazırlamışdır. Yuxarıda bəhs etdiyimiz məqalə kitabın ön sözündə də yer almışdır. Kitab “Goroğlu” dastanının ilk irihəcmli və dövrünə görə tam mətnli nəşri idi (20, 5-14).

Yenə 1941-ci ildə B.A.Qarrıyevin “Watan ve gahrymançylyk hahynda aydımlar” (Vətən və qəhrəmanlıq haqqında nəğmələr) adlı əsəri çapdan çıxmışdır. Kitabda Goroğlu havalarından geniş bəhs olunmuş və ayrıca dastanın on beş havası haqqında izahlı məlumat verilmişdir (17, 6-19).

1941-ci ildə geniş vüsət almış Goroğlu dastanının toplanması, nəşri, tədqiqi işləri təəssüf ki, siyasi səbəblərə görə yavaşlamış və bir müddət dayanmışdır. Bu tədqiqat işlərindən biri də məşhur şərqşünas Y.Bertelsin “Литературное прошлое туркмен” (Türkmənlərin ədəbi keçmişi) adlı məqaləsidir. Məqalədə müəllif “Goroğlu” dastanının mənşəyi, yaranma və inkişaf tarixi məsələlərinə də toxunmuşdur: “Bu dastanın tarixi olduqca uzaqdır. Dastanın bəzi elementlərinin dərin bir keçmişə sahib olduğuna şübhə yoxdur” (5).

1942-ci ildə P.G.Boqatıryevin “Türkmen halk şeirinde ýurtseverlik ve kahrymanlyk” (Türkmən xalq şeirində vətənpərvərlik və qəhrəmanlıq) adlı məqaləsi türkmən dilində işıq üzü görür. Müəllif yazısında “Goroğlu” dastanına da geniş yer ayırmış, əsrlər boyunca türkmən baxşılarının nəğmələrinin xalq qəhrəmanı modelini canlandırdığını nümunələr göstərərək geniş şərh etmişdir (6).

B.A.Qarrıyevin “Древняя туркменская литература” (Qədim türkmən ədəbiyyatı) adlı məqaləsi SSRİ Elmlər Akademiyasının Türkmənistan filialının nəşri olan “İzvestiya” məcmuəsində çap olundu. Məqalədə Goroğlu obrazının qəhrəmanlıqları qısaca təhlil edilərək dəyərləndirilmişdir (16).

P.Skosıryev adlı tədqiqatçı “Туркменская литература. Очерк развития” (Türkmən ədəbiyyatı. İnişaf oçerki) adlı kitabında “Goroğlu” dastanına da geniş yer vermiş və dastanın mənşəyi, yayılma arealı və s. haqqındakı araşdırmalarını oxucularla bölüşmüşdür. Müəllif dastan qəhrəmanını dünya dastan qəhrəmanları ilə müqayisə etmişdir, onun fikrincə Goroğlu bir epik qəhrəman olaraq türkmənlərin Robin Qududur. Bundan başqa kitabda “Koroğlu” dastanının Təbriz nüsxəsindəki 13 qolun qısa xülasəsinə də yer verilmişdir (25, 49).

Bu illər ərzində bir tərəfdən rus, türkmən dillərində dastanın tədqiqi sahəsində yeni-yeni məlumatlar və fikirlər üzə çıxıb çap olunurdusa, bir tərəfdən də yeni qollar və variantlar toplanırdı. 1941-ci ilə ilk dəfə türkmən dilində dastanın 13 qolunu nəşrə hazırlayan A.Qovşudov Taşauz bölgəsindən daha bir qol toplayaraq nəşr etdirmişdir. “Sərvican” adlanan bu qolda Goroğlu və Övəzin yeni qəhrəmanlıqlarından bəhs olunurdu (24).

Yenə B.A.Qarrıyev 1947-ci ildə türkmən dilində nəşr olunan “Türkmen folklorundan usuli gollanma” (Türkmən folklorunun metodik vəsaiti) adlı kitabında “Goroğlu” dastanını da ümumi şəkildə təhlil etmişdir. Müəllif dastanı klassik türkmən ədəbiyyatı ilə müqayisə edərək Goroğlunun məşhur şairlərin əsərlərindəki qəhrəmanlara çox bənzər olduğu qənaətinə gəlmişdir (10, 91).

Y.Bertelsin 1947-ci ildə “К вопросы о традиция в героическом эпосе тюрский народов” (Türk xalqlarının qəhrəmanlıq dastanlarındakı ənənələr məsələsi) adlı məqaləsi çapdan çıxdı. Bu məqalədə müəllif xalq yaradıcılığının və şifahi ədəbiyyatın uzun dövrlərin müxtəlif adət-ənənələrini qorumağa qadir olduğunu yazmış və “Goroğlu” dastanındakı heyvanlar aləmi ilə bağlı olan bəzi ifadə və epitetləri də (məsələn şir pənçəli, laçın gözlü və s.) təhlil etmişdir (4, 73, 76).

1947-ci ildə V.M.Jirmunski və H.T.Zaripov tərəfindən hazırlanan “Узбекский народный героический эпос” (Özbək xalq qəhrəmanlıq dastanı) əsərinin “Цикл Горогли” (Goroğlu dövriyyəsi) fəslində türkmən “Goroğlu”sunun variantları haqqında da söhbət açılır. Müəlliflər dastanın qollarının və müxtəlif variantlarının vaxtında toplanmadığı üçün elmi araşdırmaların çox çətinləşdiyini qeyd etmişlər. Əgər əldə daha çox variantlar olarsa, mətnlərin müqayisəli olaraq araşdırılacağını və beləliklə, qarşıya çıxan bir çox məsələlərin həll ola biləcəyini bildirmişdilər. Dastanın nəşrləri haqqında yazarkən müəlliflər xüsusi ilə bu məsələlərə diqqət yetirmişdilər: “XIX əsrin sonlarından etibarən dastanın türk, Azərbaycan və özbək variantları dəfələrlə xalq kitabı formasında daş basma üsulu ilə çap olunmuşdur. Sovet dövründə Azərbaycan, türkmən, erməni və gürcü versiyalarının elmi nəşrləri və bu dövrə aid özbək dastanları çap olunmuşdur” (14, 165). Bu fəsildə müəlliflər yalnız sovet dövrü çap olunmuş əsərlərin siyahısını vermiş və bu yazılar haqqında öz tənqidi fikirlərini söyləmişlər.

Bu əsər öz dövrü üçün xüsusi əhəmiyyətə malik bir kitab idi. Dastanın milli versiyalarının Orta Asiya coğrafiyasında yayılma arealı, mənşəyi, dastan ətrafında yaranmış əfsanələri təhlil edərək V.M.Jirmunski və H.T.Zaripov belə qanaətə gəlirlər: “Orta Asiya epik dastanlarının ümumi xüsusiyyətləri onların böyüməsinin və yayılmasının tək mərkəzinin, göründüyü kimi, Türkmənistan olduğunu ortaya qoyur” (14, 183-184). Müəlliflər epik qəhrəmanın yaranmasını, ideallaşdırılmasını dastanın inkişafı üçün əsas motiv olaraq görür və öz müşahidələrini ümumiləşdirərək yazırdılar: “Xalq qəhrəmanının epik ideallaşma prosesi gözlənildiyi kimi onun vətəni Türkmənistanda başlamışdır. Burada məşhur türkmən qəhrəmanının mənşəyi, vətəni, qohumları ilə bağlı əfsanələr də qorunub saxlanmışdır” (14, 190).

Göründüyü kimi, V.M.Jirmunski və H.T.Zaripov tərəfindən hazırlanan “Узбекский народный героический эпос” kitabında onlar Koroğlu dastanının yaranma coğrafiyasının mərkəzini və qəhrəmanın vətənini Türkmənistan olaraq göstərir, dastanın buradan yayıldığı və variantlaşdığı fikrini müdafiə edirlər. Türkmənistanda baxşılar bu gün də söylədikləri qollarda Koroğlunu tarixi şəxsiyyət kimi təqdim edir və buna inanırlar. Hətta Türkmənistanın müxtəlif bölgələrindən baxşılardan Koroğlunun şəcərəsi ilə bağlı məlumatlar əldə edilmişdir. Daşhavuz vilayətinin Kalinin kəndindən 93 yaşlı Qurbanqılıc Çaxanoğlu bunu Dağxan bəy, İnər bəy, Arslan bəy, Əzbər bəy, Zaman bəy, Ağa bəy, Qaba bəy, Aman bəy, Cığalı bəy, Adı bəy, Rövşən-Goroğlu kimi ardıcıllıqla sadalamışdır (11, 10).

1930-cu illərdə SSRİ Elmlər Akademiyasının Araşdırma qrupu dil və folklor bölümündə folklor mətnlərinin toplanması üçün xüsusi komissiya yaradıldı. Bu komissiyanın nəzdində N.K.Dimitriyevin rəhbərliyi altındakı xüsusi ekspedisiya tərəfindən Türkmənistanın Mari rayonu bölgəsindən toplanmış Goroğlu mətnləri 1954-cü ildə N.F.Lebedyevin tərcümə və əlavələri ilə “Туркменские народные сказки Марыйского района” (Mari rayonu türkmən xalq nağılları) adlı kitabda işıq üzü görmüşdür. Kitab türkmən folklorunun fonetik transkripsiya edilmiş ilk sənədli-elmi mətnidir. Kitab kiçik bir nağılla, daha doğrusu, Goroğlunun doğum əfsanəsi (Goroğlunun yenidən doğuluşu haqqında rəvayət / Göroglynyn yeniden doguşy hakynda ravayat) ilə başlayır. Əfsanədə Goroğlunun anasının hamilə vəziyyətdə ölüdüyündən, qəhrəmanın məzarda doğulduğundan, buradan dəlik açıb çıxdığından bəhs edilir. Uşağın insanlar tərəfindən görülməsi, tutulması, daha sonra onun atına olan sonsuz məhəbbəti əfsanənin əsas mövzusunu təşkil edir.

Kitabın ön sözündə N.K.Dmitriyev “Göroğlu” dastanı haqqındaki elmi araşdırmaların bir variant ya da versiya ətrafında aparılmamasını, variantlar və versiyalar arasısında müqayisəli olaraq təhlilin vacibliyini vurğulayır. O, qəhramanın adlarının etimoloji təhlilini apararaq “Kere-qulı” (karın oğlu) adının da istifadə edildiyini ifadə etmişdir. Türkmən variantlarının bəzilərində Cığalı bəy hünkar tərəfindən sadəcə kor edilmir, eyni zamanda qulağına qaynar qurğuşun tökülərək kar da edilir (26, 161).

1958-ci ildə Elmlər Akademiyasının M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutu, Xalq Ədəbiyyatı bölümü tərəfindən hazırlanan “Вопросы изучения эпоса народов СССР” (SSRİ xalqlarının dastanlarının öyrənilməsi məsələləri) adlı kitabda V.M.Jirmunski, A.K.Borovkov, L.İ.Klimoviç kimi folklorşünas alimlər “Goroğlu” dastanının müxtəlif məsələlərinə toxunmuş, problemlərə aydınlıq gətirmişlər.

V.M.Jirmunski kitabda yerləşən “Некоторые итоги изучения героического эпоса народов Средней Азии” (Orta Asiya xalqlarının qəhrəmanlıq eposunun öyrənilməsinin bəzi nəticələri) adlı məqaləsində “Goroğlu” dastanının 1941-ci il nəşri haqqında bəzi fikirlər irəli sürür. Müəllif bu toplama mətninin qəhramanla bağlı türkmən epik dastanlarının çoxçeşitdiliyini və zənginliyini əks etdirmədiyini bildirir və dastanın akademik nəşrə ehtiyacı olduğunu qeyd edir. “Koroğlu” dastanının müxtəlif variant və versiyalarını tədqiq edən alim dastanın inkişafını iki ana xəttə ayırmışdır: Cəlalilər üsyanının tarixi hadisələri zəminində ələ alınan Azərbaycan xətti və daha qədim Orta Asiya xətti (30, 30).

A.K.Borovkov isə “Вопросы изучения тюркоязычного эпоса народов Средней Азии и Казахстана” (Qazaxıstan və Orta Asiyadakı türkdilli xalqların dastanlarını öyrənilməsinə dair) adlı məqaləsində bir oğuz-türkmən dastanı olaraq təqdim etdiyi “Goroğlu”nun üslub problemləri üzərində dayanır və “Goroglu”, “Bozoğlan”, “Yusuf bəy və Ahmet bəy” kimi oğuz-türkmən mənşəyi olan əsərlərin yayılma yollarının və tarixlərinin araşdırılmadığını” (30, 42) bildirir.

“Вопросы изучения эпоса народов СССР” kitabındakı bir başqa məqalə də L.İ.Klimoviçin “Заметки о эпическом творчестве народов советского Востока” (Şərqi sovet xalqının epik yaradıcılığı haqqında qeydlər) məqaləsi idi. Bu məqalədə müəllif Koroğlu (Goroqlı, Qoroqlı, Qurquli və s.) adı haqqındakı fikirlərini bildirərək Orta Asiya ve Qafqazın müxtəlif xalqlarında əfsanəvi qəhrəmanla bağlı mətnləri təsnif edir və dastanların mənşəyini tarixi hadisələrə bağlayır.

Müəllif Orta Asiya xalqları üçün həyati əhəmiyyət daşıyan “Goroğlu” dastanındakı mübarizənin türkmən və özbəklərlə İran arasındakı şiəlik-sünnülük mübarizəsindən doğulduğunu ifadə edir. İranın Səfəvi xanədanlığı və özbəklərin Şeybanilər dövləti, daha sonra Nadir şaha qarşı aparılan bu mübarizə XVI-XVIII əsrlərə qədər davam edir (30, 241-250).

P.Kiçikulov 1958-ci ildə çap etdirdiyi “Görogly dassany hakynda” (“Goroğlu” dastanı haqqında) türkməncə məqaləsində, həmin il çapdan çıxmış “Görogly türkmen gahramançylyk eposy” adlı nəşri tanıdır. Müəllif 1958-ci il nəşrinin 1941-ci il nəşrinin və 1954-cü il toplama mətnlərinin, bunlardan başqa Stavropol, Taşauz, Çarco variantlarının və Kazan, Daşkənd, Ufa daş basmalarının əsas alınaraq hazırlanmış olduğunu bildirmişdir (18, 260-261). Lakin P.Kiçikulov məqaləsində nə söyləyicilər, nə də göstərilən qaynaqların quruluşu haqqında məlumat verməmişdir.

1960-cı ildə Moskvada M.İ.Baydonova, İ.S.Braqinski, S.A.Qarrıyev, X.G.Koroğlu, L.İ.Lebedyev və A.S.Mirbadalyevanın birgə nəşə hazırladığı “История литератур народов Средней Азии и Казахстана” (Qazaxıstan və Orta Asiya xalqlarının ədəbiyyat tarixi) kitabında “Goroğlu” dastanının digər versiyaları ilə birlikdə türkmən versiyalarının məzmunu və forması haqqında da ümumi məlumat verilmişdir (12).

V.M.Jirmunski 1962-cı ildə Moskvada nəşr etdirdiyi “Народный героический эпос” (Xalq qəhramanlıq dastanı) adlı əsərində “Goroğlu” mətinlərinin tarixi köklərinin olduğunu ifadə edərək Azerbaycan qollarındakı qəhramanın türkmən mənşəli, igid bir minici və eyni zamanda aşıq, feodal zülmünə qarşı vuruşan bir qəhrəman olduğunu bildirir. Türkmən mətnlərindəki qəhrəman döyüşkən köçəri bir qəbilənin başçısıdır. V.M.Jirmunski bu yazısında da versiyaların müqayisəli öyrənilməsinin, elmi əsaslarla fikir mübadilələrinin aparılmasının vacib olduğunu bir daha bəyan edir (13, 214).

1968-ci ildə B.A.Qarrıyevin “Эпические сказания o Кер-оглы у тюркоязычный народов” (Türkdilli xalqlarda “Koroğlu” epik əfsanələri haqqında) adlı əsəri çap olunmuşdur. Bu kitab Koroğlunun bütün versiyalarındaki qolları və bu mətnlərlə bağlı aparılan araşdırmalar haqqında geniş məlumat vermişdir. B.A.Qarrıyev ortaq Koroğludan bəhs etmiş və eyni zamanda ayrı-ayrı xalqların milli variantlarına nəzər salmışdır. Bununla belə, əsərdə 100-204-cü səhifələr arasındakı ən böyük yeri Koroğlunun türkmən versiyasına, yəni “Goroğlu” dastanına ayırmışdır (15).

X.G.Koroglu “Текстолочическая характеристика публикатсий эпоса Гороглу и Гуругли” (“Goroğlu” ve “Guroğlu” dastanlarının nəşr olunmuş xarakterik mətnləri) adlı məqaləsində Türkmənistanda nəşr edilən “Goroğlu” dastanının 1941 və 1958-ci il mətnlərinə müdaxilə edildiyini, kitabı çapa hazırlayanların şəxsi təşəbbüsləri ilə toplama mətnlərinin təhrif edilərək dəyişdirildiyini və əlavələr edildiyini bildirmişdi (19, 65-76).

M.Koseyev 1980-ci ildə A.Qovşudovun çap etdirdiyi nüsxəyə iki qol daha əlavə edərək yenidən nəşr etdirir. Müəllif bu nəşrin ön sözündə Goroğlunun mənşəyi haqqında yazarkən Əbulqazi Bahadur xanın “Şəcəreyi-tərakimə” adlı əsərindəki Ögürcik Alpın Goroğlunun prototipi ola biləcəyi tezisini müdafiə edir. Bununla da “Goroğlu” dastanındakı hadisələrin X əsrlərə qədər enmə ehtimalının olduğuni ifadə edir (11, 5-16).

“Goroğlu"nun 1990-cı il nəşrinin ön sözündə B.A.Qarrıyevin B.Memmedyazov ilə birgə yazdığı “Görogly, türkmen gahramançylyk eposy” məqaləsi yer almışdır. Məqalədə müəlliflər türkmən mətnləri haqqında geniş məlumat verərək daha əvvəlki nəşrlərin dil xüsusiyyətlərinə də toxunurlar. Bununla da bu nəşrdə yeni mətnin sadələşdirilməsindəki əsas məqsədlərini də dilə gətirirlər (9, 5-14).

“Goroğlu” dastanı haqqında bir neçə məqalə və toplama işlərini nəzərə almasaq, demək olar ki, araşdırmalar əsasən sovet dövründə başlamışdır. İstər toplama, nəşr işləri, istərsə də dastanın təhlili, öyrənilməsi bu dövrdə geniş vüsət almışdır. V.M.Jirmunski, H.T.Zaripov, P.Kiçikulov, A.Qovşudov, N.Aşırov B.A.Qarrıyev, M.Koseyev, B.Memmedyazov və başqaları tədqiqat işləri apraraq dastanın dövrü, mənşəyi, dili, yayılma coğrafiyası, əhəmiyyəti və s. haqqında fikirlər söyləmiş, öz mülahizələrini SSRİ və ya Türkmənistan miqyasında məcmuələrdə, kitablarda rus və türkmən dillərində çap etdirmişlər. Türkmənistanda bu işlər bu gün də davam etdirilir və türkmən xalqı “Goroğlu” dastanını öz milli mədəni söz abidəsi hesab edir. Təsadüfi deyildir ki, dastan 2015-ci ildə Türkmənistanda YUNESCO-un dünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.

Azərbaycan qaynaqlarında da “Goroğlu” dastanı haqqında qısa məlumatlara və tənqidi qeydlərə rast gəlinir. M.Təhmasib, P.Əfəndiyev, A.Nəbiyev, F.Fərhadov, Y.İsmayılova və s. koroğluşünas alimlər “Koroğlu” dastanının tarixi kökləri, yayılma arealı haqqında yazarkən dastanın türkmən versiyaları haqqında da öz fikir və mülahizələrinə yer vermişlər. Professor A.Nəbiyevin fikrincə dastan Zaqafqaziya məkanında yaranmış, şaxələnmiş və buradan da Türküstan coğrafiyasına keçmişdir: “Qafqaz-Anadolu versiyasının “Koroğlu” süjetinin türkmən hafizələrinə, oradan da bütün Türküstana yayılmasında mühüm rolu olmuşdur. Türkmən hafizələrinə “Koroğlu” improvizəsi bütövlükdə Azərbaycandan keçmişdir. Təbriz koroğluxanlarının repertuarını bəzəyən eposu türkmən baxşıları Türküstanda yaymış, çox keçmədən burada versiya öz yeni improvizə həyatını yaşamışdır. Baxşılar ənənəvi süjetdəki “kor edimliş kişinin oğlunun göstərdiyi qərəmanlığı” gorda dünyaya gələnin qəhrəmanlıq sücaəti ilə əvəz etmişlər” (31, 474).

“Goroğlu” dastanı haqqında Türkiyədə də bəzi tədqiqat işləri görülmüşdür. P.N.Boratav “Köroğlu dastanı” kitabında türkmən mətnlərini görmədiyini, lakin başqa qaynaqlardan əldə etdiyi məlumatların işığında dastanın türkmən mənşəli ola biləcəyini düşündüyünü bildirmiş və A.N.Samoyloviçin təsvir etdiyi türkmən mətnlərinin xülasəsinə yer vermişdir (7, 43, 136-139).

Daha sonra “Goroğlu” dastanı ilə bağlı ilk ciddi məlumatlara F.Türkmenin maqalələrində rast gəlirik. Müəllif “Köroğlu hikâyelerinin yayılma sahaları ve menşe meselesi” (“Koroğlu” qollarının yayılma arealı və mənşəyi məsələsi) adlı məqaləsində digər versiyalarla yanaşı türkmən versiyasını da göstərmiş və bu versiya üzərində aparılan tədqiqatları təsnif etmişdir (27, 13-14). 1989-cu ildə çap olunan “Köroğlu hikâyelerinin Anadolu ve türkmen varyantları” (“Koroğlu” qollarının Anadolu və türkmən variantları) adlı məqaləsində isə hər iki sahəyə aid mətnləri müqayisə edərək mətnlərin eyni qaynaqdan qidalandığını, amma Türkmənistan mətnlərinin daha əski və orijinal olduğunu bildirmişdir (28, 7-12).

Ü.Çelik “Göroglı” adlı yazısında dastanın Türkmənistanda çap edilən 1990-cı il nəşri haqqında geniş məlumat vermişdir. Müəllif əsərin giriş hissəsindən Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdırdığı bir bölümü də məqaləsinə əlavə etmişdir (8, 75-79).

Bütün bunlardan başqa, Türkiyədə “Goroğlu” dastanı haqqında dissertasiya yazılmış və uğurla müdafiə olunmuşdur. Ege Universitetində professor F.Türkmenin elmi rəhbərliyi altında tədqiqatçı Mustafa Aslan 1997-ci ildə bitirdiyi “Koroğlu dastanının türkmən versiyası haqqında müqayisəli bir incələmə” adlı dissertasiya işində dastan mətnlərinin müxtəlif dövrlərdə çap olunmuş (1941/1980, 1958, 1990, 1996) nüsxələrində mövcud olan 20 qolu quruluş və məzmun xüsusiyyətləri baxımından Anadolu mətnləri ilə müqayisəli olaraq tədqiq etmişdir (32). Bundan sonra da o, “Goroğlu” dastanı haqqında müxtəlif səpkilərdə məqalə və məruzələrlə çıxış edərək tədqiqatlarını davam etdirmişdir.

Bunlarla yanaşı, Türkiyədə F.Bayat, Y.Azmun, İ.Özkan, D.Yıldırım, M.Ekici, Z.Karadavut, İ.Kalenderoğlu, H.İ.Şahin və s. folklorşünas alimlər dastançılıq sahəsindəki tədqiqatları zamanı “Goroğlu” dastanı haqqında da fikir və mülahizələrini əks etdirən əsərlər qələmə almışlar və bu gün də öz sanballı elmi fəaliyyətlərini davam etdirirlər.

ƏDƏBİYYAT

1. Аршаруни А.М., Вельтман С.Л. Эпос советского востока. Ленинград,1930.

2. Бакулин Ф. Песни у туркмен и поет о Магтум Кули // Известия Кафкаского отдела Русского Географического общества Т. I. Тбилиси. 1872-1873.

3. Березин И.Н. Турецкая хрестоматия, Т. 2. Казань, 1862.

4. Бертелс Й. К вопросы о традиция в героическом эпосе тюрский народов // Советское востоковедение. Москва - Ленинград, IX. 1947.

5. Бертелс Й. Литературное прошлое туркмен // Sovet edebiyaty. №9-10/ 198, 1944.

6. Bogatyrev P.G. Türkmen halk şeirinde ýurtseverlik ve kahrymanlyk // Sovet edebiyaty. 1942, №2.

7. Boratav P.N. Köroğlu Destanı, Adam Yayıncılık, İstanbul, 1983.

8. Çelik Ü. Göroğlı // Millî Folklor, S. 25, Bahar-1995.

9. Garryev B., Memmedyazov B. Görogly eposy // Görogly türkmen gahrymançylyk eposy. Aşgabat, 1990.

10. Garrıyev B.A. Türk Dünyasında Köroğlu Anlatmaları. Ankara, Gökçe Basımevi, 2007.

11. Görogly. Türkmen Halk Eposy, Türkmenistan Neşriyaty, Aşgabat, 1980.

12. История литератур народов Средней Азии и Казахстана, Издательство МГУ, Москва, 1960.

13. Жирмунский В.М. Народный героический эпос. Москва - Ленинград, 1962.

14. Жирмунский В.М., Зарипов Г.Т. Узбекский народный героический эпос. Москва, 1947.

15. Карриев Б.А. Эпические сказания o Кер-оглы у тюркоязычный народов, Москва, 1968.

16. Карриев Б.А. Древняя туркменская литература // Известия Туркменского филиала АН СССР, 1944, №1

17. Garryev B.A. Watan ve gahrymançylyk hahynda aydımlar. Aşgabat, 1941.

18. Kiçikulov P. Görogly dassany hakynda // Труды института языка и литературы АН ТССР, Aşgabat, 1958.

19. Короглу X. Текстолочическая характеристика публикатсий эпоса Гороглу и Гуругли // Фольклор Издание Эпоса, Издательство Наука, Москва, 1977.

20. Gowşudow A. Görogly-türkmen halk eposy, Türkmenistan Dövlet Neşriyaty, Aşgabat, 1941.

21. Gowşudow A. Halk gahrymançylykly dessany // Sovet Türkmenistany. 29, XII. 1940.

22. Самойлович А.Н. Легенда о Коркуде и Кероглу // Записки Восточного Отделения Русского Археологического общества. T. XX. 1910.

23. Самойлович А.Н. Литература туретской народов // Литература Востока, Петербург, № 1, 1919.

24. Servinaz // Sovet edebiyaty. №3-4. 1946.

25. Скосырев П. Туркменская литература. Очерк развития. Москва, 1945.

26. Туркменские народные сказки Марыйского района. Москва - Ленинград, 1954.

27. Türkmen F. Köroğlu hikâyelerinin yayılma sahaları ve menşe meselesi // Ege Üniversitesi. TDEAD. S. IV, İzmir, 1985.

28. Türkmen F. Köroğlu hikâyelerinin Anadolu ve türkmen varyantları // Ege Üniversitesi. TDEAD. S. V, İzmir, 1989.

29. Успенский В., Беляев В. Туркменская музыка. Москва, 1928.

30. Вопросы изучения эпоса народов СССР, Москва, 1958.

31. Nəbiyev A. Orta əsrlərin sonlarında aşıq repertuarları // Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. II hissə. Bakı, Elm, 2006.

32. Arslan M. Köroğlu destanı’nın türkmen versiyonu üzerinde mukayeseli bir inceleme. Doktora tezi. İzmir, 1997.

Çapa tövsiyə edən: Fil.ü.e.d. Ramazan Qafarlı