Ədəbi ilin yekunları

Aprelin 21-də Azərbaycan MEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda 2009-cu ilin ədəbi yekunlarına həsr olunan Respublika elmi müşavirəsi keçirildi. Elmi müşavirəni sözügedən İnstitutun direktoru, akademik Bəkir Nəbiyev giriş sözü ilə açaraq dedi: "İlk olaraq akademik Məmməd Arif Dadaşzadəyə Allahdan rəhmət diləyirəm. Sözümün əvvəlində Məmməd Arif müəllimi xatırlamağım əbəs deyil. Ona görə ki, belə bir müzakirənin keçirilməsinin ilk təşəbbüskarı ötən əsrin 60-cı illərində bu institutda şöbə müdiri işləyən Məmməd Arif Dadaş-zadə olmuşdur.

Tədbirin çağdaş ədəbi proses üçün əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, belə müzakirələr mütəşəkkil olaraq ədəbiyyatşünas alimlərin və elmi şöbənin diqqətini ədəbi prosesə yönəldir. Eyni zamanda bu tədbir ədəbiyyatşünaslıq tarixçiliyi baxımından da xüsusi önəm daşıyır ki, arada 50-60 il keçəndən sonra belə ədəbiyyatımızın bu çağını araşdıran alimlərimiz bu günkü ədəbi tənqidin, ədəbiyyatşünaslığın hansı mövqedə olmasını aydın hiss edə biləcəklər.

İndi belə bir yanlış tendensiya var ki, guya bizdə ədəbiyyat yoxdur. Mən belə yanlış münasibətlə rastlaşanda həmişə xalq yazıçısı Elçinin yaxın vaxtlarda tanış olduğum müsahibəni xatırlayıram: - "Siz son dəfə haçan teatrda olubsunuz?

- 15 il bundan əvvəl."

Bu gün "bizdə ədəbiyyat yoxdur" - deyənlərə mənim də sualım belə olar: "Siz son dəfə, neçənci ildə, hansı kitabı, yaxud ədəbi jurnalı oxumusunuz?"

Şübhəsiz ki, son illərdə zəif əsərlər də yazılıb, ayrı-ayrı ədəbi dərgilərdə belə nümunələr də çap olunub. Amma ədalətsizlik olar ki, birmənalı şəkildə "bizdə ədəbiyyat yoxdur" hökmü verəsən. Şəxsən mən Anarın "Ağ qoç, qara qoç", Elçinin "Bayraqdar", Kamal Abdullanın "Yarımçıq əlyazmalar", Aqil Abbasın "Dolu" və i.a. romanlarını son illərin ədəbi uğurları kimi dəyərləndirərdim. Təkcə "Azərbaycan" jurnalında 2009-cu ildə 10 povest və roman çap olunub. Seyran Səxavətin və Hüseynbala Mirələmovun əsərlərinin təhlilini məruzəçilərə saxlayıb təkcə Əlabbas adlı nisbətən az tanınan müəllifin "Qaraqovaq çölləri" romanından müxtəsər danışmaq istərdim. Mövzusu Ermənistan-Azərbaycan-Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ilk illərindən alınan bu əsərdə Əfsun adlı azərbaycanlının başına gələnlərdən söz açılır. O, ermənilərə əsir düşmüş bacısı Əfruzun xilası üçün min cür əzab-əziyyətlə üzləşməli olur. Onun müsibəti əslində erməni vandallarının xalqımızın başına gətirdikləri müsibətləri ümumiləşdirilmiş şəkildə özündə əks etdirir. Əsərin bir yerində azərbaycanlılara əsir düşmüş Arşakın taleyindən də bəhs olunur. Onun dərhal öldürülməsini istəyənlər də tapılır. Ancaq xalqımızın humanist ruhu üstün gəlir. Qərara alınır ki, əsir yaralı olduğu üçün əvvəlcə ona tibbi yardım edilsin, sonra imkan olan kimi ermənilərə əsir düşmüş soydaşlarımızın biriylə dəyişdirilsin. Bu münasibət iki insanın ölümün caynağından xilas edilməsinə yönəldiyi üçün daha insani və bəşəridi. Əsərdə maraqlı bir məqam da var. Arşakın oğlu Raffini öz erməni soydaşları azərbaycanlılara rəğbət bəslədiyi üçün qətlə yetirirlər. Vaxtilə oxuduğum antitürk, şovinist "Xent" adlı romanın müəllifinin də adı Raffidi. Əlabbas elə bil ki, humanist Raffi obrazı vasitəsiylə şovinist erməni yazıçısı Raffinin mənəvi dəyişməsini, çevrilməsini, haqqı tanımaq imkanı qazanmasını vermək istəyib. Biz də bu inamdayıq ki, gec-tez belə də olacaq.

Ötən il poeziyamız üçün də uğurlu olub. Xalq şairləri Zəlimxan Yaqub "Peyğəmbər", Fikrət Qoca "Dörd addım" kimi dəyərli poemalar yazıb. Bu sırada Yusif Həsənbəyin "Sınaqlarda sınmazıq biz", Adil Mirseyidin "Metropol röyaları" əsərlərinin də adını çəkə bilərəm. Bir müddət Azərbaycan ədəbi mühitindən uzaq düşən Məmməd İsmayılın indi çox müdrikləşmiş bir aurada öz yeni şeirləri ilə poeziyamızda özünəməxsus sözünü deməsi razılıq doğurur. Musa Yaqub, Çingiz Əlioğlu, İlyas Tapdıq, Fikrət Sadıq, Firuzə Məmmədli, Oqtay Rza, eyni zamanda, 85 yaşlı Əlihəsən Şirvanlıdan tutmuş Əlisəmid Kürə, ondan da gənc olan şairlərə qədər qələm adamlarımız ötən ilin ədəbi yaddaşına kifayət qədər sanballı söz töhfəsi verə biliblər. Təkcə "Azərbaycan" jurnalının ötən ilki 12 sayına nəzər salsaq, bu deyilənlərin şahidi ola bilərik.

Eyni uğurlu misalları dramaturgiya, tərcümə, publisistika, ədəbi tənqid, eyni zamanda da Cənubi Azərbaycan ədəbi prosesi haqqında çəkə bilərik. Deməliyəm ki, son illərdə, eləcə də 2009-da mübariz ruhlu, obyektiv təhlilə əsaslanan kəskin tənqidi icmalar demək olar ki, yoxdur. Bununla belə xalq yazıçısı Elçinin "Azərbaycan ədəbi mühitində nələr baş verir?", Rahid Uluselin "Azərbaycan və dünya klassikası", Pərvanə Bəkirqızının "Ağ qoç, qara qoç" romanı utopiya və antiutopiya paradiqmasından", Asif Rüstəmlinin "Mütərcim Cəfər Cabbarlı", Zaman Əsgərlinin "Könüllər fatehi", "Əhməd Yəsəvi", Tofiq Hacıyevin "Azərbaycan dili tarixində Füzuli", Tehran Əlişanoğlu, Vaqif Yusifli, Qəzənfər Paşayev, Xədicə İsgəndərli, İslam Qəribli və başqalarının çox maraqlı, dəyərli məqalələrinin adlarını çəkə bilərəm. Bu məqalələrdə həm klassik irsə münasibət var, həm də modern ədəbiyyata dair mülahizələr. Demək xoşdur ki, bü müəlliflərin əksəriyyəti Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşlarıdır.

Sonra məruzələr dinlənildi.

Fəlsəfə doktoru Rahid Ulusel "2009-cu ildə ədəbi tənqid" mövzusunda etdiyi məruzəsində vurğuladı ki, bü gün tənqiddə əsas narahatlıq doğuran onun ədəbiyyata, cəmiyyətə baxış dairəsinin getdikcə daralmasıdır: "İndiki halda tənqid yenicə yaranan əsərə, ümumiyyətlə, az qala hər hansı bir bədii informasiyaya yalnız onun öz hüdudlarından baxa bilir… Tənqidçi Rüstəm Kamalın fikriylə desək, tənqid artıq "qeyri-rentabelli" sahədir. "Onu ya bağlamaq, ya da ədəbiyyat fəlsəfəsi müstəvisinə keçirmək lazımdır. Mən ikincinin tərəfdarıyam". Bu klassik istiqamətin milli mədəniyyətin inkişafında nə qədər əhəmiyyətli olduğunu təsdiqləməklə yanaşı, qeyd etməliyik ki, nə tənqid ədəbiyyat fəlsəfəsini nə ədəbiyyat fəlsəfəsi tənqidi əvəz edə bilməz… 2009-cu ildə çap olunmuş araşdırmalar arasında orijinal mövqeyin təqdiminə görə üç məqalə - Kamil Vəlinin "Sovet ədəbiyyatı: gerçəkliklər, həqiqətlər, ziddiyyətlər", Rəhim Əliyevin "Yazıçılar İttifaqı və sovet ədəbiyyatı" və xalq yazıçısı Elçinin "Azərbaycan ədəbi prosesində nə baş verir?" polemik yazıları xüsusilə seçilir…"

Məruzəçi ötən müşavirələrdə tənqidi yanaşılan "Tənqid. net" jurnalının bu gün Azərbaycanda müasir ədəbi tənqidi fikir panoramını az-çox dolğun formada əks etdirən dərgi kimi dəyərləndirdi, 2009-cu ilin tənqid yaradıcılığında bilavasitə ədəbi tənqidi prosesin araşdırılmasına görə Elnarə Akimovanın "Azərbaycan ədəbi tənqidi müstəqillik illərində" və Təyyar Salamoğlunun "Tarix və çağdaş ədəbi prosesə dair araşdırmalar" məqalələrinin üzərində xüsusilə dayandı, Azərbaycan yazıçılarının xaricdə çap olunan əsərləri haqqında da kifayət qədər bol ədəbi-tənqidi araşdırmalar aparıldığını önə çəkdi.

Ədəbiyyatşünas alim Sabir Əmirov "İran İslam inqilabından sonra Cənubda ədəbi proses" mövzusunda etdiyi məruzə də maraqla qarşılandı. Məruzəçi nəzərə çatdırdı ki, Güney ədəbiyyatı yolçularının əllərində kəskin silah olan söz sənətinin ən müqəddəs qayəsi bəşərin, o cümlədən, təbii ki, həmvətənlərinin arzularını həqiqətə qovuşdurmaqda fəal iştirak etməkdən ibarətdir. S.Əmirov Cənubi Azərbaycanda yaşayıb-yaradan Ağazadə Ülyai, Şəhrək, Haşım Tərlan, Saplaq, Musa Herisi, Müzəffər Derəfşi, Memari, Qaimi, Rəhim Dəqiqi, K.Qəvəli, eləcə də digər şair və yazıçıların əsərlərindən gətirdiyi nümunələr əsasında inqilabdan sonrakı Cənubi Azərbaycan ədəbi prosesinin özəllikləri barədə söz açdı.

"Bədii publisistika - 2009" mövzusunda məruzə edən Elçin Mehrəliyev bu sahədə Nahid Hacızadə, Zakir Sadatlı, Musa Ələkbərli, Südabə Ağababayeva, Atababa İsmayıloğlu, Sərvaz Hüseynoğlu, Rəfael Tağızadə, Sevinc Mürvətqızı, Aydın Xan, Natiq Rəsulzadə, Məti Osmanoğlu, Taleh Həmid və başqalarının uğurlu yazılarla çıxış etdiklərini önə çəkdi. Bildirdi ki, adlarını çəkdiyi qələm adamlarının bədii publisistik yazılarında bədii publisistikanın qarşısında qoyulan müasirlik, elmilik, bədiilik və s. kimi tələblər sadəcə həllini tapmır, öncə və çox zaman ədəbi tənqidin diqqətindən kənarda qalan mənəvi ehtiyacdan yaranmaq, problemə münasibəti daha çox, lap poeziyada olduğu kimi, hiss- həyəcan və iztirablarını ifadə vasitəsilə bildirmək xüsusiyyətilə seçilir.

"2009-cu ilin poeziyası" mövzusunda çıxış edən fəlsəfə doktoru Elnarə Akimova vurğuladı ki, hər hansı bir ilin poeziyası haqqında danışmaq əslində həmin illə bərabər onun tərkib hissəsi olduğu tarixi mərhələnin dəyərləndirilməsi, ondakı poetik axtarış və yeniliklərin üzə çıxarılması deməkdir: "2009-cu ilin poeziya nümunələri göstərir ki, şerimizin bədii təsvir predmetləri dəyişməz olaraq qalır… Qeyd edim ki, bu mövzular işlənmə, bədii təsvir predmetinə çevrilmə üsullarına görə yaşlı və cavan şairlərimizdə eyni formada təzahür etmir. Eyni predmetə yönələn baxış müxtəlif, polifonik spektrli olur… Bu gün bəlkə də yaşadığımız zamanla, üzləşdiyimiz tarixi faciələrlə əlaqədar olaraq vətən, torpaq azadlığı mövzusu şairdən daha çox diqqət, yaşam, mənalandırma tələb edir".

Məruzəçi Musa Yaqubun, Məmməd İsmayılın ötən il "Azərbaycan" jurnalında dərc edilən şeirlərindən bəhs edərək dedi: "Onların şeirləri bir daha sübut edir ki, istedad olanda yaradıcı insanın şeirləri bütün zaman kəsimlərində yalnız bir fəslin - baharın təravətini daşıyır". Natiq M.Astanbəyli, Vaqif Bəhmənli, Nisə Bəyim, Elxan Zal Qaraxanlı, Əlizadə Nuri, Narıngül və Adil Mirseyidin ötən il ədəbi dərgilərdə yer alan şeirləri fonunda poeziyamızın uğurlarından söz açmaqla bərabər, xalq şairi Zəlimxan Yaqubun "Peyğəmbər" poeması üzərində xüsusilə dayandı: "Poema Z.Yaqubun zəngin mütaliə, dini və elmi bilik arsenalı əsasında yazıldığını göstərir".

Məruzədə xalq şairi Fikrət Qocadan tutmuş gənc qələm sahibi Qismətin, Əli Əlioğlunun, Anar Aminin, fəridin və başqalarının ötən il ədəbi dərgilərdə çap edilən əsərlərindən ətraflı söz açıldı.

Tədbirdə filologiya elmləri doktoru Aydın Dadaşov ötən ilin dramaturgiyası, fəlsəfə elmləri doktoru Cavanşir Yusifli tərcümə ədəbiyyatı mövzularında əhatəli çıxış etdilər.

Elmi müşavirəni akademik Bəkir Nəbiyev yekunlaşdırdı.

S.Əsgərli

Ədəbiyyat qəzeti.-2010.-23 aprel.-S.3.