“İdealım
inamlı və imanlı olmaqdır”
- Teymur
müəllim, zamanı, tarixi yaşamaq daha çox tale
işi, alın yazısıdı. Ancaq bu
yaşam civarında ömrü, taleyi
tarixiləşdirmək, bütün zamanların
çağdaşına və tərkib hissəsinə
çevirmək artıq fəaliyyət, yaşamaq elminə sahib
çıxmaq faktıdı. Bu mənada
tam səmimiyyətilə deyə bilərik ki, sizin
ömür yolunuz büsbütün tarixiləşmək
amalına hesablanıb, bu ömrü ləyaqətlə,
inamla yaşamısınız. Necə deyərlər,
bənzərsiz bir qocaman dağa ki, dəryada durar…
- İndi həyatın
gedişatı, gündəlik qayğılar adamı elə
cəlb edir ki, yaşanmış illərin haqq-hesabına
varmağa, ötənləri xatırlamağa belə vaxt
olmur. Deyim ki,
görkəmli xalq şairimiz Nəriman Həsənzadənin
hələ ötən əsrin altmışıncı
illərində bacısı qızına həsr etdiyi bir
şerin son misraları elə mənim özümün də
cəmiyyət, ailə, vətən qarşısındakı
hesabatımın bəyanı kimi səslənir:
Ömrün yolları da pilləkan kimi,
Gendən ucalara lap çox
baxmışam.
Mən o pillələrlə bir insan kimi
Gör ki, necə gəlib,
necə qalxmışam.
- Bu
görüşümüzdən daha üç gün keçəcək
və dekabrın 25-də anadan olmağınızın
səksən illiyini qeyd etmək üçün bütün
doğmalar, qədirbilən insanlarla bir araya gələcəksiniz.
Şübhəsiz ki, o gözəl
məclisdə söhbət yenə də uzaqdan,
çox-çox uzaqdan başlanacaq. Ən əvvəl
ondan ki, 1930-cu ildə Şəmkir şəhərində
dəmir yolu fəhləsi ailəsində anadan olmusunuz…
- Hələ ondan əvvəllərin də
söhbətləri var. Bu barədə qələm dostum Qalib
Qadirin yazdıqlarında ətraflı bəhs olunub. Əslimiz-nəslimiz köklü Azərbaycan
torpaqları olan, indi Ermənistan adlanan Oğuz yurdundandı.
1918-ci ildə Ermənistanda daşnak
hakimiyyəti qurulması və millətçi erməni
siyasəti yerli azərbaycanlıları ata-baba yurdlarından
didərgin salmışdı. Bu
ağır günlərdə ellikcə Cənubi
Azərbaycana pənah aparanların arasında atam Sultanov
Əkbər Əhmədbəy oğlu, anam Güllü
Cahanbaxışbəy qızı da vardı. O zaman
hələ çox gənc olan ata-anamın valideynləri
yaxın simsar olduqlarına görə qaçqınlıq
dövründə iki gəncin ailə həyatı
qurmalarına xeyir-dua vermişdilər. 1920-ci
ildə bolşeviklər Azərbaycanı zəbt etdikdən
sonra bu gənc ailə Şəmkir stansiyasında
məskunlaşmışdı.
- İnqilabdan
əvvəlsə babanız Əhməd kişinin qoyun
sürüləri Qərbi Azərbaycanın Artız
kəndinin otlaqlarında, Qızıl ziyarəti
yaylağında bəslənərmiş…
- Hə, babam Əhməd kişinin böyük
təsərrüfatı, qoyun sürüləri, çoxlu
mal-qarası olub. Bu, qədim Oğuz yurdunun
bərəkətindən idi. Tale elə gətirdi ki,
1937-ci ildə atam Şəmkirdə qəflətən
vəfat edəndən bir il sonra
dayılarımın tövsiyəsilə ailəmiz
İrəvana köçdü. Beş il
İrəvandakı Əzizbəyov adına orta
məktəbdə təhsil aldım. Yay
aylarında günlərimi Dəlmə bağlarında
təbiətin qoynunda keçirərdim. Böyük
qardaşım İbrahim, bacım Xanımzər
təsərrüfat işlərində anama kömək
edərdi.
- Teymur müəllim, bayaq
xalq şairi Nəriman Həsənzadənin adını
çəkdiniz, tərcümeyi-halınızla
- Elədi… Ancaq necə xatırlamayasan ki,
1943-cü ilin olayları ailəmiz üçün
ağır keçdi. Yeddinci sinifdə
oxuyurdum. Lakin dayılarım
məsləhət bildilər ki, sənət
məktəbinə gedim, arteldə çəkmə
tikməyi öyrənim. Bu, ailəmizi
çətin vəziyyətdən çıxarmaq
üçün çox vacib idi. Getdim.
Bir il usta yanında şəyirdlik etdim. Artıq üç ay sonra anam mənim tikdiyim
çustları imkanlı qonşulara verib əvəzində
qatıq-süd alırdı. Bu, ailənin
dolanışığına müəyyən qədər
kömək edirdi. Buna baxmayaraq anam
istəyirdi ki, mən təhsil alım. Onun
israrlı təkidilə növbəti dərs ilində orta
məktəbin səkkizinci sinfinə getdim.
- Və burada
yaxşı oxumaqla yanaşı, şuluxluğunuzdan da qalmadınız.
O barədə olan xatirələrinizi oxuduqca eyzən
düşünmüşəm ki, mənim ipək
kələfi kimi tanıdığım Teymur müəllim
necə dəcəllik edərmiş.
- O da olub. İş o yerə çıxdı ki,
məktəbin direktoru Sadıq Fərəcov
"valideynlərin gəlməsə səni
məktəbə buraxmayacam" - deyə mənə bərk
tapşırıq verdi. Anamdan
çəkindiyim üçün evdə demədim. Dərsə buraxılmasam da iki-üç gün
məktəbə gedib-gəldim.
- Və bu
tənbehin özü sizə ilk uğur gətirdi…
- Doğrudan da çox qəribə oldu, məktəbin
pedaqoji kollektivi əvvəlcə təklif etdi ki, məni
məktəb komsomol komitəsinin katibi seçsinlər. Bunun üçün qanunla iclas gününü
gözləmək lazım idi. Ona
görə də başqa bir təkliflə məni
məktəbin divar qəzetinə redaktor seçdilər.
Təsəvvür edin, tənbeh
əvəzinə mükafatlandırıldım. Tezliklə redaktoru olduğum "Molla
Nəsrəddin" adlı divar qəzeti məktəb
kollektivinin sevimli mətbu orqanına çevrildi. Mənə bu etimadı göstərməkdə
görünür müdiriyyətin öz
mülahizələri varmış. Əvvəla,
məşhur "Molla Nəsrəddin" jrunalının
yaradıcısı Cəlil Məmmədquluzadə 1887-ci
ildə müəllimlik fəaliyyətinə burada,
Uluxanlı məktəbində başlamışdı. Eyni zamanda, dayım Rəhim Allahverdiyev o zaman
İrəvanda Azərbaycan dilində çıxan "Sovet
Ermənistanı" qəzetinin baş redaktoru
işləyirdi. Onun ziyalılar arasında
böyük hörmət və nüfuzu vardı.
- Onuncu sinifin
buraxılış imtahanları zamanı isə siz artıq
qızıl medal uğrunda mübarizəyə
qoşulmuşdunuz…
- Nəticəsi o oldu ki, Maarif Nazirliyində mənə
qızıl medal və orta məktəbi əla
qiymətlərlə bitirəmk haqqında kamal attestatı
təqdim edəndə dedilər orta məktəbi
qızıl medalla bitirdiyinə görə sən daha
imtahanlardan azadsan və istədiyin instituta imtahansız
qəbul oluna bilərsən!
- Və siz
Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya
fakültəsini seçdiniz…
- Lap uşaqlıqdan ədəbiyyata böyük
həvəsim vardı. Mütaliəni çox
sevirdim. Böyük qardaşımın
qayğı və diqqəti sayəsində yeni çapdan
çıxan bütün kitabları vaxtında alıb oxuya
bilirdim. Artıq universitet
həyatının ilk aylarında mühazirələr
məni darıxdırır, bərk dilxor edirdi. Dinlədiklərim mənim üçün
oxunmuş kitab idi. Arada istədim ki,
sənədlərimi götürüb Neft-kimya İnstitutuna
verim. Ancaq sonra qorxdum ki,
müəllimlərim arxamca "məsuliyyətdən qorxub
qaçdı" - deyə düşünərlər.
O illərdə dayım artıq Azərbaycan KP MK-nın
kənd təsərrüfatı şöbəsində
məsul işdə çalışırdı. Evdə
öz iş otağını mənim ixtiyarıma
vermişdi. Burada qalmaq nə qədər rahat
olsa da mən qaynar yataqxana həyatına üstünlük
verdim.
- Burada isə
artıq sizi Xəlil Rza, Bəkir Nəbiyev, Qulu Xəlilov,
Əliağa Kürçaylı, Vaqif Vəliyev, Zakir
İsmayılov, Şükür Seyfullayevli yataqxana
həyatı gözləyirdi.
- Demə, demə… Bizə çox
gözəl alimlər və görkəmli
şəxsiyyətlər dərs deyirdi. Məmməd
Arif, Məmməd Cəfər, Cəfər Xəndan, Mir
Cəlal, Mikayıl Rəfili, Feyzulla Qasımzadə, Əli
Sultanlı, Həmid Araslı, Abbas Zamanov - öz
dövrlərinin bir-birindən fərqli və bir-birindən
üstün fikir korifeyləri… Mehdixan Vəkilovun, Nəzər
Paşayevin, Zülfəli İbrahimovun, Muxtar Hüseynzadənin,
Rüstəm Rüstəmzadənin mühazirələrini
necə unutmaq olar? Diplom rəhbərim, akademik Feyzulla
Qasımzadə məsləhət gördü ki, kafedrada
qalıb işləyim. Ancaq iş elə gətirdi
mən təyinatla İrəvana gedəsi oldum.
-
Xatirələrinizdən bilirəm ki, İrəvan mühiti
sizə perspektivdə heç nə vəd etmirdi…
- Ümumiyyətlə, hələ o vaxtdan
İrəvandakı ictimai-siyasi ab-hava ziyalıların
hərtərəfli mənəvi-zehni, ictimai-siyasi və
intellektual inkişafına imkan vermirdi. Erməni
şovinizmi bütün qapıları azərbaycanlı
kadrların üzünə kip bağlamışdı. Heç bir sahədə irəli getmək
mümkün deyildi. Ona görə də mən 6-7 il İrəvanda işləyəndən sonra
fikrimdə qərarlaşdırdım ki, ev problemini həll
edən kimi Bakıya qayıdım. Mən sanki
cismən İrəvanda, fikrən və ruhən isə
Bakıda yaşayırdım. Bakının
qaynar elmi və ədəbi mühiti məni dəfedilməz
qüvvəylə özünə çəkirdi.
Aspiranturaya qəbul olunmağım bu fikrin
gerçəkləşməsinə stimul verdi.
Unudulmaz Şıxəli Qurbanov, Kamal
Talıbzadə mənə ilk məsləhətlərini
verdilər, mən akademik, xalq yazıçısı
Mirzə İbrahimovun ilk aspirantı oldum. Onun
məsləhəti ilə "Nəriman Nərimanovun
dramaturgiyası" mövzusunda elmi iş yazmağa qərar
verdim. Dostum Vəli Məmmədov da mənə
ürək-dirək verdi. Yaxşı
bilirdim ki, N.Nərimanovu yenidən doğma xalqına qaytarmaq
üçün onu bütöv və hərtərəfli
tədqiq etmək, öyrənmək lazımdır. Bu proseslərdə Mirzə müəllim
mənə yaxından köməklik etdi. Böyük
yazıçının qayğısını sonrakı
illərdə də üzərimdə hiss elədim. 1968-ci
ildə Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunda onun təşəbbüsü ilə
yaradılan "XIX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatı" şöbəsində baş elmi
işçi vəzifəsində çalışmağa
başladım. 1976-cı ildə isə
Mirzə müəllim həmin institutda "Cənubi
Azərbaycan ədəbiyyatı" şöbəsini
yaratdı, nəzərdə tutulmuş yeddi nəfər
əməkdaşın biri də mən oldum. Mənim doktorluq mövzumun da şöbənin
planına salınmasının təşəbbüskarı
Mirzə müəllim oldu.
- Teymur
müəllim, zəngin həyat təcrübənizi
şərtləndirən xatirələrinizi dinləmək
çox xoşdu. Lap elə doxsan illik
yubileyinizə qədər bu xatirələri beləcə
öz axarıyla dinləmək istərdim. İndilikdə isə ötən əsrin
doxsanıncı illərinə - xalqımız
üçün taleyüklü hadisələrin baş
verdiyi məqamlara qayıdaq. Haqqınızda
yazılanlardan və xatirələrinizdən bilirəm ki,
həmin illərdə sizin ziyalı mövqeyiniz
özünü daha qabarıq şəkildə büruzə
verib.
- O illərdə xalqımızın mənəvi durumu
sınandı və şükürlər olsun ki, xalq yenə
də o qarışıq dövrdən alnıaçıq,
üzüağ çıxdı. Təbii,
özümə vətəndaşlıq borcu bilirdim ki,
ermənilərin xalqımıza qarşı şovinist və
vəhşi hərəkətlərindən
hiddətlənən xalqla, layiqli ziyalılarla bir arada olum.
Əhalini məlumatlandırmaq üçün
təklif etdim ki, "Ata yurdu" adlı qəzet nəşr
etdirək. Qəzetin nəşr
olunması ilə mənim yuxarı dairələrdə
sorğu-suala tutulmağım bir oldu. 1990-cı
ilin martında isə "Vətən səsi"
qəzetinin ilk sayı mənim redaktorluğumla işıq
üzü gördü. O zaman Bakıda
məskunlaşmış qaçqın və məcburi
köçkünlərə ögey münasibət
yürüdənlərə qarşı 25 nəfərin
imzasıyla Mütəllimova müraciət hazırlayıb
çap etdirdim. Bir həngamə qopdu ki… Məni
Bakı şəhər hərbi komendantlığına
çağırdılar. Qəzetə
qarşı təqiblər səngimədi. O zaman
"Vətən səsi" ulu öndər Heydər
Əliyevin Amerika jurnalistinə verdiyi müsahibəni rus
dilində çap etmişdi. Bu
müsahibədə Heydər Əliyev Qorbaçovun
yenidənqurma siyasətini boş bir şey
adlandırmışdı. Bu da
Qorbaçovun hakimiyyət başında olduğu bir
dövrdə ona yarınanları qane etmirdi. Sonra Heydər Əliyevin 1991-ci ildə Milli
Məclisdə Qarabağdakı vəziyyət və
çıxış yolları haqqında tarixi
çıxışını dərc etdim.
Hakimiyyətdə olan qüvvələr nəticədə
mənim qəzetdən getməyimə nail oldular. İki ay
sonra "Vətən həsrəti" qəzetini
nəşr etdirməyə başladım, az
keçməmiş ensiklopediyanın "Yeni fikir"
qəzetinin baş redaktoru oldum. Nəhayət, 1995-ci il oktyabr ayının 9-da ümummilli lider
Heydər Əliyev məni qəbul etdi və mən
"Respublika" qəzetinə baş redaktor təyin olundum.
-
Ümumiyyətlə, redaktorluq fəaliyyəti sizin
fəaliyyətinizdə xüsusi bir mərhələ
təşkil edir…
- Bu, mənim taleyimdi. Bayaq dediyim kimi,
hələ orta məktəbdə oxuyarkən məktəb
kollektivi məni divar qəzetinin redaktoru seçmişdi.
Eyni zamanda, bu mərhələnin təməli
mən hələ 1965-1968-ci illərdə
"Azərbaycan" jurnalı redaksiyasında tənqid
və ədəbiyyatşünaslıq şöbəsinin
müdiri işləyərkən qoyulmuşdu. Bir müddət də AMEA-nın Beynəlxalq
Münasibətlər İnstitutunda “Elturan” jurnalında
məsul redaktor işlədim. O illərdə
qazandığım təcrübə sonralar redaktorluq
fəaliyyətimdə mənə çox kömək etdi. Bütün dövrlərdə
çalışmışam ki, yazılarımda,
rəhbərlik etdiyim qəzetdə erməni
təcavüzünə məruz qalmış ata-baba yurdumuzun,
Qərbi Azərbaycanımızın qarət və qəsb
edilməsilə bağlı acı həqiqətləri
konkret misallarla, inkaredilməz faktlarla tarixin yaddaşına
köçürüm. Mən bütün Türk
dünyasının mücahidi Əlibəy
Hüseynzadənin siyasi, fəlsəfi, ədəbi fikrinin
aynası olan “Füyuzat” jurnalını yüz il
sonra Əlibəyin unudulmaz xatirəsinə ehtiram
əlaməti olaraq yenidən nəşr etdirməkdən,
yeni “Füyuzat”ın baş redaktoru olmaqdan xoşhalam. Mən həmişə mütərəqqi
düşüncəli ziyalıların gücünə
və köməyinə arxalanmışam. İmanlı və inamlı, nikbin olmaq mənim
həyat idealımdır.
- Bu, dedikləriniz
sizin ilk gənclik illərinizdə yazdığınız
şeir və hekayələrinizdə, "Didərgin"
imzasıyla çap etdirdiyiniz bədii yazılarınızda
da aydın ifadəsini tapıb.
- Abbas Səhhət, Lermontov demişkən,
əsərlərim mənim tərcümeyi-halım,
xarakterimin ifadəsidi. İndiki halda isə
ən əsası inamlı olmaqdı. Qəti
əminliyimin əks-sədasıdı ki:
Əziziyəm, sovuşar,
Bu dərd-bəla sovuşar.
Geri dönər el-oba,
Həsrətlilər
qovuşar.
-El-obanın geri
dönəcəyi günlərdə
görüşənə qədər!
Söhbətləşdi:
SƏRVAZ
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2010.- 24 dekabr.- S.4.