Əks-kəşfiyyat rəisi vəzifəsində
1958-1964-cü illər
XX əsrin 50-ci illərinin axırı
- 60-cı illərinin əvvəlində SSRİ-də siyasi və
mədəni-ictimai həyatın bütün sahələrində
"Xruşşov mülayimliyi" adı altında qızğın
islahatlar həyata keçirilirdi. "Dəmir pərdə"
müəyyən qədər zəifləmiş, bir çox
yazıçı, artist, alim xaricə gedib-gəlmək
imkanı əldə etmiş, Qərb teatr və konsert
qrupları SSRİ-yə qastrollara gələmyə
başlamışdı. Ədəbiyyatın ictimai həyata
təsiri gündən-günə güclənirdi. Moskvada
"Yunost", "Moskva", "Naş sovremennik" və
başqa jurnallar nəşr olunmağa
başlamışdı. Y.Yevtuşenko, R.Rojdestvenski,
A.Voznesenski, B.Axmadulina, B.Okudjava kimi şairlər sovet gənclərinin
düşüncəsinə hakim kəsilmişdilər.
Azərbaycanda da milli şüurun dirçəlişi, xalqın tarixinə, dilinə, folkloruna marağın oyanması prosesləri baş qaldırırdı. İctimai ab-havanın mülayimləşməsi şəraitində Azərbaycan Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri, görkəmli yazıçı Mirzə İbrahimovun təşəbbüsü ilə Azərbaycan dilinin rəsmi dövlət dili statusunun təmin olunması barədə diskussiya başlandı, məsələnin mətbuat səhifələrində açıq müzakirəsi keçirildi. Nəticədə 1956-cı ildə Azərbaycan SSR Ali Soveti 1937-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyaya respublikada dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə böyük tarixi əhəmiyyət daşıyan maddə əlavə etdi.
…1960-cı il yanvar ayının ortalarında SSRİ Ali Sovetinin xüsusi sessiyası Xruşşovun məruzəsi əsasında "SSRİ Silahlı Qüvvələrində yeni böyük ixtisar haqqında" qanun qəbul etdi. İxtisar və yenidənqurma dövlət təhlükəsizliyi orqanlarına da sirayət etdi. Sonralar Heydər Əliyev bunu belə xatırlayırdı: "1960-cı ildə bu orqanlarda geniş ixtisar aparıldı. Ola bilər, xatirinizdədir, Sovetlər İttifaqının ordusunda təxminən 1 milyon 200 min adam ixtisar edildi, o cümlədən təhlükəsizlik orqanlarında da ixtisar aparıldı. O vaxt beş şöbəni birləşdirdilər. Mən onlardan birinin rəisi idim. Belə oldu ki, beş şöbəni birləşdirərkən birləşmiş şöbəyə rəis məni təyin etdilər". H.Əliyevin genişləndirilmş 2-ci şöbəyə rəis təyin olunması haqqında əmr 1960-cı il fevralın 5-də imzalanmışdı.
…Yeniləşmə prosesinin çatışmayan cəhətlərinə baxmayaraq, orqanlarda iti sürətlə liberallaşma gedirdi. "Onun nə dərəcədə düşünülmüş aparıldığını söyləmək çətindir, - DTK veteranı, general F.Bobkov xatırlayır, - ancaq DTK-nın üzünü qanunçuluğa, insan hüquqlarının gözlənilməsinə çevirməsi şübhə doğurmurdu. Güman edilirdi ki, ölkə daxilində əks-kəşfiyyatın fəaliyyət dairəsi əhəmiyyətli dərəcədə qısaldılacaq və SSRİ ərazisində xarici ölkə xüsusi xidmət agentlərinin üzə çıxarılması, xarici vətəndaşların ölkəyə gəlib-getməsi rejiminə nəzarətlə məhdudlaşacaqdır. O ki, qaldı sovet adamlarına, burada ön plana profilaktika - ayrı-ayrı vətəndaşların qanuna zidd hərəkətlərinin qarşısını almalı olan xəbərdarlıq tədbirləri çəkilirdi".
Aleksandr Şelepinin ittifaq DTK-sına rəhbərlik etdiyi qısa müddət ərzində onun ən əhəmiyyətli xidmətlərindən biri kimi, imzaladığı 00420 nömrəli əmri göstərmək olar. Bu əmrə əsasən SSRİ DTK-sının şəxsi heyəti qarşısında yeni vəzifələr qoyulurdu: əhalinin müəyyən təbəqələri arasında cəza yox, profilaktika tədbirləri həyata keçirmək. DTK veteranları xatırlayırlar ki, bu qərar dövlət təhlükəsizliyi orqanlarında əsl inqilab oldu. Azərbaycan əks-kəşfiyyatının rəisi, podpolkovnik H.Əliyev yeni cərəyanları ürəkdən bəyənirdi, sözügedən əmrin həyata keçirilməsində fəal iştirak edirdi. Gənc əks-kəşfiyyat rəisinin natiqlik məharəti, əhalinin müxtəlif təbəqələri ilə ünsiyyət yaratmaq bacarığından xəbərdar olan Komitə rəhbərliyi, DTK-nın sıravi əməkdaşlarına yeni siyasətin mahiyyətini başa salmaq üçün zona müşavirələrində çıxış etəmyi tez-tez ona həvalə edirdi.
Belə müşavirə iştirakçılarından biri - Bəxtiyar Süleymanlının mənə danışdıqlarından:
"1960-cı ilin
martında bizdə böyük ixtisarlar getdi. Zəngilan və
Cəbrayıl şöbələri Füzuli şöbəsinə
qatıldı.
Heydər Əliyeviç DTK
Kollegiyasının üzvü kimi Füzuliyə zona
müşavirəsinə gəldi. İmişli, Jdanov, Cəbrayıl,
Zəngilan rayon şöbələrinin əməkdaşları
onun çıxışını dinləməyə
yığışdılar. Şelepin sənədinin mahiyyətini
o bizə maddə-maddə, hərfbəhərf başa
salırdı, əsas diqqəti də ona yönəldirdi ki,
işimizdə əyintilərə yol verməyək, insanpərvərliyi
unutmayaq. O vaxt bu, orqanlarda inqilab idi. Tutalım ki, biz kiminsə
haqqında siqnal aldıq: guya X və ya U sovet hakimiyyətinin əleyhinə
danışıb, millətçi fikirlər söyləyib,
xaricdəki həyat tərzini tərifləyir və s. Əgər
əvvəllər buna görə onu dəmir barmaqlıqlar
arxasına sala bilərdilərsə, indi hər şeyin diqqətlə
yoxlanması tələb olunurdu. Əmrdə deyilirdi ki,
agenturanın içində də şəxsi və ya qərəzli
məqsədlərdən ötrü sovet adamlarına qara
yaxanlar tapıla bilər. Heydər Əliyeviç söyləyirdi
ki, biz gərək işimizdə qanunlara arxalanaq, əyintilərə
və 37-ci ilin faciələrinə yol verməyək".
…Bir dəfə Heydər Əliyev
Azərbaycan yazıçıları ilə şəxsi
ünsiyyət yaratmaq fikrinə düşdü.
Yaradıcı ziyalılarla cəza orqanları
arasındakı gərgin münasibətləri nəzərə
alsaq, o vaxt üçün bu görünməyən
addım idi. Hadisənin şahidi olmuş şəxs bunu belə
yada salır:
"1950-ci illərin sonu -
60-cı illərin əvvəlində mən bölmə rəisi
işləyirdim və yaradıcı ziyalılarla iş
üzrə kurator idim. Yazıçılar İttifaqı ilə
DTK-nın arası bir o qədər də yaxşı deyildi.
… Günlərin bir
günü Heydər Əliyev məni yanına
çağırıb Yazıçılar
İttifaqının rəhbərliyi ilə əlaqə
yaratmağı, münasibət qurmağı
tapşırdı. Açığını deyim ki, bu
çox çətin məsələ idi. İki ay ərzində
mən tanınmış yaradıcı ziyalılarla olan
köhnə əlaqələrim, şəxsi münasibətlərimdən
istifadə edərək Azərbaycan ədəbiyyatçıları
ilə münasibətləri yavaş-yavaş bərpa edirdim.
Gördüyüm işlər barədə şöbə
müdirinə vaxtaşırı məruzə edirdim. Bir dəfə
Heydər Əliyev sözün həqiqi mənasında məni
mat qoydu: "Mehdi müəllimlə danış,
yazıçıların qarşısında mühazirə
ilə çıxış etmək istəyirəm". Mən
karıxdım. O nəsə demək istədiyimi başa
düşüb soruşdu: "Bir şübhən var?" -
"Heydər Əliyeviç, orada Azərbaycan dilində
çıxış etmək lazım gələcək".
O gülümsədi: "Bu barədə narahat olma". Mən
Mehdi Hüseynin yanına getdim və Heydər Əliyevin
ideyası barədə danışdım. O bu təklifi
maraqla qarşıldı və sanballı bir auditoriya təşkil
etdi. Biz sədrin kabinetinə daxil olanda orada iynə
atsaydın yerə düşməzdi, çoxları ayaq
üstə durmuşdu.Əliyev çıxışına Azərbaycan
dilində başladı. Dedi ki, Azərbaycan dilində
danışa bilər, ancaq elə mövzu və məsələlər
var ki, onlar barədə rus dilində danşsa
yaxşıdır. Və düz iki saat danışdı,
özü də elə maraqlı ki, bizim hər şeyi bəyənməyən
ziyalılarımız böyük diqqətlə qulaq
asdılar. Onu hörmətlə yola saldılar və bir
neçə gündən sonra yazıçıların qəzetində
görüş barədə hesabat çıxdı.
Yazıçıların Heydər Əliyevlə
tanışlığı belə baş verdi".
(DTK veteranı,
polkovnik-leytenant Məmmədəli Saracovun xatirələrindən).
Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 7 may.-S.1.