Cənubdan hədiyyə

 

Teymur Pirhaşim

 

"Azəri-türk dilinin qrameri", Təbriz Universiteti

 

İndi yolların açılması ilə İrana gediş-gəliş artmış, orada olan hadisələri və yenilikləri tez bilmək imkanımız çoxalmışdır. İranın bir hissəsində əmələ gələn faciə bizi xeyli sarsıtmış, cənublu qardaşlarımızın halına acımış və bu cəhətdən qayğılarımız da artmışdır. Bizi bəd xəbərlər nə qədər narahat eləsə də, bəzən xoş xəbərlər də alırıq. Və bunlar bizi xeyli şad eləyir. Zəlzələdən bir az əvvəl İrana gedən bir dəstə ziyalımız bizə xoş bir xəbər də gətirmişdir. Orada Təbriz Universiteti "Azəri-türk dilinin qrameri" adlı bir əsər nəşr etdirmişlər. Əsərin müəllifi Teymur Pirhaşimdir. Cənub qardaşlarımızdan biri həmin əsərdən bir nüsxə Bakı Universitetinin professoru Kərim Həsənova hədiyyə vermişdir.

Kitabın bir səhifəsində bu sözlər yazılmışdır: "Ayrılığa son qoyaq". O biri səhifəsində "Hörmətli Əziz Kərim Həsənov müəllimə və bütün şimallı qardaşlarıma sunuram!" Hörmətlə, Əkbər Azad (Laçın)". Bu sözlərdə bütün cənublu qardaşlarımızın həsrəti və məhəbbəti ifadə olunmuşdur. Biz belə bir əsərin meydana gəlməsinə xeyli sevindik. Məlum olduğu kimi, Şimali Azərbaycanda belə əsərlərin çap olunması adi haldır. Amma Cənubda yazılan belə əsərlər nadir hadisələr kimi bizi çox sevindirir. Bir zamanlar Bakı Universitetində müəllimlik etmiş filoloji elmlər namizədi Məmmədtağı Zehtabinin "İran türkcəsinin sərfi" adlı əsəri də, həmçinin "Varlıq" jurnalının səhifələrində doktor Həmid Nitqinin və doktor Cavad Heyətin Azərbaycan dilinə aid məqalələri də bizə tanışdı. Bu əsərləri biz bir də ona görə yüksək qiymətləndiririk ki, onlar Azərbaycan dilində yazılmışdır (fars dilində yazılanı da var).

Azərbaycan dili barədə yazılan əsər Şimali Azərbaycanda bir nəfərə gəlib çıxırsa, o, əldən-ələ keçir, mümkün qədər o əsərlə hamı tanış olur. Hörmətli Teymur Pirhaşiminin bu əsəri Azərbaycan dili üzərində müəllifin apardığı uzun müşahidələrin və ağır zəhmətin nəticəsində meydana gəldiyi anlaşılır. Kitabın başlanğıcında T.Pirhaşimin bioqrafiyası və fəaliyyəti barədə qısaca məlumat verilir. Geniş məlumat almaq üçün oxucuya məsləhət görülür ki, "Varlıq" jurnalının müəyyən nömrəsini oxusun. Kitab oxucuya məşhur alim, doktor Həmid Nitqinin müəllifə müraciəti şəklində yazılmış ön sözu ilə təqdim olunur.

Qrammatika materiallarından qabaq "Müəllifin sözü" adlı iki səhifəlik bölmə verilib. Buradan aydın olur ki, müəllif uzun illər boyu (30 ildən artıq) müşahidə və topladığı dil faktları əsasında bu kitabı yazmışdır. Azərbaycan dilinə uşaqlıq dövründən olan məhəbbəti onu bu işə sövq etmişdir. O, kitab üzərində necə işlədiyini, hansı qaynaqlardan istifadə etdiyini qeyd edəndən sonra kitabda gedən islahatları xüsusi bir cədvəldə aydınlaşdırır. Bu cədvəl ("Kitabda işlənən istilahlar" bölməsi) bizim üçün maraqlıdır. Çünki burada işlənən istilahların əksəriyyəti bizim qrammatikalarda işlənməmişdir. Müəllif həmin istilahların mənasını izah etməsəydi, onları anlamaq çətin olardı (müəllif işlətdiyi istilahların bizdə olan qarşılığını mötərizədə göstərir): "uyuşma" (uzlaşma), "önək" (ön qoşma, prefik), "mazi" (keçmiş), "ayəndə" (gələcək), "ünəl" (sait), "susuq" (samit), "eyləm" (fel), "tümləc" (cümlə), "yaşıq" (məchul növ), "məful" (tamamlıq), "dəkişəc" (əlavə), "yasıq" (dodaqlanmayan), "yuvarıq" (dodaqlanan), "həzf" (ellipsis) və s. Həmin cədvələ baxanda aydın olur ki, istilahların bir qismi ərəb və fars qrammatikalarında işləndiyi kimi, bir qismi bizdə olduğu kimi işlənmiş, bir qismini isə müəllif özü düşünüb düzəltmişdir. Müəllif düzəltdiyi istilahlardan biz də istifadə edə bilərik. Əsərin iki böyük bölməsi var. Müəllif bunları "Birinci qismət", "İkinci qismət" adlandırmışdır. Müqəddimədə qramer, dil, kəlmə, heca, səs, hərf, əlifba, ahəng qanununu, bir neçə imla qaydası haqqında müəllifin fikirləri verilmişdir.Müəllif "Kök və ek" adlı ayrıca bir bölmə vermiş, orada onların növləri, isim və fellərdə işlənən şəkilçilər, onların kökə qoşulmasındakı qanunauyğunluqlar geniş izah edilir. Bu bəhsin yaxşı işləndiyini, xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır.

Sonra belə bir bölmə gəlir: "Nöqtə işarələri". Bu bölməyə bizdə "Durğu işarələri" deyilir. Yaxşı olardı ki, bu bölmə sintaksisdən sonra veriləydi.

Əsərdə ardıcıl olaraq isim, məsdər, sifət, kinayə (zəmir-şəxs zəmiri isimə qoluşan zəmirlər, ismi-işarə, mübhəm ədatlar, mövsul-ki, kim, nə sorğu ədatı), ədəd, fel, qeyd bölmələri verilir. Sonuncu bölmə sintaksis bəhsində verilsəydi, daha yaxşı olardı. Buradakı bəzi məsələlər təkrar olunur. Məsələn, 102-ci səhifədəki "sorğu ədatı" bölməsində və 156-cı səhifədəki "istifham qeydləri" eyni sözlərdən bəhs edir. Burada digər təkrarlar da var. İlkiçi (bağlayıcı) bölməsində bağlayıcı və qoşma qarışıq gedir.

Bildiyimiz kimi, Azərbaycan dilinin felləri çox zəngindir. Müəllif də onu lazımi şəkildə işləyib təqdim etməyə müvəffəq olmuşdur.

Müəllif birinci qisməti bir neçə imla qaydası verəndən sonra tamamlayır. İkinci qimsətə - nəhv bəhsinə keçir. Əslində birinci bölmədə morfoloji kateqoriyalar izah edilmişdir (ikinci hissədə morfoloji sözü yerinə düşmür). Burada isə qrammatikanın bölmələri (sərf və nəhv), cümlə, cümlə üzvləri, cümlənin növləri, mübtəda, xəbər, tamamlıq (məful), mübtəda ilə xəbərin uzlaşması (fel ilə failin mütabiqəsi), xəbərin (felin) ixtisara düşməsi mövzuları şərh edilir. Bunun ardınca nida və izafət izah olunur, "dəkişəc" (bədəl) adlı bir bölmə verilir. Bu, bizim "əlavələr" adı ilə izah etdiyimiz mövzudur.

Belə məlum olur ki, müəllif bu əsəri Azərbaycan dilini öyrənən tələbələri nəzərə alıb yazmışdır. Bu da kitabdakı terminlərdən və onların cavablarının sonunda verilməsindən anlaşılır. Kitab anlaşıqlı bir dildə yazılmışdır.

Kitabın yaxşı cəhətlərindən biri də verilən qaydaların Azərbycan dilindən gətirilən misallarla təsdiq edilməsidir. Bu misalların içərisində Azərbaycan şairlərindən alınan nümunələr də var ki, onlar da hər bir oxucuya xoş təsir bağışlayır.

Onu da anlamaq çətin deyil ki, dünyada və Azərbaycanda yaranmış şəraitlə əlaqədar olaraq, müəllif Şimali Azərbaycanda yazılmış sərf kitablarından istifadə edə bilməmişdir. Bu istifadəetmənin həm mənfi, həm də müsbət cəhətləri ola bilərdi. Mənfi cəhəti o olardı ki, müəllif istifadə etdiyi əsərlərin təsirinə düşərdi, öz orijinal fikirlərini bəlkə də verə bilməzdi. Müsbət cəhəti o olardı ki, müəllif bizim işlətdiyimiz istilahlardan istifadə edə bilərdi, bəyəndiklərini özü də işlədərdi, məlumatı artardı, onun əsəri daha təkmil şəkildə ortaya çıxardı.

Biz kitabın nöqsanları üzərində qəsdən dayanmadıq. Məqsədimiz bu deyildi. Bizə Cənubi Azərbaycanda elə bir kitabın çıxması böyük bir hadisədir. Əlaqələrimiz yaranan kimi Təbriz alimi Teymur Pirhaşimin yazdığı "Azərbaycan dilinin qrammatikası" kitabı bizi, təkrar edirik ki, yuksək dərəcədə sevindirdi. Şübhə ola bilməz ki, gələcəkdə Azərbaycan dilinin qrammatikasına aid əsər yazan alimlər Teymur Pirhaşimin bu kitabından faydalanacaq, onun qramer yazmaq təcrübəsindən və yaratdığı istilahlardan istifadə edəcəkdir.

Farsların da bu kitabdan istifadə edəcəyini düşünərək, burada verilən bölmələrin hər birinin xülasəsi verilmiş (bu, Həmid Nitqinin məsləhəti üzrə olmuşdur), istilahların izahında, mənalandırılmasında farscadan istifadə edilmiş, kitabın adının təsviri farsca da göstərilmiş, müəllif haqqında qısa məlumat, doktor Həmid Nitqinin təqdimatı (həm də rəyi) farsca verilmişdir. Yaxşı olardı ki, bu təqdimat Azərbaycan dilində olaydı. Şimali Azərbaycanda çap olunan Azərbaycan dili kitabını (eləcə də başqa kitabları da), oxuculara təqdim edən hörmətli bir adamın belə yazısının hər hansı başqa bir dildə yazılması bizim oxuculara qəribə gələr. Arzu edərdik ki, bunu gələcək əsərlərdə Cənubda da nəzərə alsınlar (görünür, onların şəraiti belədir). Biz belə güman edirik ki, əlaqələrimiz daha da genişlənəcək, Şimalda və Cənubda çalışan alimlər bir-biri ilə daha yaxından əlaqə saxlayacaq, təcrübə mübadiləsi yolu ilə öz elmi fəaliyyətlərini daha da təkmilləşdirəcəklər.

 

 

Abbas ZAMANOV,

 

Əlövsət ABDULLAYEV

 

"Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti

26 oktyabr 1990-cı il

 

Ədəbiyyat qəzeti.-2010.-23 aprel.-S.1, 2.