Təvazökar və qürurlu

Akademik Məmmədağa Şirəliyevin Azərbaycan dialektologiyası sahəsindəki geniş miqyaslı fəaliyyəti 40- cı illərdən etibarən ona elə bir şöhrət qazandırdı ki, sonra yetişən dialektoloqların heç biri elmi- ictimai nüfuz etibarilə həmin səviyyəyə qalxa bilmədi. Bu, akademikdən cəmisi bir il sonra dünyaya gəlmiş Abdulla Vəliyevə də aid idi.

Abdulla Vəliyev keçən əsrin 30- cu illərinin əvvəllərində universitetin Şərq fakültəsini bitirmiş, müəyyən müddətdən sonra - 1943- cü ildə yenidən doğma universitetə qayıtmışdı.

O zaman artıq yalnız Azərbaycanda deyil, bütün sovetlər birliyində böyük dialektoloq kimi tanınan professor Məmmədağa Şirəliyev universitetdə Ümumi dilçilik kafedrasına başçılıq edirdi. Və təbii ki, Abdulla müəllimin dil nəzəriyyəsi yox, məhz dialektologiya üzrə ixtisaslaşmasında kafedra müdirinin təsiri az olmamışdı. Hələ tələbəlik illərindən tərcüməçiliklə məşğul olan, xarici dillərlə maraqlanan (və bir müddət Xarici Dillər İnstitutunda müəllim, dekan müavini, kafedra müdiri işləyən) Abdulla Vəliyevin 40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərində dialektologiyaya keçməsi kafedra müdirinin təsiri ilə yanaşı, həmin dövrdə bu sahəyə kütləvi maraqdan da irəli gəlirdi.

Abdulla Vəliyevin kifayət qədər dərin ümumi (nəzəri) dilçilik səviyyəsi, tərcüməçilik istedadı sonralar imkan vermişdi ki, o, R.A.Budaqovun məşhur "Dilçiliyə dair oçerklər"inin böyük bir hissəsini Azərbaycan dilinə tərcümə etsin.

Ümumiyyətlə, dialektoloqların çoxundan fərqli olaraq, Abdulla müəllim müasir dilçilik metodlarını yaxşı bildiyinə görə həm əsərlərində, həm də mühazirələrində Azərbaycan dialektologiyası üçün səciyyəvi olan "patriarxal" mühakimələrdən, təsvirçilikdən kənara çıxa bilirdi. Onun 50-ci illərin əvvəllərində müdafiə etdiyi, Qərbi Abşeron şivələrinə həsr olunmuş namizədlik, uzun müddət üzərində işləyib yetmişinci illərdə bitirdiyi, keçid şivələrindən bəhs edən fundamental doktorluq dissertasiyalarında həmin elmi-nəzəri ümumiləşdirmə mədəniyyəti özünü aydın göstərir.

Abdulla Vəliyev bizim kursa əvvəl Azərbaycan dialektologiyasından mühazirə oxudu, sonra bizim qrupa həmin fəndən seminar apardı, sonra da dilçi tələbələrə ixtisas kursundan dərs dedi… Olduqca təmkinli, ağır- səngin, dediyi hər sözü ölçüb- biçən bu insanda Bakı ziyalılarına məxsus mütəvazö bir sanbal vardı. Əvvəl mənə elə gəlirdi ki, Abdulla müəllimin astagəlliyi ahıllıqdandır (bizə dərs deyəndə yetmişi artıq keçmişdi), ancaq sonralar öyrəndim ki, elə cavanlığı da belə olub.

Səsini ancaq o həddə qədər qaldırardı ki, sonuncu partada oturan tələbələr də onu eşidə bilsinlər. Onun həmin tövrü, təbii manerası təsirsiz qalmırdı… Tələbələrin ən şuluqları belə özlərini intizamlı aparırdılar ki, bu mötəbər şəxsin xatirinə dəyməsinlər.

Deyə bilmərəm ki, Abdulla müəllim bir dilçi olaraq Muxtar Hüseynzadə, Ağamusa Axundov, yaxud Tofiq Hacıyev qədər sözün geniş mənasında cazibədar idi, bununla belə öz sahəsini gözəl bilməsi, dil duyumu, müəllim səmimiliyi ilə ilk mühazirələrdən məni cəlb etmişdi. Və mühazirənin sonunda verdiyim suallara bütün təfsilatı ilə qaneedici cavablar ala bilirdim.

İlk elmi işlərimdən birini onun rəhbərliyi ilə yazıb tələbə elmi konfransında məruzə etdim. "Azərbaycan xalq dilində dərman bitkilərinin və müalicə üsullarının adları" mövzusundakı məruzəm, deyəsən, pis qarşılanmadı. Hətta elmi rəhbərimi də təriflədilər.

Dialektologiyadan mühazirələr qurtardı, seminar dərslərində Abdulla müəllimin üç qrupdan hansını götürəcəyi məlum deyildi… Adəti üzrə, asta addımlarla auditoriyaya girib qruplara bölünəcəyimizi dedi, sonra üzünü mənə tutub bir qədər də ahəstə səslə hansı qrupda olduğumu soruşdu. "Doqquz yüz dörd" dedim… Gülümsündü, başladığı söhbətə qayıdıb elan etdi: "Doqquz yüz dördüncü qrup qalsın, o biri qruplar çıxsın. Seminar müəllimləriniz bayırda gözləyir".

Tələbə üçün bundan böyük qiymət, yaxud mükafat təsəvvür etmək mümkün deyildi…

Abdulla müəllim Azərbaycan dialektlərində "sağır nun" səsinin işlənmə areallarından danışırdı. Hiss elədim ki, həmin səsi tələffüz eləməkdən, misallar gətirməkdən mümkün qədər qaçır… Mənim məsələdən hali olduğumu görüb təbəssümlə "başqa arealların nümayəndələri həmin səsi tələffüz etməkdə çətinlik çəkirlər" - dedi. Və bununla da, əslində, bizə elmi bir qanunauyğunluğu çatdırmış oldu.

Əvvəl elə bilirdim ki, Abdulla Vəliyev yalnız Azərbaycan dilinin dialektlərini yaxşı bilir. Sonra bizə Türk dillərinin müqayisəli dialektologiyasından ixtisas kursu aparanda gördüm ki, ən kiçik türk dillərinin şivələri barədə belə kifayət qədər geniş məlumata malikdir. Məhz onun dediyi dərsin təsiri ilə o zaman "Qazax dialekti: Azərbaycan dilindən Türkiyə türkcəsinə keçid" mövzusunda məqalə yazdım. Və bu barədə hörmətli müəllimimə danışanda "vaxtında qaldırılmış məsələdir" - dedi, məsləhətlər verdi. Lakin, təəssüf ki, həmin mövzunu işləyib başa çatdıra bilmədim.

Abdulla Vəliyev uzun zaman dialektoloji ekspedisiyalarda olmuş, Azərbaycanın, demək olar ki, hər guşəsini gəzmiş, dialekt materialları toplamışdı. "Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti"nin əsas tərtibçilərindən biri idi… Ancaq mənə elə gəlir ki, onun dialektoloji yaddaşı həmin lüğətdən daha zəngindi. Hansısa rayonun hansısa kəndindən olan tələbələri ilə hansısa fonetik və ya qrammatik hadisənin, yaxud sözün belə yox, başqa cür olduğu barədə xəfif bir mübahisədən heç zaman çəkinmirdi. Çünki həm konkret faktları, həm də qanunauyğunluqları gözəl bilirdi.

Görkəmli dialektoloq-müəllimin bir xidməti də odur ki, onun ailəsində başqa bir müəllim-dialektoloq yetişdi. Və Abdulla müəllimin Abşeron şivələri mövzusundakı işini tamamladı. Gülxanım Vəliyeva bu gün Azərbaycanın tanınmış dialektoloqlarından biridir. Və çox şadam ki, Abdulla Vəliyevin nəvəsi, istedadlı gənc türkoloq Ülviyyə xanımın elmi rəhbəri kimi öz müəllimim qarşısındakı mənəvi borcumun bir hissəsini ödəmiş oldum.

…Danışırlar ki, bu təvazökar, saf (eyni zamanda qürurlu) insan ömrünün son illərində özünü yaxşı hiss etməyəndə həkimə aparırlar ki, müalicə olunsun. Həkimlər müayinə edəndən sonra bildirirlər ki, onun konkret olaraq heç bir xəstəliyi yoxdur. Sadəcə, bədəninin enerjisi qurtarıb… Ancaq həmin həkimlər bilə bilməzdilər ki, Abdulla müəllim bədəninin bütün enerjisini son damlasına qədər, mütəvazö bir təmənnasızlıqla öyrənməyə və öyrətməyə sərf etmişdi…

Nizami CƏFƏROV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 18 iyun.- S.3.