Rəsul Rza və ana dili

Rəsul Pza Azərbaycan SSR-in o zamanlar Baş Sovet adlanan Ali Sovetinin ikinci sessiyasının iclasındakı çıxışında demişdi: "Mən bilmirəm, "Kommunist" qəzeti hansı əsasa görə və haqla maliyyə, vətəgə, təpə, məhsul, həvəs, fincan sözləri varkən, finans, promısel, sopka, produkt, stimul, çaşka və bu kimi sözləri özbaşına bizim dilimizə soxur? Nə üçün traktorçu sözünün əvəzinə traktorist yazmaq lazımmış. İş o yerə çatır ki, qəzet işçilərimiz, "kapitalist okrujenisi" şəklində bütün bir cümləni olduğu kimi dilimizə doldururlar. Bu misalların sayını çox artırmaq olardı. Yevropa, İndiya və bu kimi".

Aşağıdakı sözləri də Rəsul Rza həmin iclasda deyib: "Bir neçə adam dilin taleyini həll edə bilməz. Dilin böyük bir qoruyucusu var, o da xalqdır. Sovet xalqı öz ruhuna uyğun olmayan qondarma sözləri böyük bir bacarıqla unudur. Bir xalqın dili o xalqın tarixi deməkdir. Bu tarixə etinasızlıq göstərmək istəyənlər, yenilik pərdəsi altında onu eybəcərləşdirmək istəyənlər xalq tərəfindən nifrətlə qarşılanırlar ki, insan üçün də bundan daha böyük bir cəza yoxdur. Bir adamın nifrəti yüngül külək kimi iz buraxmadan keçib gedir, lakin xalqın nifrəti, özü kimi böyük və ölməzdir".

Bu sözləri deyəndə Rəsul Rzanun 29 yaşı var idi. Respublika Baş Sovetinin deputatı idi. "Kommunist" qəzeti Azərbaycan Kommunist (bolşevikər) Partiyasının, Baş Sovetin, Xalq Komissarları Sovetinin orqanı idi. 1938-ci repressiya illərindən bircə il ötmüşdü. Rəsul Rzanın rədd elədiyi sözlərin hamısı "qardaş xalq"ın dilindən alınmış sözlər idi. Belə bir şəraitdə, belə bir iclasda belə sözlər demək, hətta həmin məqamda "soxur", "doldururlar" kimi vulqarizmlər işlətmək çox böyük cəsarət tələb edirdi və hər oğulun hünəri deyildi.

Böyük xalq şairi ömrünün sonuna kimi ana dilinin xidmətində olub, keşiyində durdu. Öz ölməz əsərləri ilə bu gün də həmin şərəfli vəzifəni yerinə yetirməkdə davam edir.

Unudulmaz şairimiz Rəsul Rzanın 100 illiyinin keçirildiyi bu günlərdə ana dilinin saflığının qorunması, ədəbi və bədii dilimizin inkişafındakı böyük xidmətləri barədə düşüncələrimi oxucularla, xüsusən, onu sağlığında görməyən gənclərlə bölüşmək üçün bu məqaləni yazmağı özümə borc bildim.

Rəsul Rza və ana dili mövzusunun 2 tərəfi var: vətəndaş-alim kimi və vətəndaş-şair kimi Rəsul Rzanın ana dilinə xidməti.

Ana dilinin milli varlığını və ruhunu qorumaq Rəsul Rza üçün bütün ömrünü əhatə edən şərəfli bir vəzifə olmuşdur.

Yenə 1939-cu il Rəsul Rzanın sədr olduğu Yazıçılar İttifaqının təşkil etdiyi dil müşavirəsində məruzəçi şairin özüdür. Məruzə bütünlüklə aktual dil, hətta mən deyərdim, dilçilik məsələlərinə həsr olunub.

Rəsul Rzaya görə ən mühüm dil problemi, nəinki şairin dövrü üçün, bu günün özündə də aktuallığını itirməmiş olaraq qalan lüğət tərkibi və onun zənginləşməsi yollarını tapmaq məsələsi idi. Şair bir dilçi-filosof alim kimi çox doğru olaraq göstərirdi ki, "şüurun əsas elementi olan dil ictimai dəyişikliklər, tarixi inkişaf nəticəsində şüurun özü kimi dəyişir və irəliləyir" və dediyini tarixi faktlarla əsaslandırırdı: "Böyük fransa revolyusiyası zamanında fransız dili o qədər dəyişmişdi ki, Napoleon Bonapart və ondan sonra gələn fransa padşahları dilin köhnə aristokrat qayda və çərçivələrinə qayıtması üçün xüsusi qanunlar verməyə məcbur olmuşlardı. Lakin canlı həyatı əks etdirən dil geri qayıtmadı. Pol Lafarq yazırdı ki, "XVIII əsrin yazıçıları ölən dilin yatağı qarşısında bir şəfqət bacısı kimi oturub akademik qərarların köməyi ilə bu xəstənin ömrünü uzatmaq istəyirdilər".

fransada artıq başa çatmış hadisə Rusiyada başlamışdı. Əməlli-başlı ali təhsil görməyən 29 yaşlı gənc şair-alimin bundan da xəbəri var idi: "XVIII əsrin axırlarında Rusiyada bir qrup adam vardı ki, vitse-admiral Şişkovun başçılığı ilə onlar necə olursa-olsun rus dilini fransız sözlərindən təmizləmək istəyirlərdi. Karamzin və onun tərəfdarları da rus dilini saf bir hala salmağa çağırırdılar. Onlar rus dilinin kəlisa-slavyan dili olduğunu iddia edirdilər. "Qaloş" sözünü atıb "mokrostup", "bulvar" sözünün əvəzinə "qulyat" sözündən "qulvar" işlətmək və bu kimi axmaq iddialar irəli sürürdülər".

Bəlli olduğu kimi, dili gəlmə və gətirmə sözlərdən təmizləmə ideyası purizm adlanan xüsusi bir hərəkat kimi Türkiyədə də özünü göstərmişdir.

Bəs şair-alimin vətəni Azərbaycanda necə? Rəsul Rza bunu müşavirə iştirakçılarına belə təqdim etmişdi: "Bilirsiniz ki, belə bir cərəyan bizdə də vardı, revolyusiyanın ilk illərində bütün azərbaycanca olmayan sözlərin hamısını Azərbaycan sözləriylə əvəz etmək istəyənlər vardı. Onlar aeroplana "uçquc", samovara "qur-qur", paravoza "buğla gedən" deyir və bu kimi yönəmsiz sözlərlə dili düzəltmək istəyirdi. Sovet xalqı belə dil alimlərini rədd etdi. Ancaq bu gün də yuxarıda göstərdiyim cərəyanları diriltmək istəyənlər var.

Bu adamlar dili təmizləmək bayrağı altında dilə girmiş bütün ərəb və fars sözlərini atmağı təklif edirlər. Yaxud dilimizi saflaşdırmaq pərdəsi altında dili dəmir hasar içinə almaq, ona heç bir yeni sözün gəlməsinə imkan verməmək istəyirlər. Bu təşəbbüslərin hər ikisiylə bir burca fikri kimi mübarizə aparmaq lazımdır. Biz ərəb, fars, osmanlı dillərinin təsiri ilə mübarizə deyəndə, o dillərin vaxtilə dilimizə soxulmuş ruhu ilə mübarizə məsələsindən danışırıq. "Şayani-diqqət", "hissi-qəbləlvüqu" və bu kimi xalqımıza yad olan, xalq tərəfindən mənimsənməmiş, xalqın dilinə girməmiş, dilimizin ruhuna uymamış sözlərin və ifadələrin dildən qovulmasından danışırıq. Bu işdə solçuluq edənlər və məsələnin mahiyyətini anlamayıb Azərbaycan dilini ancaq Azərbaycan sözlərindən ibarət bir dil etmək istəyənlər zərərli iş görürlər."

Şair dediklərini konkret dil materialı ilə əyaniləşdirir və əsaslandırırdı: "Bəzi adamlar ərəb və fars dillərinin təsiri ilə mübarizə pərdəsi altında dilimizi anlaşılmaz sözlərlə doldururlar. Mən soruşuram: kasıb, ağıllı, sovqat, fəhlə, fabrik, sovet və yüzlərlə belə sözləri işlədəndə kim bu sözlərin Azərbaycan sözü olmadığı barədə düşünür? Kim bu sözləri anlamır? Dilin qüdrəti də orasındadır ki, onillər sürən ərəb istilası, fars təzyiqi, osmanlı təsiri altında öz ruhunu saxlamışdır. Xalqımız ərəblərdən, farslardan, osmanlılardan və başqa millətlərdən aldığı sözləri özünün dil süzgəcindən keçirərək, onları Azər-baycan dilinin ahənginə, qanunlarına uyğunlaşdıraraq elə bir hala salmışdır ki, indi çox çətinliklə o sözlərin ibtidai halını axtarıb tapmaq olar".

Ali Sovetdəki çıxışında olduğu kimi, yazıçıların dil müşavirəsindəki məruzəsində də Rəsul Rzanın əsas tənqid hədəfi ən yuxarı partiya və dövlət qəzeti olan "Kommunist" qəzetidir. Burada əksəriyyəti rus dilindən gətirmə olan lüzumsuz sözlərin siyahısını 6 dəfə yarım artırmaqla bərabər, cümlələr də həmin mövqedən tənqid edilir: "Kommunist" yazır ki, "Qlavneftsbıtın Kaspi dənizində neftdaşınması üzrə müvəkkilliyi böyük tonnaclı tankerlərin prostoy etməsinə səbəb olur". Bu gətirdiyim misallar savadsızlıqdır, yoxsa cinayətdir? Mənə elə gəlir ki, bunların içində hər ikisi vardır. Görün qəzetdə gedən səhvlər haqqında təshihi necə verirlər: "Qəzetimizin 10 iyul tarixli "Pravda"nın Sosyalist heyvandarlığının yeni yüksəlişinə doğru" sərlövhəli baş məqaləsinin birinci sütununun başdan ikinci abzasının yuxarıdan ikinci sətrindəki "XVIII Qurultayda XVII Qurultayda oxunmalıdır". Aydın bir şeydir ki, belə təshih oxucunu təzədən elə dolaşdıracaq ki, yazıq bayaqki bir səhvin əvəzində indi bütün cümləni bir daha oxuyub heç nə anlamayacaqdır".

Rəsul Rzanın "Kommunist" qəzetini belə kəskin tənqid etməsi səbəbsiz deyildi. Bu haqda məruzəçi özü belə yazır: "Bunu da yaddan çıxarmaq olmaz ki, "Kommunist" qəzeti nüfuzlu qəzetdir, rəhbər qəzetdir. Onlarla mərkəz və rayon qəzetləri, aşağı partiya və sovet işçiləri, fəhlə və kolxozçu ziyalılar ondan öyrənirlər. Bunun üçün də "Kommunist" qəzetində buraxılan səhvlərin üstündən keçmək olmaz".

Ana dilinin lüğət tərkibinin, onun əsas lüğət fondunun qorunması uğrunda o, öndə qeyd etdiyimiz kimi, davamlı mübarizə aparmışdır. 1961-ci ildə şair irihəcmli "Uzaq illərin yaxın töhfələri" adlı məqaləsində yazmışdı: "… dilin yiyəsi bir ovuc avantüristlər, canilər deyil, xalqdır! fitnəkarlar, canilər məhv olub gedir. Xalq qalır. Xalqın dil sərvəti qalır. Bizdə isə, görürsən, xalq qarşısında heç bir məsuliyyət duymayan adamlar, mənşəyi doğma dilimizdən götürülən neçə-neçə sözü, kəlməni "uf" demədən qoparıb atırlar. Bəzən də biz konkret təfəkkür forması olan dilimizdə mövcud bəzi kəlmələri elələri ilə əvəz edirik ki, onları işlətməyə utanırsan".

Rəsul Rza ana dilinin əsas lüğət fondunu qorumaqla bərabər, onun inkişaf etdirilməsini, zənginləşdirilməsini əsas vəzifələrdən sayırdı: "Dilimizin lazım olmayan kəlmələrlə zibilləndiyindən danışmaq heç də dili qıfıl altında saxlayaraq, ona heç bir yeni kəlmə və terminin gəlməsinə yol verməmək deyil". O özü dilimizin lüğət tərkibini 10-larla, bəlkə də 100-lərlə yeni söz və deyimlərlə (ifadələrlə) zənginləşdirmişdi (bu haqda konkret olaraq bir az irəlidə).

Şairin bir dilçi alim kimi ana dilinin qrammatik quruluşu, şəkilçiləri, söz birləşmələri haqqında da dəyərli fikirləri var. Onun "Mülahizələr" adlı məqaləsi başdan-başa qrammatikaya aid aktual məsələlərə həsr edilmişdir. Məsələn, öz təyini əvəzliyinin işlənmə məqamları üzrə onun çox dəqiq müşahidələri var. Həmin müşahidələrdən biri: "Hələ də bir məntiqi və semantik gərək olmadan təsdiqedici əlavə sözlər bol-bol işlədilir. Özü, özünün, özünə və bu kimi. Müşavirə işini qurtardı yerinə "Müşavirə öz işini qurtardı" yazırıq, deyirik. "Əhməd oğluna nəsihət elədi" yerinə "Əhməd öz oğluna nəsihət elədi".

Şair-alim öz sözünün işlənmə yerini dəqiq müəyyənləşdirir: "Bəzən bu "öz" sözü gərək olur. Məsələn, belə bir cümlədə: "Əhməd uşaqların mübahisəsinə qulaq asdı, öz oğlunu danladı", ya "Əhməd kitablar arasından öz kitabını götürdü". Dilçiliyə dair kitablarda mən belə dəqiqləşdirməyə rast gəlməmişəm.

Dilimizin sifət nitq hissəsində sifətləndirmə dərəcəsinin əlaməti üzrə onun müşahidəsi diqqətə layiqdir: "qırmızı", "düz", "yaşıl" sözlərinə "qıp", "düm", "yam" əlavələr etməklə onların mənasında yeni şiddət, daha artıq məna çalarları yaranır: "qıpqırmızı", "dümdüz", "yamyaşıl". Burada tədqiqi və izahı gərək olan bir hal da var. Bütün belə qoşalaşdırmalarda əlavə hissə əvvəl, sözün əsli sonra gəlir - "yumyumşaq". Yalnız ağ sözündə əlavə ikinci sıraya keçir: "Ağappaq". Niyə?" Doğrudanda niyə? Məgər apağ demək olmazmı?

Rəsul Rzanın dilimizə əsla uyğun gəlməyən izafət tərkibli söz birləşmələri haqqında dedikləri də tamamilə doğrudur: "Əhvali-ruhiyyə, rifahi-hal, sərf-nəzər, nöqteyi-nəzər, tərcümeyi-hal və bu kimi. Belə sözlərin bəzisini anlaşımlı Azərbaycan sözü ilə əvəz etmək olar və lazımdır. Məsələn, "rifahi-hal" yerinə "dolanacaq" demək daha yaxşı deyilmi? "Güzəran" sözü də daha aydın və dilə yatımlıdır". Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, bu 5 izafət tərkibindən 3-ü artıq ədəbi dilimizdə ovqat, güzəran, baxım sözləri ilə əvəzlənib, sərf-nəzər son dərəcə az işlənir, tərcümeyi-hal isə hələlik ədəbi dil normasına çevrilməsə də ömürlük sözündə öz qarşılığını tapmaqdadır.

"Mülahizələr" məqaləsində müəllif dilçiliyin sözyaradıcılığı sahəsinə aid fikirlərini bildirib: "Hansı məntiqlə "səciyyə daşıyır" demək olar, "vurğun kəsildim" demək olmaz. "Duymaq"dan "duyum" sözu yaratmaq niyə qəbahət olsun?" "Olmaq" sözü var, "ölmək" sözü var. Hansı məntiqlə "olum" sözünü rədd edib "ölüm" sözünu işlətməliyik? Deyirlər: çünki belə demirlər. Nə olsun, demirlər, deyərlər".

Böyük sənətkar bu sualları verməkdə tamamilə haqlı idi. Dilimiz də, dilçilik elmimiz də bu suallara artıq müsbət cavab verib.

Rəsul Rza böyük rus yazıçısı Turgenyevin, habelə Puşkinin qrammatik səhvlər barədə dediklərini xatırladaraq yazmışdı: "Bunlar sözgəlişi deyilmişdirmi? Yox! Bu, qrammatik qaydalara etinasızlıq çağırışıdırmı? Yox. Bu, olsa-olsa, dilin canlı bir orqanizm olduğuna, daim zənginləşmə, təkmilləşmə prosesində olduğuna işarədir. Qrammatik qaydalar mövcud dil əsasında yaranır. Dilin qanunauyğunluqlarını sistemləşdirir, bir sözlə, dil materialından doğur. Bu gün səhv sayılan bir ifadə, söz, tərkib sabah varlığını doğrulda bilər".

Dilimizin elə bir məsələsi, dilçiliyimizin elə bir sahəsi yoxdur ki, onlar böyük şairin diqqətini cəlb etməmiş olsun. Hətta sintaqmatik fonetika, punktuasiya sahələrinə aid olan durğu işarələri məsələsi də onun diqqətindən yayınmayıb. Onun sözləridir: "… mən prinsipcə belə hesab edirəm ki, durğu işarələrindən imtina etmək məqsədəuyğun deyil" ("Kanonları pozaraq" məqaləsindən).

Şairin digər məqalə və çıxışlarında, ana dili haqqında, onun çeşidli müsahibələrində də dəyərli mülahizələr var. Təbii, onların hamısından qəzet çərçivəsində bir məqalədə danışmaq çətindir. Amma mən onun Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 1956-cı ilin 20 avqustunda keçirilən iclasında dediklərini oxucularımıza çatdırmaq istəyirəm: "Dilimizi hər cür təcavüzdən qorumaq lazımdır. Ona gündəlik praktiki işimizdə daha artıq yer vermək, onun daha geniş dairədə işlənməsi üçün lazım olan bütün şəraiti yaratmaq lazımdır".

Əziz şairimiz, ana dilinin böyük qayğıçəkəni və təəssübkeşi arxayın ola bilər ki, onun arzuları vətəni müstəqil Azərbaycanda artıq tamamilə yerinə yetirilmiş və həyata keçirilmişdir.

* * *

İndi də vətəndaş-şair kimi Rəsul Rzanın ana dilinə xidməti barədə.

Vətəndaş-şair, hər şeydən öncə ana dilinin lügət tərkibinin öz daxili imkanları hesabına zənginləşməsinə fikir verirdi. Onun əsərlərində başqa dillərdən alınmış bir dənə də neologizmə (yeni sözə) mən rast gəlməmişəm. Maraqlıdır ki, alınma sözləri gəlmə və gətirmə (hər iki termin özününküdür) olmaqla iki yerə bölürdü. Özü bu haqda heç nə deməsə də, yazmasa da, hiss etmək çətin deyil. Gəlmə sözlərə o, dilimizdə artıq sabitləşmiş, semantik və fonetik baxımdan dilimizin qanunlarına tamamilə uyğunlaşmış sözləri daxil edirdi: onun məqalələrində adları çəkilən ağıl, kitab, qələm, kağız, məktəb və s. sözlər. Gətirmə sözlərə gəldikdə isə, dilimizdə qarşılığı olan, heç bir ehtiyac olmadan, süniliyi uzaqdan görünən sabor (kilsə), kupol (qüllə), kaşa (sıyıq), geroik (qəhrəmancasına, qoçaq), təht (alt, aşağı), qəbl (əvvəl, öncə), vüqu (vaqiə) və s. kimi sözləri nəzərdə tuturdu. Rəsul Rza bunlardan birinciləri qəbul, ikinciləri isə inkar edirdi. Tamamilə haqlı olaraq.

Şairin yaratdığı və əksəriyyəti artıq ədəbi dilə daxil olmuş ana dilli mənşəli sözlər olmuşdur: özümləşmək, özümlü, gətirmə, bəlirmək, bəlir, gərəklik, nəğmələnmək, ayrılış, eşidimli, doyumsuz, öyrənc, çağdaş, sənətdaş, əsrdaş, çimərlik, uçarlıq və onlarla, bəlkə, yüzlərlə belə sözlər.

R.Rza bədii dilimizdə bir ucu "Kitabi-Dədə Qorqud"a gedib çatan perifrastik felləri də ilk işlədəndir (Bəlli olduğu kimi, bu fel forması feli sifətlə "olmaq" köməkçi felinin birləşməsindən yaranır: gəlmiş olmaq, yatmış olmaq, gələr olmaq və s.)

"Bəlkə yarım gələr oldu" şerindən bir parça:

Dərələrdən ağır duman sürünür,

Göy yamaclar ağ örpəyə bürünür.

O aydırmı çıxdı qara buluddan,

Yoxsa yarım gözlərimə görünür?

Əsmə, külək, əsmə külək!

O dağlarda bir az yuban!

Əyil, budaq, bəlkə yarım

Gələr oldu bu yollardan.

"Gəldi" yox, məhz "gələr oldu".

Bu gözəl misraların yaratdığı təbiət mənzərəsinin oxucuların təsəvvüründə bir lövhə kimi canlanmasında "gələr oldu" fel formasının həlledici rol oynadığı şübhəsizdir.

Dilçilik terminləri ilə desək, bədii dilin leksik və qrammatik vasitələrinə aid şairin başqa əsərlərindən də belə çoxlu örnəklər gətirmək və hər birinin konkret təhlilini vermək olar. Amma nəinki yalnız bədii dilimizin, eləcə də ədəbi dilimizdə sözlərin semantik, yəni məna baxımından zənginləşməsində böyük şair-vətəndaşın bənzəri olmayan xidmətləri vardır.

Semantik baxımdan zənginləşmə dedikdə, mən sözün məna dairəsinin genişləndirilməsini nəzərdə tuturam. Rəsul Rzanın bütün əsərlərinə xas olan bu poetik üsul, şairin vaxtilə çox böyük mübahisələrə səbəb olan, əslində isə ədəbiyyatımızı dünya miqyasına çıxaran "Rənglər" şeir silsiləsində özəlliklə güclüdür. O bu şeir silsiləsində 22 rəngin (ağ, şirmayi, boz, gümüşü, püstəyi, mavi, xurmayı, tünd qəhvəyi, narıncı, kürən, qızılı, sarı, saman sarısı, bənövşəyi, badımcanı, sürməyi, çəhrayı, alqırmızı, firuzəyi, innabı,sumağı, qara), 4 əsas rəngin (ağ, mavi, qırmızı, qara) 6 məna çalarlarının (sevinc, məhəbbət, təsəlli, ümid, inam, dərd) poetik mənaları verilir.

Şairin rənglərə münasibəti də maraqlıdır. Onu rəngin fiziki mənasından daha çox, poetik, fəlsəfi, psixoloji, ictimai mənaları maraqlandırır. Bunu ağ, mavi, qırmızı, qara rənglərin məna çalarlarının adları da təsdiq edir. O da diqqəti çəkir ki, çaları verilən rənglərin hamısı əsli sifətlərdir. Şairin rəngləri seçməyində də diqqəti çəkən cəhətlər var. Göründüyü kimi, bu rənglərin siyahısında əslən rəng olan yaşıl rəngin adı yoxdur. Düzəltmə, özü də isimdən düzələn sifətlərin sayı isə 3-4 dəfə çoxdur.

Rənglər həmişə Rəsul Rzanın maraq dairəsində olub. Yaradıcılığında rənglərə həsr olunmuş əsərləri çoxdur: "Rənglər aləmində", "Rəngli ulduzlar", "Həyat adamı", "Gördüm", "Həyatdan parça" və s. şeirləri rəng bildirən sifətlərin poetik açımıdır. Amma şairin rənglərə həsr olunmuş əsərlərinin apofeozu, heç şübhəsiz, orta formatlı kitabın cəmi 9 vərəq yarımını tutan "Rənglər" şeir silsiləsidir. Rəsul Rza bu şeirləri 2 ilə yazıb (1960-1962). Çox ağır əməyin bəhrəsi olan bu dastanın (mən belə düşünürəm) elə başlanğıcından bəlli olur ki, müəllifi Azərbaycan dilində özümlü yeri olan rəng adları semantikasının hansı məsələləri maraqlandırır:

Ağ, qara, sarı, yaşıl, qırmızı -

Hərəsi bir sınaqla bağlıdır.

Biri həsrətimizi xatırladır,

Biri dərdimizi, biri arzumuzu.

Bu qeyri-adiliyi deyəndən sonra, şair həmin qeyri-adiliyin mənşəyini, kökünü arayır:

Kim bunu ilk dəfə demiş:

Qara - matəm,

Qırmızı - bayram,

Sarı nifrət rəmzi imiş.

Kim bilir, kefinin nə vaxtında,

Kim olmuş, rəngləri belə damğalayıb,

Belə ayıran.

Qırmızı qan da ola bilər,

Bahalı üzük qaşı da,

Göz yaşı da.

Doğrudan da, rəng adlarının hamısı çoxmənalı sözlərdir. Dilimizin izahlı lüğətlərində qara sözünün 14, sabit söz birləşmələri daxilində daha 10, ağ sözünün 8, sabit söz birləşmələri daxilində daha 9, qırmızı sözünün 6, sabit söz birləşmələri daxilində daha 3 mənası var və s.

Rəsul Rza özünün rənglər silsiləsində mənaların sayını iki, bəzilərinkini qat-qat çox artırmışdır. Hamısı da siyasi, ictimai, poetik səviyyələrdə. Məsələn, qara rəng:

Namərd düşmən.

Şüurdan gizlənən qorxu.

Əbədi ayrılığın ağrısı.

Yaşamaq üçün sürünənlərin çoxu.

Ağ yalan.

Dodaqları yandıran ah.

Edam gününə açılan sabah.

Ləkəli sözlər.

Qaranəfəs olmuş ceyranın əti.

Bir də

bəzi insan niyyəti.

Bu misraların hamısında qara rəngin kölgəsi var: qara qorxu, qara sabah, qara camaat, qara yaxmaq. Ceyran ətində bu daha aydın duyulur. "Qaranın dərd çaları"nı "Kor bulaqlar, ovsuz ovlaqlar, odsuz ocaqlar, yaşayan ölülər, ölməli sağlar, dili ali məclislərdən qovulan, qolları buxovlu olan qəbilələr, xalqlar" açımlarında isə biz doğrudan da kədərli hisslər keçiririk, qəmli hisslər yaşayırıq.

"Sarı" şeri də sözün həqiqi mənasının açımı və əyaniliyi ilə seçilir. Şeirdən bəzi misralar:

Dolu dənli sünbül dənizi.

Payıza bürünmüş ağaclar.

Payını güclülər yemiş aclar.

Məhəbbətə ləkə salan

Cingiltili metal

Simlərin fəryadı.

Burada sünbüllə yanaşı, xəzəlin, acların solub-saralmış sifətlərinin, qızılın sarı simin rənginin nəzərdə tutulduğu aydın hiss olunur.

Rəng adlarının linqvistik (dil) açımları, izahları bizə məlumat verirsə, poetik açımları bizi duyğulandırır və həyəcanlandırır.

Öncə dediyim kimi, "Rənglər" silsiləsi 1960-62-ci illərdə yazılmışdı və o zamanın adı oxucu kütləsi üçün müəyyən dərəcədə anlaşılmaz, qorxaqlar üçünsə "müəmmalı" olması tamamilə təbii idi. "Kürən" rəngini isə ikincilər böyük təşvişlə qarşılamışdılar:

Arxadan vurulmuş bıçaq.

Bahalı buxov-qolbaq.

Tünd mavidə gizlənmiş yaşıl.

Kiçiyin ögey qardaşı.

"Rənglər" silsiləsinə daxil olan bütün şeirlər belə "ağla çətin gələn" məcaz-açımlarla zəngindir.

Rəsul Rza rəng adlarını mənaca zənginləşdirdiyi kimi sayca artmasına da öz bənzərsiz məcazları ilə diqqət yetirmişdi. Şeirlərindən birindəki "Gözləri sevgi rəngli" misrasında olduğu kimi.

Rəsul Rzanın bu gün də yeri görünür. Ulduz sözü ola-ola dilimizə star (Azəristar - Azərbaycan ulduzu ola-ola), dükan ola-ola şop (Beybi Şop - uşaq dükanı ola-ola), bazar ola-ola market, neft ola-ola oyl (Salyanoyl - Salyanneft əvəzinə) və s. onlarla belə sözlər gətirənlərə o, öz sözünü deyərdi. 70 il öncə dediyi sözləri.

Ağamusa Axundov,

Akademik

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 14 may.- S.3, 4.