Novruz gəlir

Novruz gəlir. Nədir novruz? Başabəla qonşularımızdan biri bir dəfə "zarafata" salıb dedi: "Bircə bayramınız var, onun da adı farscadan alınıb. Əlifbanız ərəbdən, bayramınız farsdan. Siz necə millətsiniz?". Axı bu cənablar nədən biləydi ki, bizim bircə bayramımız insanlığın çoxuna xas olan istilik, hərarət, işığa, aya, günəşə tapınmaq arzusuyla bağlıdır. Bunun izləri bütün xalqlarda var, - demək olar. Tonqal qalama, ətrafında yallı getmək, şam yandırmaq müxtəlif anlarda… Sadəcə, iki yüz illik əsarət dövründə nəyimiz unudulmayıb ki, bircə bayram olsun? Axı bizdə qoyunçu-heyvandarlara məxsus, dekabrda keçirilən "Döl bayramı" vardı. Kiçik çillənin çıxması, qışın soyuğundan, acılığından xilas olmaq münasibətilə "Çillə çıxarmaq" bayramı vardı. Bütün pak niyyətlərə tərcüman olan Xızır Nəbi bayramı vardı (onu Türkiyə türkləri indi də 5-6 may günlərində keçirirlər). Çillə çıxarma bir növ "provodu russkoy zimı" səciyyəliydi. Bahara can atan - oyanan torpağı -gələn yaz günlərini alqışlayan bayram idi. Nə isə, çox şeyi unutdurmuşlar bizə. Qalanını yenidən qaytarmaqçün hələ ki, yaşayan kühənsal qocalarımızı dilləndirmək, dinləmək zəruridir.

Qaldı Novruz. O da az qala 1937-39-cu illərdə "xalq düşməni"nə çevrilmişdi. Gizlicə keçirilirdi. Anamız bu ənənəni unutmayaq deyə, hardasa gizli göyərtdiyi səmənini ortaya qoyar, qapı-pəncərələri bərkidər, səməninin ətrafında şamlar yandırar, bişirdiyi şəkərbura, paxlava, badambura, şəkərtıxma kimi şirinə çalan bişmişləri və quru meyvələri xonçaya düzərdi. Anam deyərdi ki, çərşənbə altıdır: Birinci "Xərəbçi çərşənbə". Deyir, ey hazırlaşın, Yaz gəlir ha!.. Qadınlar əl-ayağa düşər, ev-eşiyi qışın rütubətindən təmizləməyə başlardılar. Divarlar ağardılardı. İkinci "Yalançı çərşənbə"ydi. Qulağı bayram çalan oğul-uşaq bu çərşənbədə ananın yanına qoşur, yumurta döyüşdürmək, təzə paltar aldırmaqçün ananı dilləndirərdi. Ana deyərdi: "Yox, ay bala, bu hələ "yalançı çərşənbədi". Bundan sonra bütün kainatın, eləcə də insanın varlığını təşkil edən dörd ünsürlə bağlı dörd çərşənbə başlayırdı. "Su çərşənbəsi" birinciydi. Pak bulaqlardan qız-gəlinlər güyümdə, sənəkdə, sovçada su gətirər, Su çərşənbəsinin süfrəsinə bir piyalə qoyar, xonçalı meyvəcat, qorğa kimi şeylərlə bəzərdilər.

İkinci "Od çərşənbəsi"ydi, torpağı oyadan isti nəfəs rəmziydi. Od çərşənbəsində tonqallar qalanar, üstündən atılıb oxuyardılar:

Atıl-batıl,

Güyüm satıl,

Oddan atıl

Halal, haram.

Axı pak su kimi, pak od da halalla haramı ayıra bilərdi. Halal olan odda yanmazdı. Yaxud

Ağırrığım, uğurruğum tökülsün.

Yaxud:

Piləmbəri,

Baxtı bəri.

Baxtım açılsın.

Üçüncü "Torpaq çərşənbəsi"ydi. Ana torpaq oyanırdı. Pak yerdən bir çimdik təmiz torpaq gətirib çərşənbə xonçasına qoyar, şamlar yandırar, qovurğa qovurar, səməni buğdasını bu gün isladardılar. Nemət çərşənbəsiydi.

Dördüncü "Yel", yaxud "İlaxir çərşənbə" adlanırdı. Yel otları, çiçəkləri, ağacları tərpədir, təbiəti oyadırdı. Bu gün əllərə xına yaxılar, tər-təmiz evlərdə xonçalar bəzənər, təzə paltar geyinər, çərşənbə plovundan kimsəsizlərə, qocalara, tavansızlara pay aparar, qurşaq atar, müxtəlif "fallar açardılar". Üzük falında içi pak su dolu dəhmərdənin ətrafında dövrə vurar, hərə niyyət edib öz üzüyünü qaba salar, üstünü örtərdilər. Bir uşaq əyləşər və dairədəki xanımlar həsb-hal bayatıları dedikcə, üzüyü çıxarar, kiminsə bayatısı ona yozulardı. Məsələn:

Ağac başında vəli,

Altında yaşıl xəli;

Allah muradın versin, -

Ya Məhəmməd, ya Əli!

Yaxud:

Güzgünü atdım bayıra,

Şovuğu düşdü çayıra;

Yığılın, qohum-qardaş,

İşimiz döndü xeyirə.

Niyyətinə belə bayatılar çıxan qız-gəlin sevinərdi. Fallardan biri "Qulaq falı"ydı. Qız-gəlin qıfılı bağlayıb açarını özüylə götürər, evdən çıxardı. Dalınca zarafatlar oxuyardılar:

Quzum bulağa çıxıb,

Enib bulağa çıxıb;

Siz Allah, xoş söz deyin! -

Yarım qulağa çıxıb.

Niyyət sahibinin ilk eşitdiyi söz niyyətə yozulardı. Odur ki, böyük çərşənbə axşamları evdə nasaza, ləyaqətsiz, pis söz deməyi qadağan edərdilər: "Bəlkə biri qulağa çıxıb. Sonra bəd söz eşidər, il uzunu qəmlənər ki, niyyətimə ağır söz çıxdı".

İltəhvili xonçasına öz türkcəmizdə 7 löyün şey qoyulardı: su, sarıkök, sürmə, səməni, süd, sünbül daraq və sair. Kim nə tapsa, onu. Novruz bayramında sirkə, sarımsaq, acı şeylər, şora baxan yeməklər süfrəyə qoyulmaz, bişirilməzdi, hətta indi çox dəbə düşmüş şorqoğalı belə yalnız Orucluq bayramında bişirilərdi. Novruzda yox. Novruzda küsülülərin barışması mütləq lazım idi. Küsülü qalmaq qadağandı. Qanlı belə ayaqqabısını boynuna asıb qapıdan girirdisə, onu bağışlayır, ona toxunmurdular. On gün süfrələr açıq, nemətlər düzülü qalardı. Üç gün qocaların, xəstələrin, böyüklərin görüşünə gedirdilər, sonra qız-gəlin bir-birilə bayramlaşmağa yollanırdı.

Novruzdan 13 gün keçmiş səmənini götürüb seyrə çıxır, onu axar suya, ya dənizə atırdılar. Səməni müqəddəs nemət, çörək olduğundan onu natəmiz yerə, zibilliyə atmaq olmaz, günahdı. Sonra böyüklər kiçiklərə öyrədərdi, onlar da təzə çıxmış otlardan bir tutam burub, üstünə xırdaca kəsək qoyar: "Mənim sarılığım sənin, sənin təzə-tərliyin mənim" - deyərdilər.

Adətlər çox, canlı həyatın dərin fəlsəfəsini əks etdirən, keçmişimizin, nənə-babalarımızın həyat, dünya, olum-ölüm haqqında düşüncələrini əks etdirən, bu gün üçün bizə çox azı qalmış nemətlərdi. Unutmuşuq, axtarıb tapmaq lazımdır. Yoxsa bizə elə soysuz, əsl-köksüz, bayramsız deyib duracaq namərd qonşularımız.

Sizə, əziz oxucular, canımla xoş günlər, neçə-neçə gözəl bayramlar arzulayıram. Babalar demişkən, ömrünüz uzun, çörəyiniz isti, suyunuz sərin olsun. Hamınıza ata-ana səadəti diləyirəm.

Bayramınız mübarək!

Əzizə CƏFƏRZADƏ

14 mart 1997-ci il

Ədəbiyyat qəzeti.-2010.-19 mart.-S.2.