Mərkəzi Asiya ədəbiyyatında Rəsul Rza obrazı

Rəsul Rza Azərbaycan xalqının XX yüzildə yetişdirdiyi böyük və bənzərsiz ədəbi simalarından biridir. Mirzə Ələkbər Sabir və Mirzə Cəlil, Məhəmməd Hadi və Əli bəy Hüseynzadə, Hüseyn Cavid və Cəfər Cabbarlı, Üzeyir Hacıbəyli və Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Mikayıl Müşfiq və Səməd Vurğun kimi bəşər mədəniyyətinin üzvi hissəsinə çevrilən dahi sənətkarlarla bir sırada Rəsul Rza da Azərbaycanın adını və mənəvi qüdrətini dünya xalqları arasında ləyaqətlə, şərəflə təmsil etməkdədir. Əgər bütün dünyanın sayılıb-seçilən söz adamlarının, Amerikadan Afrikaya, Avropanın şimalından Asiyanın cənubuna qədər tanınmış yazarların, məşhur sənət və mədəniyyət xadimlərinin Rəsul Rza haqqında yazdıqlarını bir yerə toplaya bilsək, böyük toplu yaranardı. Belə bir kitab Azərbaycanın mənəviyyatını və söz mədəniyyətini daha da böyüdən, yenə də ucaldan misilsiz xəzinə olardı.

Rəsul Rza poeziyasının böyüklüyünü və ümuminsani mahiyyətini təkcə onu yazıldığı dildə oxuyub anlayanlar deyil, bu təkrarsız şeriyyəti tərcümədə oxuyanlar da bilirdilər. Qardaş türk dillərində yazıb-yaradan Nazim Hikmət, Muxtar Auezov, Qafur Qulam, Aybek, Maqsud Şeyxzadə, böyük şair əsərlərinin gözəl mütərcimləri Mirtemir və Əsəd Muxtar, Çingiz Aytmatov, Oljas Süleymenov, Muxtar Şaxanov və başqaları da Rəsul Rza əsərlərinin dünya şöhrətini dərindən anlayırdılar. Məşhur şairimizin irsini Kanadadan Yaponiyaya qədər, Latın Amerikası ölkələrindən Hindistana, Norveç və İsveçdən Çinə qədər bütün mədəni ölkələrdə oxuyur və həvəslə öz doğma dillərinə çevirirdilər.

Rəsul Rzanın yaradıcılığı haqqında başqa ölkələrdən olan qələm dostlarının və pərəstişkarlarının müxtəlif dövrlərdə bildirdiyi mülahizələr yuxarıda söylədiklərimizi parlaq şəkildə təsdiqləyir. Görkəmli rus şairi İlya Selvinski aşağıdakı misraları misal gətirib

Aydındır şerin dili,

İstəyirsən sevincdən,

istəyirsən qəmdən yaz.

Elə aydındır bu dil

nadan yüz il oxusa,

yenə bir şey anlamaz.

- səmimi və qəti münasibətini bildirmişdi: "Nə qədər iti və incə deyilmişdir. Bu şeirdə Şərqin təmkinli müdrikliyi canına hopmuş Azərbaycan şairinin siması nə qədər aydın hiss olunur. Belə şerin altından Nizami və Sədi imza qoya bilərdilər. Yəni hər hansı bir ölkənin hər hansı müasir şairi də öz lirikasında belə incinin olması şərəfindən imtina etməzdi". Böyük şairin zamandaşları bu poeziyanın əzəmətini və miqyaslarını düzgün səciyyələndirirdilər. Rəsul Rzanın Azərbaycan və ümumtürk şeriyyətindəki mövqeyini Pablo Nerudanın ispandilli poeziyadakı, Vladimir Mayakovskinin rus, Pablo Tıçinanın Ukrayna, Nazim Hikmətin Türkiyə poeziyasındakı yeri və rolu ilə müqayisə edirdilər. Azərbaycan xalqının böyük sənətkar oğlu barəsində söylənmiş dərin təəssüratlar, mühüm mülahizələr özünün məna və məntiqinə görə çox vaxt bir-birini qüvvətləndirir, üst-üstə düşürdü. Onların mənsub olduqları ədəbi mühitlər və məmləkətlər, milli mədəniyyətlər isə qətiyyən bir-birinə bənzəmirdi.

Qırğız yazıçısı, XX yüzilin dahi ədiblərindən biri Çingiz Aytmatov Rəsul Rza lirikasının pərəstişkarlarından olmuşdur. Onun səmimi ürək sözləri qeyri- ixtiyari qəlbimizi riqqətə gətirir: "Əziz Rəsul müəllim! Zəmanəmizdə ən çox hörmət bəslədiyim şairlərdən biri də sizsiniz. İlhamlı təfəkkürünüz üçün, obrazlarınız üçün sizə təşəkkür edirəm..." Son dərəcə qürurlu və fərəhlidir ki, qardaş və qandaş qırğız yazarı Rəsul Rzanın ilhamlı təfəkküründən, nəfis lirik obrazlarından necə məftunluq duyursa, ötən əsrin oxşarsız sənətkarlarından Eduardas Mejelaytis də eyni heyranlıqla şairin bədii surətlərinin əlvanlığından, poetik xəyallarının füsunkarlığından söz açır: "...Siz gözəl şairsiniz, öz doğma, günəşli və şairanə diyarınız Azərbaycanın, bütün çoxmillətli Sovet İttifaqının nəğməkarısınız. Gözəl kosmik fenomenimizin - Yer kürəmizin əlvan boyalarının bütöv bir şairanə rənglər palitrasının nəğməkarısınız. Bu gözəl Yer kürəsi sizin köksünüzdədir, gözəl şeirlərinizdə, poetik xəyallarınızdadır. Möhtəşəm vüsətinizə, poetik istedadınıza, insanlığınıza görə, insana bəxş etdiyiniz hər şeyə görə çox sağ olun!".

Dünya şöhrətli sənətkarların Rəsul Rza haqqında söylədikləri ana Vətənimiz və onun mənəvi qüdrəti haqqında, Azərbaycan mədəniyyəti və söz sənəti fenomeni barəsində dərin düşüncələrə vadar edir. Azərbaycanın son iki min illik zəngin ədəbiyyat və mədəniyyət tarixini təhlil edərkən, bütün zamanların ən böyük azərbaycanlısı, dahi öndərimiz Heydər Əliyev cənabları söylədiyi kimi, bu millətə mənsubluğuna görə özünü xoşbəxt sayırsan, azərbaycanlı olduğuna görə fəxr edirsən!..

Qazax şairi, Azərbaycanın böyük dostlarından biri Oljas Süleymenov Rəsul Rza yaradıcılığına hörmət və ehtiramını dəflərlə ifadə etmişdir. Oljasın böyük ustada müraciəti, onun əsərlərinə münasibəti ilə: "Əziz Rəsul ağa! Bu xoş səbəbdən istifadə edərək sizə bir daha sağlıq, sağlamlıq, yeni gözəl kitablar, ailənizə xoşbəxtlik, doğma Azərbaycana çiçəklənmə arzulayıram" -məşhur rus şairi Arseni Tarkovskinin dəyərləndirməsi həmahəngdir. A.Tarkovski yazır: "Əziz Rəsul Rza, sən bizə gərəksən. Bizə sənin həqiqətin lazımdır. Çünki şairin həqiqəti - insanlığın həqiqəti - bizim nailiyyətimizdir. Sən bizə lazımsan. Ona görə ki, insanlara həyati, həyatsevər, həyatı təsdiq edən, bir sözlə, əsl incəsənət lazımdır. Buna görə də gələcək üçün, ailən üçün, xalqın üçün, bütün xalqlar üçün, Yer üzünün xeyirxah və yaradıcı adamları üçün özünü qoru". Təbii ki, Azərbaycan şairnin əsərlərinə Avropa və Asiya, Şərq və Qərb mədəniyyət xadimlərinin, müxtəlif dünyagörüşlü və məsləkli sənət adamlarının məhəbbətinin kökündə onun çoxrəngli və çoxsəsli dünyaya, insanlığa səmimi sevgisi dayanırdı. Bu son dərəcə humanist və harmonik qarşılıqlı münasibətin estetik anatomiyasını ingilis ədəbiyyatşünası B.Kopey həssaslıqla şərh etmişdir: "Rəsul Rzanın sənət dünyası təzadları: sevgini və nifrəti, yaxşılığı və pisliyi, həyatı və ölümü, xoşbəxtliyi və kədəri realistcəsinə təsvir edir. Şairin yarı canı dəhşətdən gözləri qaralan vyetnamlı körpənin yanındadır. Şairin qəlbində xoş gələcəyə inam şerin uğurlu finalına çevrilir. Bütün dünyada sülh və əmin-amanlığı, bütün bəşər övladlarının birliyini görmək arzusu Rəsul Rza poeziyasının canına hopmuşdur".

Dünyanın dörd bir yanından Rəsul Rzaya ünvanlanmış məktublar, teleqramlar, ürək sözləri, arzular axışıb gəlirdi. Və Azərbaycan şarinin əsərləri, kitabları da planetin dörd bir tərəfinə gedib çatırdı. Bu günün, kompyuter əsrinin ən məşhur yazarı belə yarım əsr əvvəl Rəsul Rzanın misilsiz populyarlığına, böyük dünya ilə bu dərcədə qaynayıb-qarışmasına qibtə edə bilər. Müəllif əsərlərini tərcümə edən, onun yaradıcılığını araşdıran həmkarları və qələm yoldaşları ilə yaradıcılıq əlaqələri saxlayırdı. Bu ədəbi ünsiyyətin əsasında isti insani təmaslar dayanırdı. Demək olar ki, bütün məşhur rus yazıçı və şairləri ilə onu möhkəm dostluq telləri bağlayırdı. Baltikyanı respublikaların ədibləri, Ukrayna və Moldovanın, Belarus və Qazaxıstanın, Tacikistan və Türkmənistanın, Özbəkistan və Qırğızıstanın yazarları Rəsul Rzaya öz səmimi sevgilərini ifadə edirdilər. Azərbaycanın böyük sənətkarının qardaş türk dünyası ilə yaradıcılıq əlaqələri ayrıca bir tədqiqatın mövzusudur. Onun Nazim Hikmətlə ədəbi qardaşlığı yaxşı məlumdur. Mərkəzi Asiya respublikalarından olan tanınmış söz və sənət adamlarının Rəsul Rza əsərləri haqqındakı mülahizələri də bir çox cəhətdən maraqlı və diqqətəlayiqdir.

Türkmənistan söz sənətinin və ədəbiyyatının korifeyi, məşhur ədib Berdı Kerbabayev yazırdı:"Rəsul Rzanın böyük istedadı, onun şeirlərinin siyasi kəsəri dünyanın və insanın yeniləşməsi uğrunda mübarizəmizin məqsədlərinə sədaqətlə xidmət edir". Muxtar Auezov, Sabit Muğanov, Mirzə Tursunzadə, Alı Tokombayev, Qafur Qulam, Mirtemir, Aybek, Maqsud Şeyxzadə və başqaları da Rəsul Rzanın bədii xidmətlərini yüksək dəyərləndirmişlər. Ustad sənətkarlarımızın ədəbi ünsiyyətindən bəhs edərkən onların arasında iyirminci yüzildən etibarən formalaşmağa başlayan bir gözəl ənənəyə diqqəti çəkmək istəyirik. Bu bədii dünyagörüşü yaxın, üslubu həmahəng olan yazarlarımızın uzunmüddətli ədəbi münasibətləridir.

Tanınmış özbək şairi, tərcüməçi Osman Qoçqarın Rəsul Rza və Nigar Rəfibəylinin xatirəsinə həsr etdiyi "Xəzər ağısı" adlanan silsilə şeirləri də bəhs etdiyimiz mənəvi birlik tarixinin gözəl davamıdır.

Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatını, Rəsul Rzanın həyat yolunu, şəcərəsini və əsərlərini yaxşı bilmədən haqqında söhbət açmaq istədiyimiz silsilənin meydana çıxması mümkün olmazdı. Xüsusən "Sizsiz"in tərcüməsi prosesi belə bir əsərin yazılmasına, "Xəzər ağısı"nın doğulmasına təkan vermişdir. Böyük bir sənətkarlar ailəsinin özünəməxsus dramını və istirablarını müəllifin yaxından duyması Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli obrazlarının hədsiz təbii, emosional çıxmasına səbəb olmuşdur. Doqquz şeirdən ibarət bu silsilədə ümumi, möhtəşəm bir poetik obraz yaradılmışdır.

Birinci şeir:

Günəş hərgünkü tək çıxar və batar,

Adamlar həmindir, dünya həmindir.

Arada uzun bir ayrılıq yatar,

Bu hicran dərdimə ələmlər qatar.

Sevgini durna tək qanadlarında

Hifz edib, qoruyub, alıb uçdular.

Ortada bəxt, sevinc, ortada kədər,

Soyuq iqlimləri yarıb uçdular.

Durna uça-uça qanad salan gün,

Uzun qanadların yığıb alan gün,

Dünya hərəkətin saxlayıb, durub,

Mənim gözlərimdə donub qalan gün.

Həyat, qanadlara dözüm ver, dözüm,

Hər bahar, hər küzdə fələkdə gözüm.

(Tərcümələr müəllifindir)

Son dərəcə təsirli bir matəm peyzajı gözlərimiz önündə canlanır. Ancaq bu mücərrəd bir matəm mənzərəsi deyil. Müəllif durna obrazı vasitəsi ilə lirik əhval-ruhiyyəni ümumilikdən qorumuş, bu ayrılığın Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli taleyi ilə bağlılığına işarə etmişdir. Lirik "mən" poeziya asimanında bir də onların uçmayacağına, bu qoşa qanadın pərvaz etməyəcəyinə inanmır. Hər bahar gələndə və hər payızda gözləri fələklərdə onları aradığını, həmişə onları axtardığını söyləyir. Ümumən müəllif şerin təsir gücünü artırmaq və bioqrafik mündəricəsini, fərdi tale koloritini qabartmaq üçün Nigar xanımın "Mən yuxuda durna oluram" misrasının sirli-ruhi aurasına əsaslanmış, sonrakı şeirlərdə də həmin obrazın assosiativ imkanlarından uğurla istifadə etmişdir.

İkinci şeir:

Məni öldürər bu dərd büs-bütün,

Məni həyata da hər gün qaytarar.

Bu rənglər dünyası elə təlatüm,

Ömrüm üzərində uzanıb yatar.

Mən yetim rəngləri duydum aləmdə,

Qışqıran rəngləri əlimlə tutdum.

Rənglərə qoşulub ağladım qəmdə,

Rənglərə qoşulub şadlığa batdım.

Bildim ki, rənglərə vurğunam başdan,

Rəng al və ya özün bircə rəng qoşgil.

Anladım, rəngləri anlamamışdan

Dünyanı anlamaq müşküldür, müşkül.

Rəsul rəng verdiyi dünyamı bu ya,

Ya Rəsul anlayan rənglərmi dünya?..

Bu şeirdə müəllif lirik obrazı fərdiləşdirmək, poetik mündəricənin realist zəminini qurmaq üçün Rəsul Rzaya müraciət etmişdir. Şair burada - lirik əhval-ruhiyyənin növbəti mərhələsində duyğularını "Rənglər"in fəlsəfi məna çalarını vurğulamaq yolu ilə ifadə edir. İnsan müdam rənglər dünyasında yaşamağa məhkumdur. Onu yaşadan da, öldürən də rənglərdir. Rənglərin həyat çaları, ölüm çaları var. Lirik mən öz əhval-ruhiyyəsinə uyğun olaraq ağlayan, qışqıran rənglərdən, yazıq, yetim rənglərdən - ustadın ölümndən sonra yetim qalan rənglərdən söhbət açır. Qəlbini göynədən itkiyə, bağrının ağrı-acısına ulu ustadının öz sözündən - kəlamından təsəlli axtarır. Amma əzəl-əbəd suallara cavab yoxdur.

Üçüncü şeir:

Rəsul varikən könlün tox imiş,

Görüb qəlbin güvənir, Nigar.

Dünyada heç sonsuz dözüm yox imiş,

Dözüm, taqət tükənir, Nigar.

Çağırırsan... miz üstə açıq

Şeirləri vərəqlər külək.

Gözlərindən sel tək yaş axar,

Heysiz, zəif köksündə ürək.

"Mən yarı ömürəm, qalanı - Rəsul,

Hanı o, hardadır qalan yarımım?

Bu necə uğultu, şeir oxurmu o,

Ya böyük Xəzərin dalğalarımı?.."

Küləyin qanadı sınmayır indi,

Dənizdə qasırğa susmayır indi...

Lirik "mən" ovqatının tragizmi bu şeirdə bir sıra təsirli bədii detal və obrazlarda dəqiq əksini tapmışdır. Nigar xanımın istirabları və nigarançılığı təbii surətdə açılmışdır. Rəsul və Nigar birliyinin, bütövlüyünün sonu nə tez yetdi? Sanki fırtınaya, borana tuş gəlmiş qoşa qanad bir-birindən qəfil ayrıldı... Miz üstündə açıq qalmış şeirlər... İndi onları külək vərəqləyir. Bir könülün, qoşa ömürün yadigarı olan yetim yazılar onlara həyat bəxş edəndən ayrı düşüb. Əgər ikinci şeirdə matəm ovqatı "yetim rənglər" istiarəsi ilə poetik kontekstə daxil olmuşdusa, burada artıq lirik-situativ obraz kimi "külək" bu estetik funksiyanı yerinə yetirir.

Dördüncü şeir:

Rəsul yox.. Nigara bir gün aqibət

Bizim Zülfiyyədən məktub yetəcək:

"Özünüzü qoruyun, hələ şeriyyət

Sizdən güc və mərdlik tələb edəcək".

Bu nə adi təskin, nə də həmdərdlik,

Şairəm, bu təlqin gəlməsin məlal.

Sizə arzulanan bu səbat, mərdlik

Otuz yeddi illik tərcümeyi-hal.

Adamlar içində, bəli, düz qırx il,

Yalqızca yaşamaq asan gəlməsin.

Kaş ki, "səbat-mərdlik" heç olmayaydı,

Həmid də ölməsin, Rəsul ölməsin.

İtirdiklərinə min rəhmət olsun,

İtirib-tapdığın şeriyyət olsun.

Nisgilli və nakam ölümlər, adətən, gənclərin taleyi ilə bağlı olur. Amma müdrik və yaşlı insanların həyatı da gözlənilmədən bu cür ələmli sonluqla bitə bilər. Məhz bu mənada Rəsul və Nigar ayrılığı poeziyanın yaddaşına möhürlənmiş məşhur lirik faciələrlə müqayisə ediləcək dərəcədə emosional bir kədər idi. Bəlkə də uzun zaman, yarım əsrə yaxın bir olan, birlikdə yaşayan insanların biri-birini itirməsi daha amansız ayrılıqdı. Onun ağrısı və göynərtisi daha dözülməzdir... Müəllif Zülfiyyə xanımın (1915-1996) həmdərdlik bildirməsinə məhz bu səbəbdən vurğu verir. Böyük özbək şairəsi sevimli həyat yoldaşı, XX yüzil özbək ədəbiyyatının klassiki Həmid Alimcanı (1905-1944) faciəli surətdə itirəndə 27-28 yaşlarında cavan bir gəlin idi. Düz 52 il böyük şairə və böyük qadın, yenilməz ana matəm libasında gəzdi xalq qarşısında!... Zülfiyyə xanım əzəmətli, müəzzəm Şərq qadınının misilsiz mücəssəməsidir. "Xəzər ağısı"nın müəllifi Nigar xanımın mənəvi sarsıntılarını bir az yüngülləşdirmək, onun kövrək qəlbini ovutmaq üçün belə bir misilsiz misala müraciət etmişdir. Bir də Nigar xanımın ruhi iztirablarını amansız və uzun hicran sınağından çıxmış, ulu və munis Şərqin Anna Axmatovası - Zülfiyyədən yaxşı kim duya bilərdi?! Şeirdəki bu istək də çox səmimi və təbii səslənir; kaş səbat da, mərdlik də olmayaydı, kaş Həmid də, Rəsul da ölməyəydi.

Beşinci şeir:

Ölüm haqq deyirlər, bu ölüm ki var...

"Rəsulsuz dünyada yaşamağım yox".

Ölüm yatağında yatmışdır Nigar,

Yox, yalan, ölümün yatağı da yox.

"Mən peymanə kimi bir gün dolaram,

Heç kimsə eşitməz fəryadlarımı, -

Deyir, - mən yuxuda durna olaram" -

Yavaşca qaldırar qanadlarını.

Dünyada tayını itirən zaman,

Daşlara özünü atan ağ quşsan.

"Rəsula nə olub?" - qəlbində güman,

Tayını itirən tənha-tək quşsan.

Ağ quşum, səmadan özünü atdın,

O gömgöy göylərdən yerlərə batdın.

İnsan həyatındakı tayı-bərabəri olmayan müsibətin ən qəti təsəllisi - ölümün haqlığıdır. Amma insan ömrünün və ruhi-psixoloji sarsıntılarının elə dönəmləri olur ki, bu haqqı etiraf etməyə gücü çatmır. "Rəsulsuz dünyada yaşamağım yox" nidası qəlbin dərinliklərindən məhz belə dəmlərdə hayqırıb üzə çıxır.

...Rəsul və Nigar faciəsini tərənnüm edən bu lirik dastan bir daha təlqin edir ki, sənətkar ömürləri və ölümləri ilə qu quşlarının taleləri arasında gözlə görünməz, sirli bir bağlılıq var. Zatən, bunu təbiət də, şeriyyət də təsdiq etməkdədir.

Altıncı şeir:

Budur, qayğılarla ötməkdə dünya,

Rəsulsuz, Nigarsız gün çıxıb-batar.

Yeni üfüqlərə getməkdə dünya,

Adamalar gözəl bir yuxuda yatar.

Nazimin çin olar arzu, istəyi,

Canlanar yenidən türki bitiklər.

Rəsulun sevdiyi rəngləri təki,

Göy qurşağı asta qəddini diklər.

Səmada ildırım, şimşəklər çaxar,

Yağmağa başlayar yağış, leysanlar.

Küləklər saçına sığallar çəkər,

Durnalarla dolar göy asimanlar.

Durnalar qayıdar hər yaz, hər bahar,

Qayıdıb gələrlər Rəsulla Nigar.

Silsilənin ilk beş şerində, əsasən, Rəsul itkisinin sevgili ömür-gün yoldaşı Nigar xanımın qəlbində yaratdığı ələmli hissiyyat yaddaqalan poetik əlamət və cizgilərlə təsvir olunur. Şeirdə sədaqətin ölüm zirvəsi nəfis bir ahənglərdə vəsf edilir. Bu elə bir əlçatmaz zirvədir ki, artıq oraya hicranın nəfəsi çatmır. Ondan o yana hicran da, həsrət də yoxdur - yalnız vüsaldır... Altıncı şeir isə bu əbədi birliyin, sonsuz vüsalın vəsfi ilə başlanır. Daha doğrusu, Rəsul və Nigar ayrılığına taleyin özü də dözməyib, bu iki munis qəlbin qovuşmasına, əbədiyyətinə yol açır. İndi onlarsız qalan bizim dünyamızın Rəsulsuz və Nigarsız günləri başlayır. Rəsulun qoyub getdiyi dünyada onun sevdiyi rənglər cilvələnir, göy qurşağı yavaş-yavaş asimanı bəzəyir. Nigar xanımın durnaları da poeziyanın səmasına qayıdır. Vətəni sevən ürəklər Vətən göylərində əbədi məskən salırlar. Göy qurşağı təki, durnalar təki, gömgöy şairanə arzular kimi...

Durnalar qayıdar hər yaz, hər bahar,

Qayıdıb gələrlər Rəsulla Nigar...

Yeddinci şeir:

Ey sən, sərkəş şair,

gecə şeir yazıb,

Gözü yaş, bağrı da qan olan qardaş.

Gah geri qayıdıb, gah vaxtı ötüb,

Yeddi aləm səndə cəm olan qardaş.

Nə ki müqəddəslik var bu dünyada,

Sən şeirə, sevgiyə, dərdlərə tapın.

Təlatümlər içrə gecəyarıda

Birdəncə taybatay açılar qapın.

Ey arzulu qardaş, sevin, sən sevin,

Qapını açan nə külək, nə yeldi.

Bu bəxt nəsib olsun, ey cavan şair,

Evinə həm Rəsul, həm Nigar gəldi.

Şair olanlara bu qismət olsun,

Evində hər zaman şeir-sənət olsun.

Yeddinci şeir öz ovqatına və lirik mündəricəsinə görə o birilərindən fərqlidir. Burada üçüncü şairin surəti ilə də qarşılaşırıq. İki böyük şair faciəsinin ağrı-acısını yaşaya-yaşaya bütün gecəni gözlərini yummayıb, səhərə kimi şeir yazan, gözləri yaşla, ürək-bağrı qanla dolan cavan şair obrazı misralardan boylanır. Bu gənc şair Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli şeriyyətinə, mənəviyyatına məftundur. O, dünyadakı paklığın və müqəddəsliyin vurğunudur. Bu gözəl mənəvi harmoniyanın əsrarəngiz timsalı olan poetik anları müəllif Anarın "Sizsiz"ində təsvir edilən incə və sirli bir ruhi-psixoloji vəziyyətə işarə ilə, həssaslıqla ifadə etmişdir.

Şair olanlara bu qismət olsun,

Evində hər zaman şeir-sənət olsun.

Səkkizinci şeir:

Günboyu neçün göy geydi asiman,

Neçün bahar çağı günəş qaraldı?

Odur qara günəş - qara bir güman,

Dan yeri görünmür, qürub hardadı?

Baharın əvvəli, göydə bulud yox,

Rəsul göylərə nur verib getdimi?

Mənə bütün rənglər görünməkdə tünd,

Rənglərə Rəsul sirr verib getdimi?

Bahar gəlməkdədir türk diyarına,

Budur, türfə rəngə boyanmaqda o.

Baxıram mən Rəsul gedən tərəfə -

Torpağa baxıram - oyanmaqda o.

Yeni başlanacaq həyat ondadır,

"Bahar nə nazəndə, nə nazəndədir".

Şair asimanın göy geyinməsini söyləməklə - göylərin də şair ölümünə yas saxladığını göstərir. Sonrakı bənddə isə başqa ovqat hakimdir. Müəllif səmanın açılmasından, buludların dağılmasından danışır. Bunu da öz sevimli qəhrəmanlarının sehri və qüdrəti ilə əlaqələndirir: "Rəsul göylərə nur verib getdimi?" Şairanə nəzər rənglər aləmində dəyişmə baş verdiyini, sanki onlar bir az da tündləşdiyini, kəskinləşdiyini hiss edir: "Rənglərə Rəsul sirr verib getdimi?" Müəllifi narahat və əzablı duyğular girdabından yenə təbiət xilas edir. Və Rəsul yatan torpağın da bahar nəfəsindən oyanmasını şair şərqanə bir nəzakətlə təsvir etmişdir.

Səkizinci şeir bax beləcə də yekunlaşa bilərdi. Və öz təsir gücünü azaltmazdı. Amma yox, sonuncu beyt olmasaydı təkcə bu şerin deyil, ümumən silsilənin fikri-qayəvi-fəlsəfi sanbalına olmasa da, lirik cazibəsinə müəyyən dərəcədə kölgə düşərdi. Nigar xanımın misrası, üzüyə qaş yaraşan kimi, şeirə yaraşmışdır. Bir də bahardan, Azərbaycan baharından, Rəsulu və Nigarı bizdən alıb-aparan o bahardan yazarkən Nigar xanımın ürəkləri titrədən o misrasından necə yan keçmək, qu nəğməsi kimi gözəl o səslər silsiləsini necə unutmaq olardı?!...

Özbəkistanın xalq şairi Abdulla Arif Nigar xanımın bu məşhur misrasını necə də ilhamla, sevgiylə söylədiyinin şahidi olmuşam. Bu misilsiz misra Azərbaycanda olduğu qədər şeir-sənət diyarı, qədim və qutlu Türküstanda da sevilən, könüllərdə süslənən və səslənən misradır. Onu da qeyd etməliyik ki, Nigar xanımın şerinə müraciət etməklə müəllif elə bil sevimli şairlərimizin ölümü ilə bağlı üzücü kədəri, mərsiyyə və hüzn əhval-ruhiyyəsini də bir qədər aradan qaldırır. Ruhumuza sanki bir gümrahlıq və həyatsevərlik bağışalyır. Rəsul və Nigar kədərini poeziyanın gücü ilə yenir, elə bil qəm, ələm buludlarının arasından sevinc - lirik sevinc işartıları, şüaları görünməyə başlayır.

Doqquzuncu və sonuncu şeir:

Özünü tapmağa can atmaqda şeir,

Hələ şerin cəbrü-cəfası çoxdur.

Yol adlı bir sözün fikir versəniz,

Lüğətdə və həyatda mənası çoxdur.

Sən əzab çəkərsən, ələm çəkərsən,

Kimlərsə "yol" tapıb əsər, yaşayar.

Bu yola ömrünü bağışlayarsan,

Kimlərsə yolunu kəsər, yaşayar.

Yollar görmüsən sən - qürbətdən gələn,

Gedər-gəlməz yoldan bəlkə getmisən.

Yoldan qayıtmayıb, yollarda ölən,

Yolundan tez çıxan kəslər görmüsən.

Nazimlər, Rəsullar saxlasın səni,

İmanın haqq yola yollasın səni.

Sonuncu şeir də çoxmənalılığı, polifonizmi ilə diqqəti çəkir. Şair demək istəyir ki, görün necə çətin yollardan keçib gəlib Cavid və Çolpan, Qafur və Səməd, Nazim və Rəsul! Biz yenilməz ata-babalarımızın mübarək və qutlu yollarından çıxmamalıyıq. Azərbaycanın xalq şairləri Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli, Özbəkistanın xalq şairləri Həmid Alimcan və Zülfiyyə xanım... Bu müqəddəs sıranı yenə davam etdirmək olar. Və bu ailələrin, şəcərələrin hər biri ilə hamımız fəxr etməliyik, qürur duymalıyıq. Onların adını və şanını gələcək nəsillərə ərməğan kimi çatdırmalıyıq: Özbəkistan və Azərbaycanın xalq şairləri, xalq yazıçıları akdemik Aybək və akademik Zərifə xanım Səidnəsirova, Balaş Azəroğlu və Mədinə Gülgün, Abdulla Qəhhar və Kibriyya Qəhhar, Səid Əhməd və Səidə Zünnunova, İbrahim Qafurov və Aydın Hacıyevə, Əhməd Əzəm və Fərağət Kamal...

"Xəzər ağısı" haqqında təəssüratlarımızı yekunlaşdırarkən, bu şeirə ümumtürk poeziyası kontekstində nəzər salmağı vacib bilirik. Azərbaycan və başqa türk dillərində Rəsul Rza və Nigar Rəfibəylinin taleyi haqqında onlarla şeirlər yazılıb. Bu gözəl lirika nümunələrindən bəzilərini - Əli Kərimin, Fikrət Qocanın, Vaqif Səmədoğlunun, Məmməd Arazın və bir çox başqalarının şeirlərini xüsusi vurğulamaq istərdik. Bizcə, Osman Qoçqarın "Xəzər ağısı" mərsiyyəsi də özünün emosional qüdrətinə və bədii-fəlsəfi pafosuna, poetik ehtiva miqyaslarına görə yuxarıda qeyd etdiyimiz şeirlərlə həmahənglik təşkil edir. Ümid edirik və inanırıq ki, ruhumuzu oxşayan, qəlbimizin sarı simlərini titrədən və yüksək bədii zövqlə yazılmış bu əsər uzun zamanlar unudulmayacaq. Azərbaycanın və Özbəkistanın mənəvi birliyini tərənnüm edən, poeziyanın əbədiyyətini vəsf edən qardaş özbək şairinin bu gözəl şeri yalnız bizim haqqımızda deyil, eyni zamanda, bizim şerimiz olaraq qalacaqdır.

Yaşar QASIMBƏYLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 14 may.- S.6.