Qori seminaristlərindən biri

XIX əsr elm, ədəbiyyat, tarix, etnoqrafiya, lüğətçilik, yazılı abidələrin və ağız ədəbiyyatı incilərinin toplanması, nəşri, tədqiqi, məktəb, kitabxana, mətbəə-nəşriyyat açmaq və s. sahələrdə parlaq simalar yetirən bir dövrdür. Bu əsrin əvvəllərindən sonuna qədər həyat meydanına atılmış dönməz iradə, oyaq vicdan və cəsarətli qələm sahibləri Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində həmvətənlərinin nurlu gələcəyi naminə misilsiz işlər görmüşlər. Bakı, Quba, Ordubad, Şamaxı, Gəncə, Ağdaş, Göyçay, Salyan, Şəki, füzuli və s. bölgələrdə insanların ürəyini riqqətə gətirən ziyalılar nəsli yetişmişdi. Ziyalı sözünə ehtiyacın gündən-günə artdığı bir zamanda Lənkəranda da mütərəqqi fikirli adamlar xeyli problemin qapısına açar salmaq naminə kirpikləri ilə od götürmüşlər. Teymur bəy Bayraməlibəyov (1862-1937) sayılıb-seçilən belə qələm sahiblərindən idi. Onun ağrılı səhifələrlə dolu ömür yolunun öyrənilməsinə XX əsrin ortalarından bəri səy göstərilməkdədir. T.Bayraməlibəyovun AMEA RƏİ fondunda və Azərbaycan Xalq Təhsili Muzeyində saxlanılan yadigar əlyazmalarının, həmçinin Azərbaycan və rus dillərində mətbuatda çap olunmuş məqalələrinin elmi tədqiqata cəlb edilməsi indiyə qədər görülmüş işlərin layiqli davamıdır. Tarixçi alim Esmira Cavadovanın "…O, həm də etnoqraf idi (Teymur bəy Bayraməlibəyovun həyat və yaradıcılığından səhifələr)" kitabının ön sözündə və "Teymur bəy Bayraməlibəyovun ömür yoluna bir baxış" oçerkində müəllifin məşəqqətlərlə dolu həyatının və yaradıcılığının ayrı-ayrı aspektləri nəzərdən keçirilmişdir. Kitabda göstərilir ki, T.Bayraməlibəyov 1875-ci ildə Lənkərandakı iki sinifli rus məktəbini bitirmiş, daha sonra Tiflisdə feldşerlik təhsili almış, 1879-cu ildə Qori Müəllimlər Seminariyasının 2-ci sinfinə qəbul olunmuş, oranı 1881-ci ildə müvəffəqiyyətlə bitirib Lənkərandakı 2 sinifli rus məktəbində rus dilindən və riyaziyyatdan dərs demişdir. Həmin ilin aprelində çar hökuməti "Gücləndirilmiş və fövqəladə mühafizə haqqında Əsasnamə" qəbul etmişdi. Orada göstərilirdi ki, əks təbliğat aparan mətbəə, nəşriyyat, məktəb, kitabxana dərhal bağlanmalı və təsisçisi sürgün edilməlidir. Belə bir tarixi şəraitdə pedaqoji fəaliyyətə başlayan T.Bayraməlibəyovun qələmini silaha, sözünü gülləyə, sinəsini sipərə çevirib həmvətənlərinin xoşbəxt gələcəyi uğrunda mübarizə meydanına atılması qəhrəmanlığa bərabər iş idi.

Adını çəkdiyimiz kitabda tanınmış ziyalının Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirməsindən vəfatına qədərki yaradıcılığı iki dövrə ayrılmışdır: 1881-1917, 1917-1937. Bizcə, onun fəaliyyətini dörd dövrə ayırmaq da olardı: XIX əsrdə mətbuatda iştirakı; XX əsrin başlanğıcından müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti qurulana (1918) qədərki dövrdə mətbuatla əlaqəsi; Müstəqillik dövrü yaradıcılığı (1918-1920); Sovet dövrü yaradıcılığı və əmək fəaliyyəti (1920-1937).

T.Bayraməlibəyovun yaradıcılığından monoqrafiyaya "Talış xanlığının tarixi", "Lənkəran keçmişdə" adlı iki iri həcmli qeyri-mətbu tarixi-publisistik əsərinin rus dilindən Azərbaycan-türk dilinə tərcümə mətni və dövri mətbuatda çap olunmuş məqalələrinin tədqiqi yer almışdır.

Lənkəranın çətin siyasi durumu, rusların əsgəri qüvvələrini Lənkərana dəvət etməyin tərəfdarları ilə əleyhdarları arasında gedən fikir ixtilaflarının kəskinləşməsi, general Kotlyarovskinin "əli silah tuta bilən hər kəsin ayağa qalxıb" Lənkəran qalasında cəmləşmiş İran qüvvələrinə qarşı barışmaz mübarizə aparmaq istəyindən doğan fəsadlar, Lənkəran qalasının komendantı Sadıq xanın "Sizin fikirlərinizi bənd-bənd rədd edirəm" cavabı və sağlam əqidə sahiblərinin "rus boyunduruğu altına girməkdənsə, döyüş bölgəsində kişi kimi vuruşub şərəflə ölmək yaxşıdır" qənaətindən doğan vətənpərvərlik hissinin əməli nəticələrinə güclü inam və s. əlaqədar məsələlər 1 sentyabr 1885-ci ildə qələmə alınmış birinci əsərdə əksini tapmışdır.

İkinci əsərdə Lənkəranın coğrafi ərazisi, iqtisadi problemləri, su təchizatı, əkinçilik mədəniyyəti, ipəkçilik, arıçılıq, üzümçülük, şərabçılıq, maldarlıq, kustar istehsal və istehsal alətləri, ağac və qamış emalı, meşələri, talışların evləri, geyimləri, xörəkləri, dini inamları, ailə-valideyn münasibətləri və s. məsələlərin təsviri əsas yer tutur.

İnsan həyatının saflığı ilə mühitin saflığı bir-birini tamamlamasa, xeyli fəsadlar baş verə bilər. Bu baxımdan T.Bayraməlibəyovun əsərlərini həzm edən oxucu yaxşı başa düşür ki, müəllif mütərəqqi fikirli lənkəranlıları yox, dövrünün mənəvi mənzərəsinin miskinliyinə və ictimai bəlalarına qarşı mübarizədə ağlı az, fanatikliyi çox olan həmvətənlərini tənqid hədəfi seçmiş, onları ideya-əqidə saflığına və fəal həyat mövqeyinə səsləmişdir… Ona qarşı duranların heç biri bir damcı mürəkkəbin gördüyü işi görə bilməmişdi. Meşələrin rəhmsizcəsinə məhv edilməsi, quşların vəhşicəsinə ovlanması, icazəsiz balıq ovunun kütləvi hal alması, məktəb, klub, kitabxana, teatr tamaşalarına ögey münasibətin hökm sürməsi, savadsız adamların öz hüquqlarını müdafiə edə bilməməsi, mal-qara oğrularının və mənzil soyğunçularının özbaşınalığı və s. məsələlər onun əsas tənqid hədəflərindən idi. Mübariz publisist illərlə canına qəsd edib sözlərini cana gətirsə də, müqəddəs söz səngərindən cəmiyyətin eyiblərinə atəş açarkən "müzür şəxslər" onun doğru sözünü havaya atılan güllə, ağıl və düşüncə sahibləri isə hədəfə açılan atəş kimi qarşılamışlar. Yalanı həqiqətə sarmaşıq kimi dolaşdıran və tərəqqiyə can atan insanları çaşdıran bədxah müasirləri nə qədər çalışsalar da, T.Bayraməlibəyovu söz səngərindən uzaqlaşdıra bilməmişlər. O, insan həyatını rövnəqdən salan ictimai bəlaların, hərcmərcliyin tüğyan etməsinin səbəbini ölkənin rəhbər nəzarətindən çıxmasında, zorun ağıl kürsüsünü qəsb etməsində görürdü.

1884-cü ildə yaratdığı Xeyriyyə Cəmiyyətinin xətti ilə təşkil etdiyi çoxsaylı teatr tamaşalarından yığılan vəsaitin çoxunu yoxsul məktəblilərin yeməyinə, geyiminə, məktəb ləvazimatına və tibbi müayinəsinə sərf etsə də, izlədiyi əsas məqsəd həmvətənlərinin təhsil və tərbiyəsinə, ağıl gözünün açılmasına səmərəli təsir göstərmək olmuşdur. Bu məqsədə xidmət naminə XIX əsrin 90-cı illərində topladığı türk, talış, İran folkloru nümunələrini "Kaspi" qəzetində və Tiflisdə çıxan "Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu" (QƏXTMT-SMOMPK) məcmuəsində oxucuların mühakiməsinə verməsi də ona böyük nüfuz qazandırmışdı. Həmin illərdə Lənkəranda ipəkçilik məktəbi açmaq təklifini irəli sürməsi, Lənkəran-Ərdəbil şosse yolunun çəkilməsi layihəsini verməsi və hər iki problemə dair "Kaspi"də məqalə çap etdirməsi (1891, 1896), Lənkəranda bal və pivə zavodunun açılmasının faydaları haqqında təkliflə (1899, 13, 17 yanvar) mülahizələrini oxucularla bölüşməsi, küçələrin antisanitariya vəziyyəti, işıqlandırılmaması, ərzaq məhsullarına qoyulan qiymətlərin tez-tez artırılması və s. məsələlərə biganəlik göstərdiyinə görə "Şəhər özünü idarə təşkilatı"nı adı çəkilən qəzetdə tənqid etməsi (1898, 10 oktyabr) kimi çoxsaylı istiqamətlərdə sözü və qələmi ilə gördüyü işlərin əziyyəti onun, xeyri həmvətənlərinin payına düşmüşdür.

Bayraməlibəyovun birinci dövr yaradıcılığı üçün xarakterik olan bir çox keyfiyyət cizgiləri onun ikinci dövr yaradıcılığının da ana xəttini təşkil edir. Bu dövrdə də o, hər şeyi düz görür və düz yazırdı. Yalan sözdən və fikirlərini oxuculara sırımaqdan uzaq, vicdanı qarşısında üzüağ idi. Nədən, necə, nə üçün yazdığını yaxşı bilirdi. Ürəyindən keçəni yox, ağıl süzgəcindən keçəni yazan müəllif 26 sentyabr 1902-ci il tarixli "Kaspi" qəzetində çap etdirdiyi bir məqaləsində göstərmişdi ki, quldurlarla dolu dar cığırları ləğv edib əhalinin əmin-amanlığını təmin etmək naminə Lənkəran-Təbriz-Ərdəbil dəmir yolunun çəkilməsinə başlanılarsa, hər iki tərəf üçün faydaları çox olar. 1904-cü il 29 yanvar tarixli digər bir məqaləsində Lənkəran küçələrinin qazılıb eybəcər hala salınması pislənilir və göstərilir ki, şəhərin tən ortasındakı xəndəklərin birinə bu gün at düşübsə, sabah insan düşə bilər. Başqa bir məqaləsində (Kaspi, 1905, 11 noyabr) isə göstərmişdi ki, uşaqların və gənclərin mədəni-maarif ocaqlarından kənarda qalması Viləş çayının hər il yaz və payız aylarında törətdiyi fəlakətlərdən heç də az qorxulu deyil. Həmin qəzetin 20 dekabr 1903-cü il, 12 və 19 fevral 1906-cı il, 12 və 19 fevral 1915-ci il tarixli saylarında Lənkəran türməsində yatan oğru və quldurların əməlləri pislənilmiş və onların aqibətindən həmvətənlərinin ibrət dərsi alması fikri irəli sürülmüşdür.

Görkəmli ziyalının bu kimi yazıları göstərir ki, onun fikir ixtilafları mərkəzinə çəkilən məqalələri və şifahi tövsiyələri fikir mübadiləsi mərkəzinə çəkilənlərdən qat-qat çox olmuşdur. Bu iki qütbdən birini fanatiklər, köhnəpərəstlər, yenilik əleyhdarları, digər qütbü isə azlıqda qalan mütərəqqi ağıl və düşüncə sahibləri təmsil edirdi. Mənfi qütb təmsilçiləri müəllifin fikirlərinə çətin həzm olunan tikə kimi baxsalar da, mütərəqqi düşüncə sahibləri hesab edirdilər ki, T.Bayraməlibəyovun qələmindən çıxan hər bir söz həmvətənlərinin yaxşı gələcəyinə olan inamın parlaq təzahürüdür. Kitab müəllifi qeyd edir ki, bu ideya "Kaspi", "Tiflisski listok", "Rıbnoe delo", "Azerbaydjan", "Baku", "Azərbaycan" və s. mətbuat orqanlarında Teymur bəyin çap etdirdiyi çoxsaylı məqalələrində öz təsdiqini tapmışdır.

1906-cı ildə Lənkəranda təsis etdiyi kitabxananın Bakı qubernatoru Alışevskinin təklifi ilə bağlanmasına, Bakıda "bir il polis nəzarətində" saxlanılandan sonra T.Bayraməlibəyovun İran səfiri İsmayıl xana ərizə ilə müraciət edib 15 sentyabr 1907-ci ildə Azərbaycan-türk, fars, ərəb, rus dillərində tam orta təhsil səviyyəsində dərs keçilməsinə müvəffəq olduğu "Behcət" adlı məktəbin 1910-cu ildə Bakı qubernatorunun sərəncamı ilə fəaliyyətini dayandırmasına baxmayaraq, polad iradəsi onun ziyalılıq qürurunu sınmağa qoymamışdı. Lənkəranda açdığı (1909) "Ziya" adlı ilk rus-tatar (Azərbaycan) məktəbinin isə "səkkiz aydan" sonra Alışevskinin hikkəsinə tuş gəlməsi, lakin T.Bayraməlibəyovun müraciəti və Dağıstan qubernatorunun zəmanəti ilə yenidən həmin məktəbin Dağıstanda fəaliyyət göstərməsindən Bakı qubernatorunun qəzəblənməsi də mübariz pedaqoqun dilini və qələmini susdura bilməmişdi. 1910-cu ildə Lənkəranda açdığı 4 sinifli ibtidai məktəbi "3 sinifli gimnaziya"ya çevirməsinə nəzarətin gücləndirilməsi və tədriclə fəaliyyətinin şübhə altına alınması, 1913-1914-cü dərs ilində öz evində açdığı "3 sinifli ibtidai məktəb"in də fəaliyyətinə az sonra xitam verilməsi və s. ürək ağrıdan mənzərələr T.Bayraməlibəyovun əzablı və şərəfli ömür yolu keçdiyini və əsrinin oyaq vicdan sahiblərindən olduğunu aydın əks etdirir.

T.Bayraməlibəyovun üçüncü dövr yaradıcılığı və əmək fəaliyyəti ictimai-siyasi burulğanların səngidiyi, yeni həyat və yaşayış tərzinin başlandığı və müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk addımlarını atdığı dövrə təsadüf edir.

1918-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Lənkərandan Bakıya köçən, həmin ildən yeni həyatın ədəbi, elmi, siyasi nailiyyətlərini müntəzəm izləyən və Azərbaycan Demokratik Respublikasının ictimai-siyasi həyatında, o cümlədən II qızlar gimnaziyasının açılışında, Azərbaycan müəllimlərinin I qurultayında, Xalq maarifi və Həmkarlar işçilərinin 5-ci və 6-cı qurultaylarında fəal iştirak edən T.Bayraməlibəyov sələflərinin, müasirlərinin və yeni hökumət başçılarının ideya işığından ruhlanaraq qələminə dinclik verməmişdir.

Əvvəlki illərdə olduğu kimi, Şərqdə ilk müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə də T.Bayraməlibəyovun tənqid hədəflərinin çoxu keçmiş əsrlərdən miras qalmış rüsvayçılıq obyektləri idi. Köhnə həyat tərzi ilə vidalaşmaq və yeni həyat uğrunda fəal mübarizə aparmaq ideyası onun ana mövzularından olmuşdur. Həmvətənlərini bu ideya işığı ətrafına toplamağa kömək məqsədilə məktəb və kitabxana, kitab və mətbuat bolluğuna çalışmaq, teatrın inkişafına meydan vermək, elm, ədəbiyyat, kitab və teatr xadimləri ilə yerli əhalinin görüşünü keçirmək, yeni-yeni mətbəə və nəşriyyatlar açmaq, ədəbiyyat və incəsənətin xalqın həyatı ilə əlaqəsini möhkəmləndirmək, təhsildən yayınma hallarının qarşısına sipər çəkmək və s. məsələlər haqqında 1918-1920-ci illərdə "Azərbaycan", "Azerbaydjan" və digər mətbuat orqanlarında düşündürən, istiqamətləndirən, polemikaya meydan açan yazılarla çıxış etmək onun ömür kitabının hələ mükəmməl öyrənilməmiş səhifələrindəndir.

Mahir polemistin 1918-ci ildə Lənkəranda qızlar məktəbi açılmasının zəruriliyinə, onların təhsilə, kitaba, Vətənimizin dini və dünyəvi dəyərlər sərvətinə yiyələnməsinin vacibliyinə, baxımsız qalan xəstələrin dünyasını vaxtsız dəyişməsinə və s. aktual məsələlərə həsr etdiyi məqalələri (Azerbaydjan, 1918, 6 noyabr, 7 dekabr) həmvətənləri arasında böyük rezonans doğurmuş, müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin ilk zəng səsləri kimi əks-səda vermişdi.

Bölgə və ölkə problemləri ilə əlaqədar mövzulara qoşa qanad kimi müraciət edən, qələminə, əqidəsinə, Vətəninə və vətənpərvər mövqeyinə ömrü boyu sadiq qalan müəllifin ölməz irsindən belə nəticə çıxır ki, xoşbəxtlik yolu kitab və mətbuatdan, məktəb və şəxsi təhsildən, ağılla biliyin vəhdətindən və əməyə şərəfli münasibətdən keçir. Məqalə, oçerk və s. yazılarında tarixçi, etnoqraf, diyarşünas, Azərbaycanşünas, icmalçı, tənqidçi, pedaqoq, yenilikçi (layihəçi), folklorşünas, təbib, publisist kimi çıxış edən bu məhsuldar qələm sahibi keçmişdən də, yaşadığı dövrdən də yazanda qələmə aldığı mövzulara gələcəyin tələbi ilə baxmağı bacaran ziyalı idi. O, çox yazır, tez-tez çap olunurdu. Belə hesab edirdi ki, zaman öz axarı ilə gedir, gerilikdən sovuşmağa, gələcəyə qovuşmağa tələsir, biz isə zamanın nəbzini tutmağa, onun dünəni, bu günü, sabahı haqqında yazmağa, müasirlərimizi məlumatlandırmağa gecikirik və gecikdikcə əzab çəkirik… Qələm onun dərdlərini, əzablarını dən kimi üyüdən dəyirman idi. Qələmindən mötəbər əl yapışsa da, onların hər ikisini əl sahibinin müdrik ağlı idarə edirdi.

Erməni və rus mənşəli Avetisov, İlyaşeviç kimi insan qatillərinin ətrafında birləşmiş azğın bolşevik hərbiçilərinin soyğunçuluq, qarətçilik, mal-qara oğurluğu, namus təcavüzü ilə məşğul olmasına, ölüm saçan silahlarla müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə meydan oxumasına və s. neqativ hallara, xəyanətlərə və cinayətlərə qarşı qələmi ilə ardıcıl mübarizə aparan (Azerbaydjan, 1918, 10, 15 noyabr, 6 dekabr) T.Bayraməlibəyov "Lənkəranlıların fəryadı" kimi neçə-neçə məqaləsi (Azerbaydjan, 1919, 18 may) ilə həyəcan təbili çalmışdır. Öz xoşbəxtliyini, hegemon dövlətçiliyini başqa xalqların "bədbəxtliyi üzərində quran Sovet hökumətinin hiyləgər" siyasətini pisləyən Teymur bəyin çap etdirdiyi çoxsaylı məqalə, məktub, xəbər və Azərbaycan Nazirlər Kabinetinə (baş nazir f.X.Xoyskiyə) ünvanladığı ərizələrində müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin tərəfdarı, bolşevizmin əleyhdarı kimi çıxış etməsi onun yorulmaz qələm sahibi, alovlu publisist, mübariz vətənpərvər, polad iradə və dönməz əqidə sahibi olduğunu aydın əks etdirir.

Azərbaycanın şəhər və kəndlərində ermənilərin törətdiyi vəhşilikləri, Nuru Paşanın başçılıq etdiyi qəhrəman türk ordusunun kitablara sığmayan hünərini, XI ordunun Azərbaycan xalqının qanına susadığını və s. tarixi hadisələri gözü ilə görmüş Teymur bəy Bayraməlibəyovun sonuncu yaradıcılıq dövrünün qələm təcrübələrindən kitabda yalnız "Lənkəran keçmişdə" tarixi, coğrafi, iqtisadi, etnoqrafik əsəri daxil edilmişdir (s.58-137). E.Cavadovanın qənaətinə görə, 1930-32-ci illərdə tamamlanmış bu əsərdən əvvəlki və sonrakı illərdə müəllif xeyli aktual mövzulara müraciət etsə də, onların böyük bir qismi 1935-ci ildə qələmə aldığı "Maştağa kəndində xəstələrin müalicə üsulları", həmin ildə oktyabrın 12-də yazdığı "Behcət" fars-türk məktəbi haqqında qeydlər və s. yazılar kimi hələ də bağlı qovluqlarda qalmaqdadır. Kitab müəllifinin daha bir qənaətinə görə, Azərbaycan xalqına layiq 5 oğul, 4 qız atası və zəngin irs sahibi olmuş T.Bayraməlibəyovun yaradıcılıq mərhələlərinin ayrı-ayrı dövrlərini təmsil edən mətbu və qeyri-mətbu irsini toplayıb 2-3 cildlik "Seçilmiş əsərləri"ni nəşrə hazırlamaq onun yaxınlaşmaqda olan 150 illik yubileyinə (2012) ən yaxşı hədiyyə olar. İnamla demək olar ki, belə bir təşəbbüs baş tutarsa, görkəmli jurnalist və maarif xadiminin xarici nəşrlərdə (məsələn, 1910-cu ildə Parisdə rus dilində çıxmış "Musulmanin" jurnalında) yer almış məqalə və məktublarını da üzə çıxarmağa təkan verə bilər.

Bizcə, dəqiqləşdirmə tələb edən bir neçə faktın da üstündən sükutla keçmək olmaz. V.Pottonun 1886-1887-ci illərdə Sankt-Peterburqda rus dilində çıxmış dörd cildlik "Qafqaz müharibələri…" kitabından öz əsərlərində istifadə etdiyini yazan T.Bayraməlibəyovun əsərinin sonundakı "1 sentyabr 1885-ci il" qeydini həmin nüsxənin tamamlanma tarixi, yaxud yazılma tarixinin başlanğıcı olduğu haqqında düşünərkən Pottonun kitabından seçdiyi nümunələri Teymur bəyin öz əsərinə sonradan əlavə etməsi ehtimalı da nəzərdən qaçırılmamalıdır. "Molla Nəsrəddin" jurnalının Lənkəranda bir neçə müxbiri olduğu kimi, "Kaspi", "Azərbaycan", "Azerbaydjan" və s. mətbuat orqanlarının da orada T.Bayraməlibəyovdan başqa digər müxbirləri ola bilərdi. Odur ki, "Lənkərandan. Xüsusi müxbirimiz" imzası ilə həmin qəzetlərdə dərc olunmuş məqalə, məlumat və xəbərlərin hamısını T.Bayraməlibəyova aid etməyin nə dərəcədə doğru olduğu gələcəkdə bir də götür-qoy edilməlidir. 1918-1920-ci illərdə Lənkərandan Bakıya göndərilən müxbir məktublarının da 1918-ci ildə ailəsi ilə Bakıya köçmüş T.Bayraməlibəyova şamil edilməsi belə bir sual doğurur ki, Bakıda yaşayan və işləyən Teymur bəyin Lənkərandan Bakıya məktub-məqalə göndərməsi nə dərəcədə ağlabatandır?

Bu kimi qeydlərə baxmayaraq, tanınmış şərqşünas-mətnşünas alim, filologiya elmləri doktoru A.Ş.Musayevanın elmi redaktorluğu, tarix elmləri doktoru N.M.Quliyevanın və tarix elmləri namizədi T.S.Şahbazovun rəyi ilə yüksək poliqrafik səviyyədə işıq üzü görmüş bu monoqrafiya təkcə onların və tarixçi alim E.Cavadovanın yox, həm də T.Bayraməlibəyovun unudulmuş irsinə unudulmaz qayğı baxımından AMEA RƏİ-nun təqdirəlayiq xidməti kimi yüksək dəyərə malikdir.

İmaməddin ZƏKİYEV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 6 avqust.- S.6.