Portretdən ştrixlər

Bir neçə il əvvəlin söhbəti olsa da, indiki kimi xatırlayıram. Dostlarımdan biri məni Böyük Qafqaz dağlarının ətəyində muncuq kimi sıralanmış bölgələrdən birinə həsr olunmuş mahnının təqdimatına dəvət etmişdi. Məmnuniyyətlə razılıq verdim və tədbirə qatıldım. Mahnı mətni doğma yurda sevgi ilə qələmə alınsa da, orada bər-bəzəkli sözlərdən, gurultulu ibarələrdən gen-bol istifadə edilsə də, məzmun çox kasad görünürdü, rayonun tarixi, sakinləri, təbiəti və bugünkü inkişafı, özünəməxsus digər xüsusiyyətləri, xarakterik cəhətləri şeirdə əksini tapmamışdı. Musiqi şən və oynaq olsa da, yüngül təsir bağışlayırdı, mahnının mətni kimi onda da sanbal yox idi. Məclis əhli münasibət bildirməyə başladı. Kimi göz yaşlarını silərək, kimi sonsuz qürur və fəxarətlə zilə qalxır, mahnını ağızdolusu tərifləyir, kimisi də bəmdən gedir, ehtiyatlı ifadələrlə təqdimatı "yola verirdi". Növbə mənə çatanda tədbirin təşkilatçılarına təşəkkürümü bildirdim, şairə, mahnı müəllifinə minnətdarlıq etdim ki, öz istedad və bacarıqları səviyyəsində haqqında söhbət gedən bölgəyə məhəbbətlərini izhar ediblər. Sonra tədbirin iştirakçılarına belə bir sualla müraciət etdim: - Şeirdə adı çəkilən rayonun əvəzinə "Şəki", "Qax", "Balakən", yaxud "İsmayıllı" sözlərini yazsaq, mətnə, mahnıya xələl gələrmi, nə dəyişər? Məncə, heç nə.

Yerbəyerdən yarızarafat, yarıciddi replikalar eşidildi: "Lənkəran", "Masallı", "Lerik" sözləri də gedər. Kimsə lap ağ elədi: lap "Cəlilabad", "Biləsuvar", "Neftçala" da yazmaq olar. Mən davam etdim: - Bununla çəkilən zəhməti yerə vurmaq, heçə endirmək istəmirəm. O, yerlərin adamları, onların həyat, düşüncə tərzləri, adət-ənənələri kimi təbiəti, çayları, dağları, meşələri də bir-birinə bənzəyir. Amma hərəsinin öz adı, öz siması, hər rayonun öz tarixi, özünəxas cəhətləri, maddi-mədəni abidələri var. Məncə, bu cəhəti unutmaq olmaz…

Budur, indi özüm öz tələbim qarşısındayam. Çox hörmətli bir nəfər professor haqqında ürək sözlərimi yazmalıyam. "İstedadlı", "zəhmətkeş", "daim axtaran-arayan", "gənclərə diqqətlə yanaşan, onlara yol göstərən", "öz üzərində işləyən", "elmi yenilikləri izləyən", "iti müşahidə, təhlil qabiliyyətinə malik", "real, obyektiv dəyərləndirmək məharəti olan" kimi şablonlar işimə yaramır. Kimsə oxuyar və mənə sual ünvanlayar ki, ömrünü-gününü elmə, təhsilə həsr edən hansı professorun ünvanına bu sözləri işlətmək olmaz?! Bəs haqqında yazacağım professor Nizami Məmmədovun (Tağısoy) bütün bunlarla yanaşı özünəməxsusluğu, fərdi keyfiyyətləri hansılardan, nədən ibarətdir? Professorlar qalereyasında Nizami müəllimin maraqlı olduğu qədər də diqqətçəkən və zəngin həyat yolu var. Hələ məktəb yaşlarından əlinə qələm alan Nizaminin imzası əvvəlcə şagirdlərin buraxdığı divar qəzetində, sonra rayon qəzetində, daha sonralar isə respublika mətbuatında görünməyə başladı. Şeir və məqalələri Yuxarı Şilyan kəndindən bir istedadın boylandığından, "mən də varam", "mən də gəlirəm" mesajından xəbər verirdi. O vaxt boylanırdı ki, neçə illər sonra yazsın:

"Yaşamaq mənimdir, yanmaq mənimdir,

Dünyanı dərk edib, anmaq mənimdir,

İnsanı insantək sanmaq mənimdir…".

("Sən yaşamırsan")

Gəlirdi ki, illər sonrası millətin səsini, fəryadını, dərdini, faciəsini bütün gücü ilə hayqırsın.

Bütün bunları, bunlardan daha çoxunu demək üçün Nizami "Ptolomeyin yadigarı", "fateh və sərkərdələrin hədəfi", "qonaq-qaralı, dostlara vəfalı, düşmənə xəncər" Şilyandan böyük həyata qədəm qoyurdu. İlk addımları kövrək, lakin inamlı idi. Yoluna çıxan toz-torpaq, daş-kəsək ona, onun yürüməsinə mane ola bilməzdi. Məktəbi bitirdikdən sonra bir müddət istehsalatda alın təri tökdü, əzələlər möhkəmləndi, əllər qabardı. Növbədə əsgərlik vardı. Nizami bu borcu verməyə artıq tam hazır idi və "kişilik məktəbi"ni də şərəflə, ləyaqətlə başa vurdu.

…Burada fasilə verir, yazılanlara nəzər salıram. Rəssamlar portret işləyəndə bir nəfəsə onu başa vurmurlar ki! fırçanı tablonun üstündə gəzdirir, geri çəkilir, rənglərə tamaşa edir, götür-qoy edir, düşünür və yenidən fırçanı işə salırlar. Mən də yuxarıda yazılanları Nizami Tağısoyun portretindən ştrixlər hesab edir və növbəti cizgilərə keçirəm…

Yeniyə, yeniliyə can atmaq, təzə cığır açmaq, axtarmaq eşqi, həvəsi Nizami Məmmədovla lap körpəlikdən yoldaşlıq edir, bu gün də bu həvəs, ehtiras, enerji tükənmir. İlk yaradıcılığındakı - şeir və hekayələrindəki bu məziyyətlər sonralar cilalandı, genişləndi, sistem halını aldı, yeni məzmun kəsb etdi, yeni müstəviyə keçdi - elm aləminə qədəm qoydu.

Əsgəri xidmətdən sonra M.f.Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutunun rus dili və ədəbiyyatı fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirdi (1975). Bir müddət kənd məktəbində pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan N.Məmmədovda baş qaldıran peşəkar tədqiqatçı olmaq arzusu onu məzunu olduğu İnstitutun aspiranturasına gətirdi (1980-1984). İxtisasını və ruhunu (Səməd Vurğun yaradıcılığı) birləşdirən "S.Vurğunun pyeslərinin rus tərcümələri və səhnə təcəssümü" mövzusunda elmi-tədqiqat işini uğurla bitirib namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdi (1986). Gənc alim N.Məmmədov hər dəfə əlçatmaz hesab etdiyi zirvəni fəth etdikcə, qarşısında daha böyük yüksəklik görən və ona can atan alpinist kimidir. O, ədəbiyyatşünaslıqla bağlı bir mövzuya girişir, onu tamamlayır, sonra mövzu yeni mövzu gətirir, onun qarşısında təzə üfüqlər açılır. O, irəliləyir, arxada isə tədqiqatçı alimin tədricən araşdırmalarından ibarət zəngin irsi formalaşır…

İlk uğurlarından ruhlanan N.Məmmədov S.Vurğunun bir əsəri timsalında rus-Azərbaycan ədəbi əlaqələri mövzusunda özünü sınayandan sonra cəsarət tapıb daha geniş və fundamental problemə girişir: "XX əsr rus poeziyası Azərbaycan tərcümələrində". O, bu mövzuda doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə edir (1992) və bir müddət sonra (1994) alim, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə professor adına layiq görülür. Bu, "XX əsr rus ədəbiyyatı", "Türk xalqları ədəbiyyatı", "Azərbaycan ədəbiyyatı" fənlərindən rus və Azərbaycan bölmələrində mühazirələr oxuyan, kurs, buraxılış, magistr, namizədlik işlərinə rəhbərlik edən, dərslik, dərs vəsaitləri, dərs proqramları yazan, respublika mətbuatında saysız-hesabsız elmi məqalələr dərc etdirən Nizami Tağısoyun halal əməyinə verilən qiymətdir. Professorun elmi fəaliyyəti çoxşaxəli, çoxplanlıdır: tərcümə nəzəriyyəsi, ədəbi əlaqələr, komparativistika, türk xalqlarının etnogenezi, etnologiyası, etnoqrafiyası, epik təfəkkürü, ənənələri, folkloru, klassik və müasir ədəbiyyatı, çağdaş ədəbi proses.

İti zəkası, geniş təfəkkürü N.Tağısoya ədəbiyyatşünaslıq kimi böyük ümmanda problemləri görmək, çözmək, sistemləşdirmək, dəyərləndirmək bacarığı vermişdir. Türkdilli xalqların ədəbi xəzinəsinin araşdırılması ilə N.Tağısoy Azərbaycanda türkologiyanın inkişafına ciddi töhfə vermişdir: qazax, özbək, qaqauz, qaraqalpaq, qaraçay, qırğız, Kıbrıs, malkar, xəzər və başqa türk qövmləri ilə bağlı qələmə aldığı çoxsaylı əsərlər həm aktuallıq, həm də problemə yanaşma metodu ilə diqqəti çəkir. Müəllifin "Qazax ədəbiyyatı" (Bakı, APRDƏİ nəşriyyatı, 1983, 70 s. - rus dilində), "Əslin milli özünəməxsusluğu və tərcümə" (Bakı, "Mütərcim" nəşriyyatı, 1998, 68 s. - rus dilində), "Poetik tərcümə" (Bakı, "Maarif" nəşriyyatı, 2001, 245 s. - rus dilində), "Qaraqalpaq ədəbiyyatı" (Bakı, "Kitab aləmi" nəşriyyatı, 2007, 296 s. - rus dilində), "Nəsrin axarı: zaman və məkan konteksti" (Bakı, BQU nəşriyyatı, 2008, 152 s.), "Səftər Həsənzadə. Vətən həsrəti, barıt qoxulu sətirlər" (Bakı, "Mütərcim" nəşriyyatı, 2009, 76 s.) kimi monoqrafiya və kitabları elmi ictimaiyyətin və təhsil auditoriyasının daim diqqətində olmuş, mütəxəssislər, xüsusilə türkoloqlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.

İstedadlı alim öz yaradıcılığında ədəbi mühitə, ədəbi prosesə iki istiqamətdən yanaşır və onun elmi-nəzəri qənaətləri bu aspektlərdən formalaşır. Bir tərəfdən o, ümumən, ədəbi problemləri araşdırır, analiz edir, sahənin nəzəri materiallarını zənginləşdirirsə, digər tərəfdən ayrı-ayrı yazıçı və şairlərin yaradıcılığını tədqiqat müstəvisinə çıxarır, onların əsərlərində mövzu, dil-üslub, sənətkarlıq məsələlərini təhlil süzgəcindən keçirir. Bu baxımdan professorun Elçin, Anar, S.Əhmədli, M.Cəlal, K.Abdulla, eləcə də A.Blok, S.Yesenin, K.Simonov, A.Tvardovski və digərlərinin irsi ilə bağlı özünəməxsus mülahizələr, maraqlı mühakimələr və elmi nəticələrlə zəngin məqalələri diqqəti çəkir.

Prof.N.Tağısoyun etnoqrafiya, folklor nümunələri ilə bağlı cəfakeş fəaliyyəti qeyd olunmasa, onun portretində müəyyən ştrixlərin yeri görünər. 25 ilə yaxındır ki, Nizami müəllim dərviş dözümü, pərvanə sevgisi, fərhad fədakarlığı ilə öz sevdasının - şifahi xalq nümunələrinin türklər demiş, peşindədir. Onun etnoqrafiya, etnik-milli düşüncə və həyat tərzi ilə bağlı topladığı şifahi söz nümunələri türkdilli xalqların ortaq milli-mənəvi dəyərlərinin müqayisəsi, qiymətləndirilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Doğulub boya-başa çatdığı doğma Şilyan kəndindən misqal-misqal topladığı, mirvari dənələri kimi sıraladığı alqışlar, qarğışlar, andlar, sınamalar, ayamalar, ləqəblər, bayatılar, laylalar, lətifələr, habelə dini-tarixi abidələrlə ziyarətgah və ocaqlarla bağlı rəvayətlər nəinki oxucuların ürəyinə, eləcə də mütəxəssislərin yaradıcılıq laboratoriyasına yol tapacaq, professorun dediyi kimi, onları "düşünüb fikirləşməyə, fikirləşib düşünməyə sövq edəcək, onlar sözün gücündən zövq alacaq, ona heyran qalacaq, xalq fəlsəfəsi və müdrikliyi haqqında dərindən düşünəcək", bu zəngin, mənalı irslə bağlı müəyyən qənaətlərə gələcəklər.

Professorun portretində tərcüməçilik və lüğətçilik fəaliyyətinin də xüsusi yeri var. Tərcümə nəzəriyyəsi və bədii tərcümə məsələləri sahəsindəki işinə bir cümlə ilə qiymət vermək olar: o, bu sahədə peşəkardır. O, Azərbaycan türkologiyasında ilk dəfə "Qaraqalpaq xalq nağılları"nı (Bakı, 2006, "Mütərcim" nəşriyyatı, 220 səh.) və qazax qəhrəmanlıq eposu "Koblandı-batır" (Bakı, 2010, folklor İnstitutu nəşriyyatı, 200 səh.) Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırmış, bir neçə şeir, poema kitabını rus dilinə tərcümə etmişdir.

Prof.N.Tağısoyun elmi, bədii yaradıcılığını onun ictimai və pedaqoji fəaliyyətindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu fikri başqa cür də ifadə etmək olar: bu fəaliyyət sahələri N.Tağısoyun timsalında bir-birini tamamlayır, bir-birindən qidalanır, bir-birini zənginləşdirir.

Və sonda. Yuxarıda yazılanlar prof.N.Tağısoyun yaradıcılıq portretinin ştrixləridir. Nə qədər uğurlu, qənaətbəxşdir - deyə bilmərəm. Bu, bir qələm dostunun cəhdidir. Amma peşəkar rəssam əlində fırça onun kətan üzərində portretini işləmək eşqinə düşsə, məsləhət görərdim ki, Nizami Tağısoyun təbəssümünü unutmasın. Nizami müəllimin təbəssümsüz portreti qarsız zirvə kimi görünər.

Abid Tahirli

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 9 iyul.- S.4, 5.