Anılanlar danıla bilinməz

Bu günlərdə Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda "Azərbaycan İnternəşnl" jurnalının yeni sayının təqdimat mərasimi keçirildi. Jurnalın yeni sayı 1937-ci ildən başlayaraq müəlliflik hüququnun kimə məxsusluğu biznes maraqlarına qurban verilən məşhur "Əli və Nino" romanının tale gizlinlərinə ayna tutur.

Təqdimat mərasimini AYB-nin sədri, xalq yazıçısı Anar açaraq dedi: "Uzun illərdi bu araşdırma davam edir. 1996-cı ilin aprelində Yazıçılar Birliyində düzənlənən müzakirədə xalq yazıçısı Qılman Musayev, professor Pənah Xəlilov, şair Abbas Abdulla və başqaları çıxış edərək təkzibedilməz faktlar əsasında "Əli və Nino" romanının əslində görkəmli Azərbaycan yazıçısı Yusif Vəzir Çəmənzəminli tərəfindən yazılması ehtimalından danışdılar. Müzakirədə mən də çıxış edərək fikirlərimi bölüşdüm, eyni zamanda bildirdim ki, bu bir müzakirədi. Gələcəkdə kim bu fikirləri təkzib edən mülahizələr irəli sürərsə, biz müzakirəyə yenidən vaxt ayıra bilərik. Lakin sonralar mətbuatda belə fikirlər yer aldı ki, guya biz əsərin müəlliflik haqqı ilə bağlı qərar qəbul etmişik. Ancaq bu, doğru fikir deyil."

Azərbaycan xarici işlər nazirinin müavini, Diplomatiya Akademiyasının rektoru Hafiz Paşayev jurnalın fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək dedi ki, son üç ildə onun yeni nömrələrinin çıxmamasından təəssüflənir: “Mən “Əli və Nino” romanını rus və ingilis dillərində də oxumuşam. Vaxtilə Amerikada Betti xanımla tanışlığım zamanı Azərbaycanı tanıtmaq işinə dəstək verməsini arzulamışdım. O zaman Betti xanım adi bir ingilis dili müəllimi idi. Lakin onun potensial imkanları geniş olduğundan belə bir jurnalın araya-ərsəyə gəlməsi mümkün oldu. Jurnalın bu sayı mükəmməl doktorluq dissertasiyasına layiq bir işdir...”

Sonra "Azərbaycan İnternəşnl" jurnalının baş redaktoru Betti Bleyer yeni sayın araya-ərsəyə gəlməsi üzərindəki işindən söz açdı: "Cənab Hafiz Paşayevin də vurğuladığı kimi, jurnal üç ilə yaxındır ki, nəşrini dayandırmışdı. Bunun səbəbi başladığımız tədqiqatın irihəcmli olması idi. Gördüyünüz kimi, bu tədqiqat bitdi və biz jurnalın nəşrinə yenidən başlayırıq. Gecikməyimizin bir səbəbi də tədqiqatımızın faktlara söykənməsinə çalışmağımız idi. Anar müəllimin dediyi kimi, Yazıçılar Birliyinin bir çox üzvləri belə hesab edir ki, bu əsər Çəmənzəminliyə məxsusdu. Bu fikirlə həmrəyliyimizi bildirənə qədər biz Azərbaycan yazıçılarının əli çatmayan faktları araşdırmağa cəhd etmişik. Burada çox adamlar var ki, mən onlara öz minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm - ilk öncə jurnalımızın əməkdaşlarına. Eləcə də Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivinin, Nəsimi adına Əlyazmalar İnstitutunun rəhbərliyinə, Maarif Teymura, Tofiq Hüseynoğluya, Abbas Abdullaya və başqalarına təşəkkür edirəm. Deyim ki, bu tədbirdə iştirak edən cənab Ramiz Abutalıbovun şəxsi marağı və dostluğu olmasaydı, biz çətin ki, "Əli və Nino" romanının müəllifliyi məsələsilə bağlı təqdimata başlayardıq. 2004-cü ilin yanvarında Ramiz Abutalıbov jurnalımızın Bakı ofisinə gələrək bizə "Əli xan" romanının nadir 1944-cü il italyan nəşrini göstərdi. Maraqlı idi ki, bu nəşrdə müəllif Qurban Səid kimi yox, Əsəd bəy kimi göstərilmişdi. Ramiz Abutalıbov bu nəşrlə bağlı narahatlığını bildirdi. Bu, bizə də çox maraqlı gəldi. Bu görüş araşdırmamızın əsasını qoydu…"

B.Bleyer vurğuladı ki, "Əli və Nino" romanı ilk dəfə 1937-ci ildə vyanalı naşir tərəfindən alman dilində işıq üzü görüb və bu günə kimi 33 dildə nəşr edilib: "2005-ci ildə Tom Ris "Orientalist" kitabında özünü Əsəd bəy adlandıran Lev Nissimbaumun "Əli və Nino"nun müəllifi olduğunu iddia edirdi. Jurnalımızın 2005-ci il yay nömrəsində Tom Risin bu təqdimatını nəşr etmək istəyirdik. Lakin bir qədər tərəddüd etdik. Bəs Azərbaycanda bu məsələyə münasibət necə idi? Buna görə də Azərbaycan tərəfinin də fikrini öyrənmək istədik. Düzünü deyim ki, bu məqsədlə Yusif Vəzirin oğlu Orxan Vəzirovun yanına gedərkən beynimizdə çox şübhələr var idi. Məsələnin artıq çözüldüyü qənaətində idik. Lakin onunla görüşdükdən sonra biz əslində məsələ ilə bağlı heç nə bimədiyimizi başa düşdük. Əvvəlcə Əsəd bəyin adı altında çap edilmiş kitabları toplayıb tədqiq etdik. Tezliklə tarixçi və tədqiqatçıların Əsəd bəyin etibarsız yazıçı olması xəbərdarlıqları ilə tanış olduq. Araşdırmalar nəticəsində biz Əsəd bəyin "Əli və Nino" romanının həqiqi müəllifi olmadığını aşkara çıxaran əhəmiyyətli faktlara rast gəldik".

Betti xanım Lev Nissimbaumun 1918-1919-cu tədris ilində Bakıdakı 2 saylı kişi gimnaziyasının 3-cü sinfində oxuyarkən Azərbaycan dilini bilməməsini, bu dildə imtahan verərkən əvvəlcə "2", təkrar imtahan zamanı "3" qiymət almasını, alman dilindən "4-5", fransız dilindən isə "3-4" qiymətlər aldığını əks etdirən, hazırda Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivində saxlanılan qiymət cədvəlini nümayiş etdirərək göstərdi ki, əslində Lev Azərbaycan dilini 1918-1919-cu tədris ilindən başlyaraq öyrənməyə başlamışdır. Qeyd etdi ki, Lev Nissimbaumun Kiyevdə tapılan doğum şəhadətnaməsində göstərilir ki, o, 20 oktyabr 1905-ci ildə Kiyevdə anadan olub. Valideynləri Abram Leybusoviç Nissimbaum və Basya Davidovna Tbilisidən idilər. Yusif Vəzir Çəmənzəminli və Lev Nissimbaumun hər ikisi müxtəlif illərdə Bakıdakı 2 saylı kişi gimnaziyasında təhsil almışdılar. Yusif Vəzir ilk əsərlərini "Əli xan", "Əli" təxəllüslərilə yazmışdı. Vəzirovun "Gündəlik"lərində yazılanların çox hissəsi "Əli və Nino"da öz əksini tapıb. Y.V.Çəmənzəminlinin "Qızlar bulağı", "Studentlər" romanları da "Əli və Nino"da olduğu kimi universitetin sinif otağının təsvirilə başlayır. Rus yazıçısı İvan Turgenev Yusif Vəzirin ən çox sevdiyi yazıçılardan idi, onun haqqında 1934-cü ildə məqalə yazmışdı, əsərlərini Azərbaycan dilinə çevirmişdi. "Əli və Nino"da İ.Turgenev adı çəkilən yeganə rus dramaturqudur. Yusif Vəzirin həm anası, həm atası seyid olub. Ona görə də onun Seyid Qurban (Qurban Səid) imzası ilə yaza bilməsi həqiqətə daha yaxındı. Yusif Vəzir 1909-cu ildə Bakı realnı məktəbində təhsil aldığı zaman yaşadığı yerə qonşu olan küçədə eyni zamanda azərbaycanlı Əlipaşa Əliyev və onun həyat yoldaşı, gürcü gözəli Aleksandra da yaşayırdı. Onlar qızlarına Əli xan və Ninonun əsərdə qızlarına verdiyi Tamara adını qoymuşdular. "Əli və Nino"da yer alan həyəcan və sosial problemlər Çəmənzəminlinin gündəliklərində, roman, hekayə və oçerklərində yer alan hissələrlə eynilik təşkil edir. Əsəd bəyin (əslində Levin) Azərbaycanda yaşadığı illərdə ərəb əlifbasından geniş istifadə edilib, hətta rəsmən dövlət səviyyəsində. Ancaq o, bir çox kitablarına ərəb əlifbası ilə avtoqraf yazmağa cəhd edərkən belə dörd sözdə dörd-beş səhvə yol verib. Onun yazdığı avtoqrafdan görünür ki, Əsəd bəy Azərbaycan dilində ərəb əlifbası ilə nə öz adını, nə də böyüyüb boya-başa çatdığı ölkənin adını yaza bilmir. Əsəd bəyin (L.Nissimbaumun həyat yoldaşı Elfrida Ehrenfels öz məşuqəsinə qoşulub qaçandan sonra o, yazırdı ki, bütün qadınları torbaya doldurub dənizdə boğmaq lazımdı. Bu düşüncəylə yaşayan Əsəd bəy Nino kimi bir qəhrəmanın səmimi surətini necə yarada bilərdi? Bütövlükdə isə "Əli və Nino" romanında ifadə edilmiş məsələlər Çəmənzəminlinin düşüncə tərzinin ayrılmaz hissəsini təşkil edir…"

Professor Məhərrəm Qasımlı mərasimdə çıxış edərək bildirdi ki, Çəmənzəminli Azərbaycanın ilk folklorşünas alimlərindən biri olub. "Əli və Nino" əsərilə bağlı Betti xanım çox sistemli araşdırma aparıb. O, tədqiqat üzərində çalışarkən ardıcıl olaraq bizimlə də əlaqə saxladı. Betti xanım doğru qənaətə gəlib ki, Lev Nissimbaum yaşadığı dövrün basqılar altında özünü müsəlman kimi qələmə verib, milli mənsubiyyətindən imtina etməyə məcbur idi. Yusif Vəzirə gəldikdə isə, onun müxtəlif əsərləri var ki. O əsərlərdən Əli bəy adı keçir. Təklif edərdim ki, Yusif Vəzirin "Bir cavanın dəftəri" əsəri "Əli və Nino" ilə bir yerdə nəşr edilsin. O zaman müəllif nəfəsinin doğmalığı daha aydın hiss olunar…"

Şair Abbas Abdulla 1991-ci ildə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap etdirdiyi "Anılan və danılan Yusif Vəzir" məqaləsini xatırladaraq Yusif Vəzirin həyat yoldaşının da gürcüstanlı olduğunu önə çəkdi. Bildirdi ki, 14 yaşında Azərbaycanı tərk etmiş Lev Nissimbaum heç vaxt Bakını, Şuşanı belə dolğun təsvir edə bilməzdi.

Tarixçi alim Ramiz Abutalıbov, Azərbaycan-Almaniya Dostluq Cəmiyyətinin sədri Çingiz Abdullayev və professor Bəhlul Abdulla çıxışlarında Betti Bleyerin araşdırmalarına münasibətlərini açıqladılar.

Mərasimi AYB-nin sədri, xalq yazıçısı Anar yekunlaşdırdı.

P.S: "Ədəbiyyat qəzeti" "Əli və Nino" ətrafında gedən mübahisə və araşdırmaları maraqla izləmiş, öz səhifələrində həqiqətin üzə çıxması naminə obyektiv fikirlərə geniş yer vermişdir. 1994-cü ildə AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda, 1996-cı ildə AYB-də əsərin müəllifliyilə bağlı keçirilən müzakirələrdən geniş yazı çap etməklə yanaşı, qəzetimiz 1991-ci ildə Abbas Abdullanın "Danılan və anılan Yusif Vəzir", S.Hüseynoğlunun "Yenə də "Əli və Nino…" (21 iyul, 2006), "Əli və Nino" gizlinləri və yaxud şəxsi istəklər elmin yolunu kəsməməlidir" (7 sentyabr, 2007), "Əli və Nino" urdu dilində" və s. məqalələrinə də yer ayırmışdır.

Hazırladı: SƏRVAZ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 10 dekabr.- S.3.