Ülviyyət aləminin poeziyası

  

  İstər böyük ədəbiyyatı olsun, istər uşaq ədəbiyyatı - ədəbiyyatın dəyəri onun bədii-fəlsəfi kamilliyi ilə ölçülür. Söhbət uşaqlar üçün yaradılan böyük ədəbiyyatdan, görkəmli sənətkardan getməlidir. Bu il anadan olmasının 90 illiyi tamam olan Xanımana Əlibəyli (20 aprel 1920 - 7 may 2007) 87 sənəlik böyük bir ömrü uşaqlar üçün gözəl əsərlər yaratmağa həsr etmiş belə sənətkarlardan idi. Rəqəmlərdən göründüyü kimi, Xanımana xanım Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulanda - "Qırmızı qaranlıqlar" (Ə. Hüseynzadə) rejimi ilə bir vaxtda anadan olmuş, millətlərə kommunizm cənnəti vəd edən 70 illik sovet rejimində başa-baş yaşamış, kommunist əxlaqı ilə tərbiyə almış və nəhayət, Azərbaycanın istiqlalının 17 ilini yaşamış, XX əsri onunla birlikdə II minilliyi tarixin panteonuna yola salmış, XXI əsri və III minilliyi 80 yaşında qarşılamış görkəmli şair və vətəndaş idi.

Onun irsi ülviyyət aləminin poeziyasıdır. Məncə, onu çox yaşadan göydə hər şeyə qadir Allah, yerdə uşaqlar oldu. Onun qəlbi uşaq gözündən sevgi nuru olaraq cavanlaşdı. Böyük rus yazıçısı A.P.Çexov deyirdi ki, "Biz hamımız uşaqlıq adlanan ecazkar aləmdən gəlmişik". X.Əlibəyli bax, həmin bu ecazkar aləmi tərənnüm edib.

Vətən, Azərbaycan haqqında çox yazılıb. Aşağıdakı misraları ancaq uşağın dili ilə danışan şair yaza bilər:

 

Heyranam hər çağına,

Bağçasına, bağına,

Yıxılım ayağına,

Azərbaycanım mənim.

 

Uşaqlar haqqında yazmaq çətindir. Bunun üçün uşağın gözü ilə görməli, uşağın dilində danışmalısan. Uşaq ədəbiyyatımızın klassiki Xanımana Əlibəyli öz istedadı və səmimiyyəti sayəsində bunu bacardı, uşaqla bərabər Günəş olmağın poetik yolunu tapdı:

 

Qışda şaxtada, buzda,

Günəş çimir hovuzda.

Bərk istisində yayın,

Çimir suyunda çayın.

Odur ki, par-par yanır,

Hər tərəf işıqlanır.

Qoy gətirim ləyəni,

Su tök çimizdir məni.

Ay ana böyüyəndə

Günəş olaram mən də.

 

Günəş olmaq arzusu - min illərlə saya gələn tarixi boyu Günəşi Tanrı hesab edən türk balası üçün bundan böyük arzu ola bilərmi? Uşaq ədəbiyyatımızın böyük rüknü Abdulla Şaiqin "Həpimiz bir günəşin zərrəsiyis Həpimiz bir yuva pərvərdəniyiz" kimi bütün yer üzünün insanlarını birliyə səsləyən məşhur misraları yada düşür. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının kökündə Nizami kimi bir şeyx dayanır. O Şərq didaktik ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələrini - ağıllı Fitnə obrazını yaratdı, az danışmağın gözəlliyini öyrətdi, kamil palançı olmaq yarımçıq papaqçılıqdan yaxşıdır söylədi...

Etiraf edək ki, bu gün uşaq şairi olmaq çox çətindir. Qloballaşan zəmanənin texnologiyaları az qalıb ki, uşağa ən lazım olan "oyuncağı" - kitabı onun əlindən alsın. Necə edəsən, nə dərəcədə maraqlı kitab yazasan, uşağı kompyuterin ecazkar ekranından qopara biləsən?! Bu işdə nəsihət ədəbiyyatı, şirin və mənalı poeziya (nağıl!) artıq xeyli gücsüz bir halətdədir. Xanımana Əlibəylinin akademik Bəkir Nəbiyevin "Uşaq ədəbiyyatımızın Xanım anası" adlı dərin məzmunlu müqəddiməsi ilə çap olunmuş iki cildlik "Əsərləri"ndə müasir uşağın qəlbini fəth, zehnini zəbt etməyə layiq çoxlu nümunələrə rast gəlirik. Məlumdur ki, tovuz quşu dünyanın ən gözəl quşudur. Lakin... yaxşısı budur gəlin şairi dinləyək

 

O əlvan quşa bax bir,

Bilirsənmi, adını?

Gözəlliklə fəxr edir,

Açıb qol - qanadını.

Tovuz quşu yetənə

Göstərir camalını.

Sən isə göstər mənə,

Ağlını, kamalını.

 

Şerin qayəsi budur: mənasız gözəllikdənsə ağıllı - kamallı olmaq daha faydalıdır. Dörd misralıq "Kəlbətin" şerində görün bir nə qədər dolğun daxili obraz var:

 

fərhad, sənə sözüm var

Danışan kəlbətindir

Hər yerə vurma mismar

Çıxarmaq çox çətindir.

 

Şair öz balaca oxucusuna quru - ağıllı, kamallı ol, mənasız işlərlə məşğul olma demir, "Göstər ağlını" və "Kəlbətin" kimi lakonik və məzmunlu şeirlər yazır.

Düz deyiblər ki, insan yaşadığı cəmiyyətdən çox, doğulduğu təbiətə bənzəyir. Qışı sərt, yayı isti təbiətdə doğulanlar mərd olur. Əlbəttə, dağ uşağı ilə vağzal uşağı, bulaq suyu içənlə arx suyu içən bir ola bilməz. Bu mənim uydurmam deyil, təbiətin fəlsəfəsidir.

Mən ədəbiyyata da bu baxımdan yanaşıram. Poeziya, xüsusən lirika təbiət janrıdır, nəsr şəhər, cəmiyyət janrıdır. Mən bu cəhəti Xanımana xanımın şeirlərində də duydum. O, uşaq psixilogoyasını təbiət faktorunda daha yaxşı əks etdirir. Məsələn, "Günəbaxan" şerində olduğu kimi:

 

Qoğal kimi girdəsən,

Xaş-xaş üstündə çil-çil.

Bir isti təndirdəsən,

Bişmisən lap elə bil.

Bax, dan yenə sökülür,

Sənin dilikli, sarı

Güllərinə tökülür

Günəşin şüaları.

Otların üstə şeh var,

Yarpaqların yaşdımı?

Töküldükcə şüalar

Gözlərin qamaşdımı?

 

XX əsrin bənzərsiz şairi Əli Kərimin də "Günəbaxan" adlı mən deyərdim ki, dahiyanə bir şeri var: hər iki şeirdə Günəşi tutub saxlamaq, insanlara göstərmək ehtirası cilvələnir: biri böyüklər üçün, biri kiçiklər üçün!

Yeri gəlmişkən etiraf edim ki, mən böyük ədəbiyyatı, uşaq ədəbiyyatı anlayışlarının əleyhinəyəm. Ədəbiyyat elə ədəbiyyatdır: bədii poetik söz hər yerdə eyni siqlətdə və qiymətdə olmalıdır. Çünki bir istedadlı şair var, bir də qrafoman! Birincinin əlində söz çiçəklənir, ikincisinin əlində söz didiklənir. İ.Höte deyirdi: "Biz hamımız böyük uşaqlarıq". Dünyanın başqa bir böyük yazıçısı F.M.Dostoyevski yazır ki, əgər sən uşaq obrazı yaratmaq istəyirsənsə, varlığında uşaqlığını qoruyub saxlamış böyük adamın surətini yarat. Uşaq ədəbiyyatı daima möcüzələr axtaran fantastik ədəbiyyata bənzəyir. "Möcüzələr yalnız uşaqlıqda baş verir" (J.J.Russo). Uşaq möcüzəyə həqiqətdən çox inanır. Qədim mifləri yaradanlar bəşəriyyətin ilk uşaqları idi. Bu gün də kim öz varlığında uşaqlığını qoruyub saxlayıbsa, o hələ də Koroğlunun 7 qazan plovu yeməsinə inanır... Bu yerdə dahi füzulinin məşhur sözləri yada düşür: "Aldanma ki, şair sözü əlbəttə yalandır". Yəqin bunu yazanda füzuli çox gözəl bilirdi ki, bədii ədəbiyyatın gücü elə məhz yalanda, özü də bu yalana oxucunu səmimiyyətlə inandırmasındadır. Kim yaxşı aldadırsa, o ən yaxşı yazıçıdır, kim yaxşı aldanırsa, o ən yaxşı oxucudur. Mənim fikrimcə, rahat aldanan adam ən xoşbəxt adamdır...

Xanımana Əlibəyli gözəl lirik şeirlərlə bərabər uşaq mühitinin - ülviyyət aləminin ecazkar psixologiyasını səmimiyyətlə əks etdirən "Dovşanın ad günü", "Çoxbilmiş sərçələr", "Ulduzların qucağında", "İsa və Musa", "Aman, ovçu", "Meşə həkimi", "Ləpələrin nağılı" və s. kimi mənalı lirik poemaların müəllifidir.

Müasir Azərbaycan uşaq teatrını uzun illər öz pyesləri ilə yaşadan sənətkarlarımızdan biri məhz Xanımana Əlibəylidir. Onun "Əsərləri"nin ikinci cildi ancaq pyeslərdən ibarətdir. "Dovşanın ad günü", "Aycan", "Gözəllər gözəli", "Kənd həkimi", "Cün quş", "Ləpələrin nağılı", "Nişanlı quş" pyesləri milli uşaq dramaturgiyamızın dəyərli nümunələridir.

Bu pyeslərlə bir daha tanış olandan sonra mən onları müfəssəl təhlil etmədən bu qənaətə gəldim ki, Xanımana Əlibəylinin irsi - həm lirikası, həm poemaları, həm də dramaturgiyası monoqrafik hüdudlarda müstəqil surətdə tədqiq olunmalıdır. Burada həm şairənin obrazı, həm də XX əsr uşaqlarının obrazları əbədiləşə bilər. Bu pyeslər və bunların səhnə taleyi əsasında biz həm də Azərbaycan uşaq teatrının tarixi haqqında gələcək nəsillərdə təsəvvür yarada bilərik.

Xanımana Əlibəylinin yaradıcılığı ilə tanışlıqdan sonra bir daha əmin oldum ki, həqiqətən də "Yer üzündə uşaq qığıltısından təntənəli himn yoxdur" (V.Hüqo). Uşaq olmayan böyük yoxdur, kim uşaq olmayıbsa o böyük ola bilməz.

Xanımana Əlibəyli böyük ola bilmiş uşaqların şairi idi. O, əslində öz əsərləri ilə uşaqları böyüklüyə hazırlayırdı. Onun poeziyasının gücü bunda idi. O, öz kövrək və səmimi şeirləri ilə neçə-neçə nəsilləri yetişdirmişdir.

O, hər gələn uşaqlarla yenidən doğulacaq, müstəqil Azərbaycanın yeni-yeni körpə nəsilləri, onun Dovşanının ad günündə iştirak edəcək.

 

 

Nizaməddin ŞƏMSİZADƏ

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 25 iyun.- S.2.