Ən böyük abidə əsərləridir

Süleyman Rəhimov XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, ədəbiyyat tariximizdə iz qoymuş böyük yazıçıdır. Onun geniş və zəngin yaradıcılığı, neçə-neçə romanları, povest və hekayələri Azərbaycan həyatının mürəkkəb dövrlərindən biri - "sovet dövrü" ilə bağlı olub, sanbalca da həmin dövrün yüksək bədii sənədlərini təmsil edir. Ədibin "Şamo" roman-epopeyası, "Saçlı" çoxcildlik romanı, "Mehman", "Məhtaban", "Kəsilməyən kişnərti" povestləri, "Ötən günlər dəftərindən", "Pəri çınqılı", "Gülən balıq" silsilə və toplularına daxil olan hekayələri Azərbaycan nəsrini yeni çalarlarla zənginləşdirmişdir.

Süleyman Hüseyn oğlu Rəhimov 1900-cu il mart ayının 22-də keçmiş Yelizavetpol quberniyası Zəngəzur qəzasının (indiki Azərbaycan Respublikası Qubadlı rayonunun) Əyin kəndində dünyaya gəlmişdir. Ədibin az qala bütün əsri ehtiva edən tərcümeyi-halının fonunda Azərbaycan həyatının müxtəlif, keşməkeşli mənzərələrini izləmək olar. Bu barədə yazıçının qələmə aldığı "Həyat yolu" zəngin məlumat verir. S.Rəhimov sosial mənşəcə kəndli ailəsindəndir ki, bu da bir çox XX əsr yazıçıları kimi, sonradan onun da yaradıcılığında önəmli rol oynayır. Lakin gələcək ədib, özünün göstərdiyi kimi, mahalın sayılan adamlarından biri, övladı olmadığından qardaşı oğlu Hüseyni evindən buraxmayan, atasının əmisi Allahverdi kişinin himayəsində böyümüş, onun qayğısı ilə, əvvəlcə kəndlərində, Allahverdi kişinin Süleymana görə elə öz evindəcə açdırdığı mollaxanada, sonra isə qonşu Mac kəndində mollaxana təhsili almış, 1912-ci ildə Qubadlıda beşillik rus məktəbində oxumuşdur. Beləliklə, uşaqlıq həyatı və ilkin təhsili ona həm müəyyən qədər klassik ədəbiyyatla, Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığı ilə, həm də rus ədəbiyyatıyla yaxından tanışlıq imkanı vermiş, sonralar bu, yazıçının fərdi yaradıcılıq üslubunun formalaşmasında da rol oynamışdır. Lakin yazıçı daha böyük dərslərini həyat məktəbindən almışdır. Hələ gəncliyində, Azərbaycana sovet hakimiyyəti gəlməzdən əvvəl, dörd il Əyində, sonra qaçqın düşdükləri Qubadlı, Qazıyan, Sarıl, Ağalı və s. kəndlərdə mal-qara otaran Süleyman yazı-pozudan tamam ayrı düşür, anasını, iki bacısını itirir. Həmin həyat süjetləri də yazıçı S.Rəhimovun qələmindən yan ötməmiş, ümumiləşmiş şəkildə yaradıcılığında əksini tapmışdır.

S.Rəhimovun "sovet dövrü" bioqrafiyası faktlarla zəngin və mənalıdır. Məhz bu dövrdə o, təhsilini davam etdirə bilir, 1921-ci ildə Şuşada pedaqoji kursları, 1928-1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix-ictimaiyyat fakültəsini bitirir və müəllimlikdən, məktəb müdirliyindən başlamış müxtəlif dövləti vəzifələrdə, maarif və mədəniyyət işlərində çalışır, o cümlədən müxtəlif illərdə (1939-40, 1944-45, 1954-58) Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına rəhbərlik edir. Süleyman Rəhimov ictimai fəaliyyətinə, mədəniyyət sahəsində xidmətlərinə görə Dövlət orden və medalları ilə təltif olunmuş, fəxri adlar, o sıradan xalq yazıçısı adını (1960) almışdır. Belə ki, ilk baxışda yazıçının həyat yolu düz, hamar, firavan təsiri bağışlaya bilər. Lakin yaradıcılıq kredosunu cəmiyyətin irəli sürdüyü "ictimai sifariş"də görən sovet yazıçılarının guya rahat, xoşbəxt sənətkar ömrü barədə illüziyalar bu gün artıq yox olmaqdadır. Hər bir istedadlı sovet yazıçısının özünəxas tragik həyat yolunu təsdiqləyən sənədlər tamamilə başqa söz söyləyir. O cümlədən yeni tarixi sənədlərin S.Rəhimovun bioqrafiyasına əlavə etdiyi faktlar çox şeyi anladır. Məlum olur ki, dəhşətli 1937-ci il hadisələri heç də yazıçının həyatından yan ötməmiş və paradoksaldır ki, məhz mətinliyi, ürəkdən bağlandığı həqiqətə sədaqəti - rejimin heç də sevmədiyi bu cəhətlər onun xilasına zəmin olmuşdur. Aydındır ki, tarixin qaranlıq məqamları tədricən açılır, S.Rəhimovun bu gün məlum olan tərcümeyi-halı onu deməyə əsas verir ki, "sovet yazıçısı" mövqeyi yazıçıya təkcə kommunist ideallarını təcəssüm etdirməmiş, habelə bu idealları daşıyan insanın faciələrini də göstərməyə onu sövq etmişdir.

Süleyman Rəhimov nəsrini yazıçının ümdə əsəri olan "Şamo"suz təsəvvür etmək mümkün deyildir. "Şamo" çoxcildliyinin XX əsr Azərbaycan nəsrində əlahiddə yeri var. Bu əsər milli nəsr tariximizi bir sıra xüsusiyyətlərlə zənginləşdirmişdir. O cümlədən ilk öncə S.Rəhimovun XX əsr dünya və sovet nəsri nümunələrinə adekvat roman-epopeya yaratmaq cəhdi qeyd olunmalıdır. Qanlı-qadalı tarix səhnəsində baş verənləri məhz nəsrin gücü, roman-epopeya əhatəsi ilə təsvir etmək vəzifəsini qarşısına qoyan yazıçı az qala bu işə bütün ömrünü sərf edir (1931- 1978). Son halda beş qalın cilddən ibarət, çoxsaylı hadisələri, surətləri, tarixi və bədii təxəyyülün məhsulu olan lövhələri əhatələyən bir əsər meydana gətirir. Ümumən Azərbaycan ədəbiyyatında bu həcmdə ikinci bir əsər yoxdur.

"Şamo"nun bədii mühiti, mətni mürəkkəbdir, təzadlıdır, zəngindir. Romanda bədii idrak spontan səciyyə daşıyır, xeyli dərəcədə gerçəklik hadisələrinin bilavasitə yazıçı təxəyyülündə aldığı formalardan asılı olur: "Şamo" üzərində işlədiyim zaman həyat ilə xəyalı qarışdırdığım vaxtlar olurdu. Gülməli də olsa, hətta bəzən ətrafdakı adamlarınmı həqiqət olduğunu, ya "Şamo"dakı aləminmi həqiqət olduğunu mən dolaşdırırdım, hansı xəyaldır, hansı həqiqət?" (S.Rəhimov, Qələbə, "Ədəbiyyat qəzeti", 10 may 1945-ci il). Məhz buna görə də romanda sosializm realizminin bədii prinsipləri özümlü şəkildə yazıçı istedadından, S.Rəhimov qələminin milli məcrada ülgülənmiş özünəxaslığından gələn cəhətlərlə qarışır, çulğaşır.

S.Rəhimovun "Şamo" romanında təsvir etdiyi kənd - xarakteri, həyat tərzi, yaşayış ritminə görə patriarxal, daha dəqiq deyilsə, patriarxallığı sona varan kənddir. Kənd patriarxallığının əlamətləri bütövlükdə romanın atmosferində - istər baş verən hadisələrin fonunda və bu hadisələrin xarakterində, istərsə də ayrı-ayrı surətlərin səciyyəsində aydın duyulmaqdadır. Sultan bəylərin bəyliyi, Kərbəlayı Hatəmxan ağaların, Molla Qafarların "ağsaqqallığ"ı, Safo və Aloların kəsbkarlığı, Göyərçin və Kəlbalıların macəraları, Şamonun inqilabçılığı belə bir kəndə - Şehli kəndinə bağlıdır, burada baş tutur.

Roman məhz buradan irəli gələn ictimai konflikti cızır, qabardır: milli gerçəklər bugünlü varlığı, XX əsr təzadları ilə patriarxal həyat arasındakı uyuşmazlığı yaşamaqdadır. Kənd XX əsrlə üz-üzə gəlir, dəyişir, ictimai yaşayışda təbəddülat, sınma əmələ gəlir, münasibətlərdəki patriarxal örtü dağılır, kəndin icma bütövlüyü sarsılır… Bu hələ N.Vəzirovdan, Ə.Haqverdiyevdən, N.Nərimanovdan, C.Məmmədquluzadədən bəri milli ədəbiyyatı məşğul edən konfliktdir. Məhz buna görə də romanda bu ədəbiyyatın hazırladığı bədii təfəkkür zəmini daha uğurlu, işləkdir.

Belə ki, "Şamo" romanında milli gerçəklərin realistik inikası xeyli dərəcədə tənqidi realizm ənənələrindən gəlir. Əsərdə bu xətt Alo surətində və Mirzə Cəlilvari satirik təhkiyədə realizə olunur. Burada elə bir sosial yüklü hadisə, tarixi təzahür, əhvalat yoxdur ki, bir qədər folklordan gəlmə (xalq lətifələrini, Molla Nəsrəddin mövqeyini yada salaq), bir qədər satirik nəsr təcrübəsinə bağlı Alo surətinin mövqeyindən istehzaya məruz qalmasın, təşrih olunmasın. Yaxud satirik təhkiyə tənqidi realizmin doğma qəhrəmanlarının - pristav, məmur, xüsusən molla surətinin təsvirində qabarıqdır.

S.Rəhimovun Azərbaycan kəndinə dərindən bələdliyi "Şamo"nun uğurunda əsaslı faktorlardandır. "Xəlqilik Süleyman Rəhimov yaradıcılığının canıdır… O, xalqı tanıyır, onun xalqla tanışlığı səthi xarakter daşımır. O, xalqı kitablardan öyrənməmişdir" (M.İbrahimov, "Həyat və ədəbiyyat", Bakı, Azərnəşr, 1947, s. 209). Göyərçin, Gülsənəm, Pası, Safo, Alo, Maro və digər kəndli obrazlarının real təcəssümündə, etnoqrafik məqamların - toy və yığnaqların, kənd lövhələrinin, canlı kəndli söhbətlərinin təsvir və təqdimində, buradan müəllif dilinin xəlqiliyi, təhkiyəsinin dolğunluğu, əhatəliyi və tutumluğunda empirik boyaların, bilavasitə gördüyünü, eşitdiyini, duyduğunu əks etdirmək prinsipinin böyük rolu vardır.

Bununla belə, əsərin baş qəhrəmanı Şamodur. Müəllif niyyətinin əsas ruporu da odur. Yazıçı əsərdə "inqilabi dəyişmə" motivini başlıca olaraq Şamoda tipikləşdirməyə çalışır. Amma romanda obrazın uğuru inqilabçılığından daha çox kəndliliyindədir. Kəndli Şamo inqilabçı Şamodan daha canlıdır. Təsadüfi deyil ki, romanda elə hey susan, düşüncələrə dalan, təbəddülat keçirən Şamo fəaliyyət göstərən, partiya tapşırıqlarını yerinə yetirən Şamodan daha güclüdür. Bu, ümumən Azərbaycan kəndlisinin tarixi dövrə ən dəqiq reaksiyasıdır. Zaman tələssə də, o tələsmir, tərəddüd və dalğınlıq içərisindədir.

S.Rəhimov gerçəklərin geniş panoram təsvirini digər bir həcmli əsərində - 1939-1948-ci illər arasında qələmə aldığı üç kitabdan ibarət "Saçlı" romanında davam etdirir. "Saçlı" romanının Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində önəmli yeri var. O, əvvəlki nəsr ənənələrinə söykənib, ənənələr yaradan əsərdir. Burada iki məqamı qeyd etmək gərəkdir. Birincisi, Azərbaycan nəsrinin əsr boyu izlədiyi qadın azadlığı mövzusudur; ikincisi romanın ilk dəfə olaraq, geniş panoramda, az qala bütünlükdə quruluşu bürümüş eybəcərliyi, mənfilikləri bir yerə cəmləyib, ifşa etməsidir.

M.F.Axundzadənin "Təmsilat"ından başlayaraq, yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatında elə bir epik, dramatik əsər, yaxud elə bir şair, yazıçı tapmaq çətindir ki, qadının milli cəmiyyətdə tutduğu yerə diqqət ayırmasın. S.Rəhimova qədər də milli ədəbiyyatımız Azərbaycan qadınının zəngin, həm də rəngarəng obrazını, hətta obrazlar qalereyasını yaratmağa müvəffəq olmuşdu. O cümlədən həmin ənənələrə söykənərək, yazıçının yaradıcılığında bir tərəfdən milli qadının hünəri, fədakarlığı, saflığını, ana və qadın mətanətini nümayiş etdirən Qəmər, Gülsənəm, Xatun, Məleykə müəllimə, Nənəqız, Həcər, Qaratel kimi müsbət mündəricəli obrazlar var; hətta bu əsnada yazıçı qadın müqəddəsliyi adına "Ana abidəsi" romanını yazmışdır. Digər tərəfdən, fitnə-fəsad, hiylə, qadın ehtirası və məkrini özündə qapsayan Göyərçin, Pası, Şəhla xanım, Züleyxa, Zərrintac, Güleyşə kimi həssas müşahidələrin yekunu odən personajlar da S.Rəhimov qələminə xasdır.

Mövzusu Azərbaycan həyatında gərgin bir dövrün - 1930-cu illərin hadisələrindən götürülmüş "Saçlı" romanını qadın qəhrəmanın - Rüxsarə Əliyevanın adı ilə adlandırmaqda yazıçının niyyəti məhz ictimai planda aktuallanmış qadın obrazına diqqət yönəltmək idi. Həm də maraqlıdır ki, hüquqları uğrunda mühitlə mübarizəyə qalxışan Sevil, Almaz, Həyat kimi rupor-qəhrəmanlardan fərqli, yazıçı ilk növbədə "kənddə sinfi mübarizə dövründə" mənəvi təzyiqlərə məruz qalıb-əzilən qadınlığa, həmin dövr Azərbaycan həyatında diqqətdən kənar qalan daha bir məqama işıq salır. Milli realizmin məntiqi "Saçlı"nın birinci cildində xüsusən aparıcı mövqeyə malikdir. Kənddə davam edən patriarxaliyanın təsvirində, yazıçı istər-istəməz tənqidi realizmin ənənələrinə müraciət edir və bu mənada Rüxsarənin simasında kənddə qadına münasibət yalnız C.Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndi"ndəki Zeynəb obrazı ilə analogiya təşkil edə bilər.

Tibb təhsili alaraq kəndə işləməyə gəlmiş Rüxsarə savadlı, yeni Azərbaycan qadınını təmsil etsə də, qadına feodal münasibəti kənd əxlaqında qalmaqda davam edir. Həm də təkcə əsərdə mənfi surət kimi qabardılmış Qəşəm Sübhanverdizadənin nümunəsində yox, Sübhanverdizadənin sadə, saf bir qızı hiylə ilə dolaşdırıb, böhtan toruna salması əslində gerçəkliklərin məntiqi nəticəsi olaraq, üzə çıxır. Ucqar dağ kəndində bunun üçün münbit şərait var, bura qədəm qoyduğu dəmdən uzunsaçlı Rüxsarə gözəlliyinə qarşı kişilərin alçaldıcı duyğularını görür, sarsıntılar keçirir. Yazıçının bir zamanlar namus rəmzi hesab olunan saç detalında israrı uğurlu tapıntıdır, bu həm də qəhrəmanın daxili aləminə girməyə kömək edən vasitədir. Böhtanlara məruz qalan Rüxsarənin etiraz əlaməti olaraq saçlarını kəsməsi inandırıcı olmaqla bahəm, milli ədəbiyyatda psixoloji obraz yaradıcılığında irəliyə atılmış bir addımdır. Bu, mühitə qarşı heç də publisistik etiraz deyil, məhz geriliyin, eybəcərliyin, patriarxaliyanın doğurduğu acılar, sarsıntılar zəminidə bir iç üsyanı oıub, adekvat olaraq oxucuda da ağrı-acılar doğurur, səbəblər üzərində düşündürürdü. Və bu mənada, iç həqiqətləri ilə mühitə qarşı duran Maya, Sərıyyə, Təhminə kimi qadın həqiqətini aktuallaşdıran obrazların sələfi də Saçlı sayılmalıdır.

Süleyman Rəhimovun milli realizm ənənələrinə sədaqətini göstərən əsərlərindən biri də "Ötən günlər dəftərindən" silsiləsidir (1946). Mövzusunu sovet hakimiyyətindən qabaqkı dövr həyatından aldığından yazıçının qələmi burda daha azad və sərrastdır. S.Rəhimov C.Məmmədquluzadə əsərlərindən öyrəndiyini yazılarında dəfələrlə bəyan etmişdir. Bioqraflarından Yəhya Seyidov da yazıçının "hələ Qubadlı məktəbində şagird ikən "Molla Nəsrəddin"in əlinə düşən nömrələrini acgözlüklə oxuduğunu", "sonralar ədibin bütün əsərlərini dəfələrlə mütaliə etdiyini" vurğulayır. Amma bu bağlılığı, şəksiz ki, hamıdan çox S.Rəhimovun əsərləri nümayiş etdirir. Yazıçının "Ötən günlər dəftəri"ndə birbaşa Mirzə Cəlil ənənələrinə üz tutduğunu silsilənin "Cəlil Məmmədquluzadə - Molla Nəsrəddinə" ithaf olunması da təsdiq edir.

Ümumən, 1940-cı illər ərzində S.Rəhimovun bir yandan Böyük Vətən müharibəsinin doğurduğu şəraitin, digər tərəfdən rəsmi sovet ədəbiyyatının tələbləri ilə "Medalyon", "Mehman", "Qardaş qəbri" kimi başlıca olaraq örnək ədəbiyyatı nümunələri yaratmaqla yanaşı, "Su ərizəsi" (1942), "Üzsüz qonaq" (1943), "Xoruzlu dəsmal" (1942), "Küp qarısı" (1943), "Malyeməz" (1944), "Paxıl adam" (1944), "Minnətsiz çörək" (1945), "Gəlin qayası" (1945), "Xahişnamə" (1945), "Mozalan kəndi" (1945), "Ögey" kimi keçmiş günlər həyatından bəhs edən hekayələr qələmə alması çox mənalıdır. Yazıçının milli gerçəklərin təsvirində sırf realizm estetikasını yaşatmaq, inkişaf etdirmək səyləri qabarıq görünürdü. "Səbəb nədir ki, onlar belə yaza biliblər? Çünki onlarda uydurmadan əlamət yoxdur. Çünki onlar qələmə aldıqları hadisəni, tipi, surəti necədir, nə təhərdir, mükəmməl bilirdilər..." - deyə Mirzə Cəlilin qələmi qarşısında heyrəti yazıçının "Ötən günlər dəftərindən" hekayələrində müsbət təsirini tapmışdı.

Klassik hekayəçilik ənənələri əsasında yazılmış "Su ərizəsi"nin ideya planı böyük həqiqətləri ehtiva edir, ümumiləşdirir. Hekayədə C.Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndinin əhvalatları" və "Poçt qutusu" əsərlərinin təsiri aydın görünür. Lakin o yerdə ki, Məhəmmədhəsən əmi Xudayar bəyin qarşısında susur, susmaya bilmir, "Su ərizəsi"nin qəhrəmanı həmin məqamlarda danışır, danışmaya bilmir. " -Sən kimsən? -Mən mirab Zülqədər. -Mən də Əzim oğlu Qədim". Situasiya həmindirsə də, qəhrəman ayrıdır, ictimai və sinfi varlığını ortaya qoymağa çalışan milli insandır, onun əvvəldən axıra, hekayə boyu heç kəsə yox, təmiz icma fəlsəfəsinə, dədə-baba adına güvənməsi də buradandır: "Yaz ki, - dedi, - qibleyi-aləm, mən dəli deyiləm. Yaz ki, mən rəiyyətəm, yaz ki, mən, Əzim oğlu Qədim pambığıma su istəyirəm, torpağım qovrulur..."

Rəmzi təhkiyə qatı C.Məmmədquluzadənin son dövr hekayəçiliyinə xasdır; o da maraqlıdır ki, C.Məmmədquluzadə-Molla Nəsrəddinin bu zaman işlətdiyi lətifə poetikası da S.Rəhimovun hekayələrindən yan keçmir. Yaradıcılığında folklordan geniş bəhrələnən yazıçı "Ötən günlər dəftərindən" sırasında lətifə situasiyalarına, nağıl təhkiyə tərzinə xüsusən həssasdır. Yayda gərəkən şeyin qışda gəlib çıxması özlüyündə məzəli görünsə də, "Su ərizəsi"nin müəllifi lətifəni lətifəyə qoşaraq, arxasındakı acı faciəni ortaya qoyur. Yaxud başqa bir məqamda "Ağa buyurdu nökərə, nökər də nökərə" prinsipilə qurulmuş məmurluq sisteminin mahiyyətini yazıçı istehzalı yüyrək nağıl dili ilə açır: "Mirzə uryadniki çağırdı. Qədim dayının ərizəsini verdi və qəbz aldı. Uryadnik starşinanı çağırdı. Verib qəbz aldı. Starşina çaparı çağırdı, ondan qəbz aldı..." (37)

"Üzsüz qonaq", "Xoruzlu dəsmal" , "Küp qarısı" hekayələrində S.Rəhimov kecmiş həyat mənzərələrini mənəvi dəyərlər prizmasından nəsrə gətirir. Birinci iki hekayədə realistik poetika aparıcıdır. Yazıçı bir çox personajların təsvirində Nikolay dövrü kəndini, kəndli münasibətlərini, tacir və məmur zümrəsini təqdim edir, təhkidə işlənən komik modus, xalq yumoru, məsxərə ünsürləri həmin həyatın bədii təhlilinə xidmət edir. "Küp qarısı" isə nağıl poetikası üzərində qurulmuşdur.

Müasirlik duyğusu S.Rəhimovun əsərlərində həmişə ümdə yer tutmuşdur. Ədəbiyyatımızda ayrıca mərhələ kimi seçilən 1960-80-ci illər epoxasına ədibin reaksiyası özünəxas oldu; birbaşa folklor süjetləri və janrlarını nəsrləşdirməklə, xalq yaddaşında yaşayan əfsanə və nağılları hekayə və povestlər şəklində təfsir etməklə yazıçı günün dəyişən bədii-estetik zövqünə cavab verməyə çalışdı. Sonradan 1960-80-ci illər nəsrində geniş yer alan bu məqamın da, əslində, pioneri məhz S.Rəhimov olmuşdur. 1959-cu ildə çap olunmuş "Pəri çınqılı" və 1964-də çıxan "Gülən balıq" kitabları bunun bariz nümunəsiydi. 1960-cı illərdə qələmə alınan "Güzgügöl əfsanəsi", "Kəsilməyən kişnərti", "Baş qartal və alaqarğa" povestlərinin motivləri də bilavasitə folklordan götürülmüş, yazıçı təxəyyülü xalq əfsanəsini müasir düşüncənin faktına çevirə bilmişdir.

"Pəri çınqılı" hekayəsində xalq qəhrəmanı Qaçaq Nəbinin ayağı dəyən yerlərdən biri- Sarı baba dağının çınqıllı ətəyində baş vermiş bir əhvalat süjetə alınmışdır. Ümumən Qaçaq Nəbi mövzusu S.Rəhimovun yaradıcılığı boyu sevgiylə müraciət etdiyi mövzulardandır. Hələ 1940-cı illərdə "Aynalı" povestində yazıçı Qaçaq Nəbinin sevgilisi Həcərin simasında mərd, sadiq, hünərli Azərbaycan qadınının obrazını yaradır. Povestdə həmin dövrün tələblərinə müvafiq ictimai-sinfi münaqişə daha qabarıq verilir. Dünyamalı bəy və oğlu Kiçik xanın timsalında zalım, rəhmsiz, qaba və həris ağa surətləri, Məşuqənin simasında romantik sevgi, Bağban surətində zəhmətkeş, torpağa bağlı, ləyaqətli xalq insanının obrazı ümumiləşdirilib-təqdim olunur. "Pəri çınqılı" hekayəsində isə, fərqli olaraq, milli-mənəvi dəyərlərin təcəssümü, müəllifin milli keçmişlə öyünc və iftixar hissi qabarıqdır. Üç hissədən ibarət "Qafqaz qartalı" romanı (1971-1975) artıq mövzuya daha geniş planda müraciət edir. 1970-ci illərin milli tarixə ciddi maraq və tarixi romançılıq dalğasında meydana gəlmiş əsərdə S.Rəhimov özünə sadiq qalaraq, xalqın şərəfli keçmişini, mübarizə tarixini əks etdirməyə çalışır.

İki kitabdan ibarət "Ağbulaq dağlarında" romanında S.Rəhimov müasir Azərbaycan cəmiyyətinin formalaşmasında maarif və mədəniyyət sahəsində gərgin mübarizələrin rolu və yerindən söz açır. Əsərdə yazıçının bioqrafiyası ilə bağlı hadisələr geniş yer tutur. Böyük Vətən müharibəsindən dərhal sonra , 1945-52-ci illərdə S.Rəhimov Azərbaycan Nazirlər Soveti yanında Mədəni-Maarif İşləri Komitəsinin sədri kimi mühüm postda çalışmış, nəinki bu sahədə ölkədə baş verən dəyişmələri yaxından izləmiş, quruculuq proseslərinin bilavasitə təşkilatçısı da olmuşdur. Əslində, romanın tarixi qiyməti də burada əksini tapmış həmin canlı həyat materialları ilə bağlıdır. Bugünün nöqteyi-nəzərindən daha maraqlı bir məqam həmin dövrün kosmopolitizm və xəlqilik problemləri ətrafında sənət mübahisələrinin əsərdə əksini tapmasıdır. Roman həm də onunla önəmlidir ki, yazıçı şair Ərəstunun timsalında hələ sağlığında ikən Səməd Vurğunun obrazını yaratmağa nail olmuşdur.

Süleyman Rəhimov povest ustasıdır. Romanlarındakı empirizm və təfərrüatçılıqdan fərqli olaraq, povestlərində S.Rəhimov daha konkret və yığcamdır, qəhrəmanla bağlı, onun ətrafında cərəyan edən müəyyən bir süjet şaxələnməsində bədii ideyasını realizə edə bilir. Həm də önəmlidir ki, bu zaman yazıçı mövzuya uyuşan üslub rəngarəngliyi nümayiş etdirir. Müharibə ağrılarını əks etdirən "Medalyon" (1943), "Qardaş qəbri" (1945) kimi əsərlər çağırış ruhlu olub, hər epizodu, hər lövhəsində müharibəyə etiraz ovqatı oyadır. "Qüdrət Qüdrətov" (1942) povesti isə, əksinə, satirik üslubda olub, qara fikirli insanları ifşa məqsədi güdür. "Xalauşağı" (1944) xatirə və gənclik illərinin nisgilini yumorlu münasibətlə birləşdirir. Müasirlik ritminə köklənən "Arzu" (1947) povestində publisistik təhkiyə aparıcıdır. S.Rəhimov nəsrinin stilizə qabiliyyəti çox yüksəkdir, bir deyim tərzi, üslubi əsasdan digərinə asanca keçə bilir. "Uğundu" (1965) povestinin janrını "satirik hekayət" kimi təyin edən yazıçı Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin yüz yaşına ithaf etdiyi bu əsərdə Mirzə Cəlilin ironik təhkiyə tərzindən bacarıqla bəhrələnir və Mirzə Cəlilin keçmişdə kəşf etdiyi milli tühafların bugünlü həyatına işıq salır. Üslubi imkanları ilə seçilən daha bir povest "Qızlar oylağında" (1972-74) adlanır; yazıçı məişət-əxlaq mövzusunda olan əsərdə müasirliyi nağıl təhkiyə tərzində çözməklə nəsrimizdə sonralar geniş yayılmış bu üslubun da ilkini qoyanlardan olur. "Olmuş əhvalatlar dəftərindən" sırasından yazdığı "Bəhram və Zərəfşan" (1962), "Öz minnətinə" (1967-68), "Kəpəz" (1969-70) povestləri isə həyatdan ibrət almaq qəsdini təqib qıldığından birbaşalığa, oçerkçiliyə meyl edir.

İstər "Məhtaban", istərsə də "Kəsilməyən kişnərti" povestlərinin predmetini romantizmə xas bir şəkildə ideal dəyərlərin bilavasitə təsvir və təcəssümü təşkil edir. Ali insan duyğuları - məhəbbət, inam, iman, bu hisslərin ilahi mənşəyi, insanın həyatında Allaha bağlılıq, Allah ehtiyacı və s. kimi məsələlər, həm də mənalıdır ki, din mövzusuna birbaşa toxunulmadan diqqət hədəfinə gəlir, düşüncənin predmetinə çevrilir. Əslən cənublu şairlər Balaş Azəroğluna və Mədinə xanım Gülgünə ithaf etdiyi "Məhtaban"ın mövzusunu yazıçı Cənubi Azərbaycan həyatından götürmüşdü. Povestdə yazıçı müxtəlif insan xarakterləri yaradıb, onları dərin psixoloji mübarizədə təqdimləyə bilir.

"Əfsanə-povest" deyə janr verdiyi "Kəsilməyən kişnərti" əsərini S.Rəhimov "Ürəyim, nəfəsim, alim-şair oğlum Şamoya" ithafı ilə dərc etdirmişdir. Və əslində, povest gənc yaşında itirdiyi oğluna əbədiyyət nəğməsi olmaqla, yazıçının, uzun ömür yaşayıb dünyanın hər üzünü görmüş bir insanın dərin etiraf əsəridir. Həyatın sirrinə vaqif olmadan, insan gəlir və gedir, özündən sonra yalnız hünər, şücaət, ad, iz saxlayır. Rəmzi və metaforik qata bütün yaradıcılığı boyu müraciət etmiş S.Rəhimov "Kəsilməyən kişnərti" povestini tamlıqda bu üslubda qələmə almışdır. Ulduz - qəhrəmanın minib-çapdığı həyat atıdır, qara bir mozalan daima görünməklə onu sancır, bu - həyatın qara tərəfləridir, qəhrəman nə qədər cəhd edirsə də, həmin ələgəlməz qüvvəni məhv edə bilmir, özü bu qurnaz mozalanın hiyləsinin qurbanı olur.

Hər bir romantik nəsr əsərində olduğu kimi, burda da əsas missiya daşıyıcısı dildir. Ümumən S.Rəhimovun aydın, rəvan, sadə quruluşlu cümlələrdən düzüm tapan nəsr dili povestdə daha da cilalı, dürüst, mükəmməldir. Romantik əsərlərin daimi atributu olan insan-təbiət doğmalığı "Kəsilməyən kişnərti"də yüksək vüsətlə təcəssüm olunmuşdur.

Uzun və zəngin ömür və yaradıcılıq yolu keçmiş Süleyman Rəhimov 1983-cü il oktyabrın 11-də Bakıda vəfat etmiş, fəxri xiyabanda dəfn olunmuşdur. Yazıçının böyük tirajlarla çap olunan əsərləri neçə-neçə nəsillərin milli ruhda, xalqa, torpağa bağlı vətənpərvərlər kimi yetişməsində rol oynamış, XX əsr Azərbaycan tarixində mənəvi iz qoymuşdur. Milli nəsrin qabaqcıl ənənələrini davam etdirən S.Rəhimovun çoxcəhətli yaradıcılığı özündən sonrakı Azərbaycan nasirlərinin formalaşmasında pozitiv təsirini göstərmişdir. Yazıçının romanları, povestləri, hekayələri daim ədəbi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanmış, ədəbi tənqidin diqqət hədəfində olmuşdur.

Süleyman Rəhimovun ictimai fəaliyyəti də böyük Azərbaycan maarifçilərinin işinin davamı olub, milli həyatın ən mürəkkəb dönəmlərində faydasını vermişdir. Bu gün milli kitab xəzinəmizin sönməz ocağı olan M.F.Axundov adına Dövlət Kitabxanasının layihəsi ədibin Azərbaycan Nazirlər Soveti yanında Mədəni-Maarif İşləri Komitəsinin sədri işlədiyi zamanlarda verilmiş və çox əlamətdardır ki, bu gün həmin binanın eyvanında heykəlləri ucalan ədəbiyyat korifeyləri sırasında Süleyman Rəhimova da yer vardır. Süleyman Rəhimovun xatirəsi xalqının yanında daim əziz tutulur, ədibin adına Bakıda küçə verilmiş, yaşadığı binaya barelyefi vurulmuşdur. Amma yazıçının özünə ucaltdığı ən böyük abidə ölməz əsərləridir.

Tehran Əlişanoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.-2010.-19 mart.-S.4.