Sərhədsiz və sehirli

Azərbaycan Anasının yüksək valideyn fədakarlığını hətta söz ustalarını da heyrətə sala biləcək bədiiliklə ifadə edən belə bir məsəli var: “Mən balamı ağzımda dilim kimi qorumuşam!..”

Uzun və ağır tarixi sınaqlardan ləyaqətlə çıxmış bu müqəddəs milli duyğu doğma dilini dünyanın digər qüdrətli dilləri sırasında böyük şərəflə, eyni zamanda, böyük də yaradıcılıq zəhməti ilə yaşadan dahi Füzulini bəşəriyyətə bəxş etmiş oldu. Təsadüfi deyil ki, türk dünyasının nadir şəxsiyyətlərindən olan Məhəmməd Füzuliyə layla demiş ananın belə bir bayatısı-xoyratı, kim bilir, neçə əsrdir yadlığa qarşı sarsılmaz çağırış kimi yaşayır və yaşayacaqdır:

Mən dilimdən vaz keçməm, —

Olursam dilim-dilim!..

Belə böyük analıq haqqına övlad sədaqətinin nəticəsidir ki, Füzuli XVI əsr ərəb dünyasında — İraqda yaşayıb-yaratmalı olduğu məlum mürəkkəb ictimai-tarixi şəraitdə, “Bir dövrdəyəm ki, nəzm olub xar” dediyi bir vəziyyətdə yeganə çıxış yolunu “namus yolu tutmaqda” görür və ana dilini “xar olmağa” qoymur:

Naçar tutub təriqi-namus,

Rahətdən olub müdam məyus

Əhdi-sözə istivar qıldım, —

Əşar demək şüar qıldım.

Beləliklə, Füzuli Azərbaycan dilinin — Azəri türkcəsinin ölməz abidəsi olan məşhur “Leyli və Məcnun” poemasını yaradır.

Məhəmməd Füzuli dahi Nizami Gəncəvini yetirmiş bir xalqın ədəbiyyat tarixi üçün müstəsna xidmət göstərmiş əvəzsiz şəxsiyyətdir. Nizaminin məlum ictimai-siyasi səbəblər üzündən fars dilində yazmalı olduğu “Xəmsə”yə daxil “Leyli və Məcnun”u Füzuli doğma ana dilində — Azəri türkcəsiylə qələmə aldı. Həm də poemanın bir yerində özünün Nizaminin şagirdi olduğu məsuliyyətini vurğulayaraq (“Bir iş ki, qıla şikayət ustad, — Şagirdə olur rücui bidad” — “Bir işdən — işin çətinliyindən ki, ustad şikayət eyləyə, şagirdin onu görə bilməsi zülüm olar”) əhdinə sadiq qaldı.

İctimai-tarixi şəraitin yaratdığı keçilməz çətinliklərə baxmayaraq ana dilində xalqa layiq əsərlər yazmağı namus işi bilən füzuli, özünün də əmin olduğu kimi, nəhayətdə qalib gəldi (“Təmiri-xərabə talibəm mən, — İnşəallah ki, qalibəm mən”).

Füzuli fenomeninin müstəsna cəhəti ondan ibarət idi ki, mövcud şərait səbəbindən mahiyyət etibarı ilə təqribən eyni çəkidə ağır yükü, deyək, üç qat həcmində çəkmək məcburiyyətində qalırdı. Füzuli özünün “elm dili” kimi dəyərləndirdiyi ərəb və “poeziya dili” kimi qiymətləndirdiyi fars dillərinin hakim olduğu ədəbi mühitdə onlarla müqayisədə layiqli mövqeyini sübuta yetirə bilən ana dilinin — Azərbaycan dilinin sənət nümunələrini yaratmalı idi və yaratdı da!..

Füzuli bu tarixi vəzifənin həyata keçirilməsi yolunda onu hansı çətinliklərin gözlədiyini fars poeziya dili ilə müqayisədə bir dahi qüdrətiylə görür və özünə əminliklə deyir:

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,

Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur;

Ləhceyi-türki qəbuli-nəzmi-tərkib etməyib

Əksərən əlfazi-namərbutü nahəmvar olur;

Məndə tövfiq olsa bu düşvari asan eylərəm, —

Novbahar olğac tikəndən bərgi-gül izhar olur.

(Fars dilində şeir ona görə çoxdur ki, zərif şerin türk dilində yazılması çox çətin olur. Türk dili tərkibli şeri (bir neçə kəlmədən ibarət cümlə) qəbul etməyib, əksər halda əlaqəsiz və nahamar kəlmələrdən ibarət olur. Qüvvəm çatsa mən bu çətini asan eylərəm, — ilk bahar gələndə tikandan gül yarpağı üzə çıxır).

Ərəb poeziyası Əbu Nəvas, fars poeziyası Xəyyam, Firdovsi, Hafiz, həmçinin ölməz Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi qələmi ilə cilalandığı halda Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində bu şərəfli olduğu qədər də əzablı missiyanı Füzuli yerinə yetirmiş oldu.

Türk dünyasında eyni missiyanı Füzulidən əvvəl Özbəkistanda qədim cığatay türkcəsində Əlişir Nəvai həyata keçirmişdi. “Harda türk eli var — orda mən varam!” — deyən Nəvai belə bir tarixi vəzifəni yerinə yetirməklə Füzuli üçün də əslində örnək olmuşdu.

Hüseyn Bayqara sarayında yüksək mövqe tutan Nəvai doğma cığataycanı — özbək türkcəsini farsca ilə elmi şəkildə müqayisə edir (“Mühakimətül-lüğəteyn”), ana dilinin hər cəhətdən şəksiz üstünlüklərini zəngin faktlara söykənən ciddi hökmlər əsasında sübuta yetirirdi. O, ana dilinin inkişafı üçün var qüvvəsini sərf etməyi hər bir qələm adamının övladlıq, vətəndaşlıq borcu sayırdı. Bu mövqeyini həm şair, mütəfəkkir, həm də dövlət xadimi kimi son nəfəsinə qədər qoruyur, ana dilində divan, nəhayət, dahi Nizamiyə nəzirə olaraq öz “Xəmsə”sini meydana qoyur, eyni zamanda, fars dilində “fani” imzası ilə divanını yaradır (“Divani-fani”). Bununla da ana dilinin nüfuzunu qorumaq, onu daha da inkişaf etdirmək vəzifəsi hər bir söz adamının vətəndaşlıq, övladlıq borcu olaraq vurğulanır.

Beləliklə, doğma dildə yazıb-yaratmaq vəzifəsini özünə “namus yolu” sayan Füzuli həm də ərəb və fars dillərində, Nəvai isə həm də fars dilində, qeyri-adi zəhmət nəticəsi olan divanlarını yaratdılar ki, müvafiq ciddi elmi-ədəbi mühitdə şəksiz təqdir, təsdiq oluna bilsinlər. Belə də oldu.

Həmin ənənənin davamını əsrlər keçdikdən sonra böyük Şəhriyarın ədəbi tərcümeyi-halında da gördük. Məhəmməd Hüseyn Şəhriyarı fars dilində divanına görə fars ədəbiyyatının nüfuzlu nümayəndələrinin özləri belə İran poeziyasının “Müasir Hafizi” deyə yüksək qiymətləndirirlər.

Ancaq belə bir hadisə də çox mənalıdır ki, vaxtilə Təbrizdən Tehrana Şəhriyarın evinə gələn anası oğlunun əksərən farsca şeirlər yazdığından gileynərək deyibmiş: “Lalın da anası balasını başa düşür, mən səni başa düşə bilmirəm”...

Mənə belə gəlir bu sözləri elə Şəhriyarı dünyaya gətirən Ana deyə bilər...

Məşhur “Heydərbabaya salam” övlad borcu kimi həmin müqəddəs iraddan sonra yarandı:

Heydərbaba, ildırımlar şaxanda,

Sellər, sular şaqqıldayıb axanda,

Qızlar ona səf bağlayıb baxanda —

Salam olsun şövkətüzə, elüzə,

Mənim də bir adım gəlsin dilüzə...

Heydərbaba, dağlar bütün dumandı,

Günlərimiz bir-birindən yamandı;

Bir-birizdən ayrılmayın, amandı!..

Şəhriyar şeirlərinin birində haqlı qürur hissi ilə deyir: “Türki bir çeşmə isə, mən onu dərya elədim”. Eyni zamanda onu da əlavə edir ki: “Türki, vallah, analar oxşarı laylay dilidir, — Dərdimi mən bu dəva ilə müdəva elədim”.

Ana dilimizi yaşadan, onu uzaq-uzaq ellərə qanadlandıran həmin bu “analar oxşarı laylay dili”mizdə yaranan ölməz əsərlərdir. Dünyanın müxtəlif guşələrində məskən salan milyonlarla soydaşlarımızı birləşdirə biləcək sərhədsiz məkan və sehirli qüvvə Ana dilimizdir.

Füzulinin, Vaqifin, Şəhriyarın böyük sənət qüdrətilə hər bir azərbaycanlının ürəyində əbədi yuva qurmuş ölməz poeziyamız, ümumən zəngin ənənələrə malik ədəbiyyatımız öz böyük missiyasını — “ürəkləri ziyansız-zərərsiz fəth etmək” (füzuli), Ana dilimizi analarımızın qoruduğu sədaqətlə qorumaq missiyasını klassiklərimizin əmanəti kimi qoruyacaq və daha da inkişaf etdirəcəkdir.

Ayaz VƏFALI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 6 avqust.-S.3.