Sosrealizm bizə nə verdi?

(Əvvəli ötən sayımızda)

70 illik bir dövrdə sosrealizm Azərbaycan ədəbiyyatına nələr verdi (yəni nə qazandıq) və bu ədəbiyyatı nələrdən məhrum etdi (yəni nə itirdik)? - bu iki sualın cavablarını bədii-estetik tərəzinin gözlərinə qoysaq, mən buna tamam əminəm ki, ümumlikdə qazandıqlarımızın ağırlığı itirdiklərimizdən az olmayacaq ki, bəlkə də, əksinə, çox olacaq.

İlk olaraq itirdiklərimizə baxaq.

Ən böyük itki o oldu ki, sosrealizm Sistemin inzibati köməyi ilə başqa heç bir ədəbi cərəyanı yaxına buraxmadı, fərdi və müxtəlif bədii təfəkkür ifadələrini eyni qəlibə salmağa çalışdı. XX əsr dünya ədəbiyyatında yaranmış abstraksionizmdən, yaxud ekzistentalizmdən tutmuş modernizmə və postmodernizməcən, sürrealizmdən, neorealizmdən tutmuş absurdacan bir çox ədəbi cərəyanlar Azərbaycan ədəbiyyatından (və bütün SSRİ xalqları ədəbiyyatından) kənarda qaldı. Bu, əlbəttə, həm bədii-fəlsəfi, həm də bədii-estetik rəngarənglik baxımından ədəbiyyatımıza yeknəsəqlik gətirdi, həmin dövrdə yaranmış bir çox əsəri, hərgah təbir-caizsə, konveyr trafaretləri ilə "istehsal" etdi.

Bu kontekstdə mən Andre Jidin məlum fikrini xatırlayıram ki, "sənət müstəbidlik zamanı daha əzmkardır, nəinki azadlıq zamanı" və düşünürəm ki, sosrealizm dövründə bu fikir özünü bir o qədər də doğrultmadı. Düzdür, sənətin həmin əzmkarlığı sayəsində sosrealizm çərçivələrindən kənar yazılan əsl ədəbiyyat nümunələri yarandı, amma bunlar aşağı-yuxarı "ənənəvi" ədəbiyyatın uğurları (bəzi hallarda böyük uğurları) idi, yəni bu mənada ki, "Sakit Don" (M.Şoloxov), yaxud "Dokto Jivaqo" (B.Pasternak), yaxud da bütün SSRİ məkanında "altmışıncılar"ın yaradıcılığı meydana çıxdı, ancaq, misal üçün, bir dənə də olsun absurd pyes, ya da ki, ekzistentsialist bir roman yazılmadı. Sosrealizm (indiki halda sənət sahəsində müstəbidlik ideologiyası) buna imkan vermədi. A.Jidin dediyi həmin "sənət əzmkarlığı" özünü hərtərəfli ifadə edə bilmədi, eyni dövrdə "azadlıq"da isə "Keçəl müğənni qadın" (E.İonesko), yaxud "Qodonu gözləyərkən" (S.Bekket) kimi pyeslər yazıldı və teatr sənətində yeni bir mərhələ - "absurd teatr" yarandı, J.P.Sartr, yaxud S.de Bovuar, yaxud da Kobo Abe ekzistentsialist nəsrlərini yazdılar.

Təkrar edirəm, bu cəhət sosrealizm dövründə ədəbiyyatımızın ümumi mənzərəsindəki bədii-fəlsəfi-estetik miqyas ehtivasına, rəngarəngliyinə ciddi ziyan vurdu.

Başqa bir itkimiz o oldu ki, sosrealizm istedadsız ədəbiyyatın meydana çıxması (və meydanı sulaması!) üçün münbit zəmin, əlverişli şərait yaratdı. Sistem üçün aktual olan mövzunun (pambıq, yaxud barama planının yüz əlli faiz yerinə yetirilməsi, böyük ruh yüksəkliyi ilə Mingəçevir su-elektrik stansiyasının tikilməsi, kolxozçunun, yaxud fəhlənin xoşbəxt həyatı, kapitalizmin ifşası və s., və i.a.) arxasında gizlənən bədii qadirsizlik sosrealizm tərəfindən nəinki qəbul edildi, əksinə, bu bədii qadirsizlik Stalin mükafatı ilə mükafatlandırıldı, dərsliklərə salındı və qrafomanlıq sənət səviyyəsinə qaldırıldı, bədii-estetik meyarları siyasi meyarlar əvəz etdi.

Mən bu barədə əvvəllər də dəfələrlə yazmışam: Sistem sosrealizmin yaratdığı münbit zəmindən istifadə edib, sənəti və o cümlədən də ədəbiyyatı "məmurlaşdırdı", yəni "böyük şair", "görkəmli yazıçı", "istedadlı sənətkar", "canlı klassik" məfhumları vəzifəyə çevrildi və Sistem uyğun müəllifləri seçib həmin vəzifələrə təyin etdi. İosif Stalin məşhur sözləri (əslində, əmri) - "Qorki sovet ədəbiyyatının rəhbəridir!" ("Qorkiy - vojd sovetskoy literaturı!") ilə keşməkeşli, ziddiyyətli bir həyat yaşamış bu yazıçını ədəbiyyatın rəsmi rəhbəri təyin etdi.

Bu, S.Dalinin saatları kimi, ədəbiyyatda sürrealist bir mənzərə yaradır, ancaq həqiqətdir və adlar çəkib bu həqiqəti sübut etməyə də ehtiyac yoxdur. Ümumsovet miqyasında bir çox həmin "böyük sənətkar"ların, "canlı klassik"lərin yaradıcılıq aqibəti - onların da Sistemlə bərabər süquta uğraması, vəzifələrdən "çıxarılması" göz qabağındadır.

Sosrealizmlə bağlı başqa bir naqis cəhət: bu ədəbi metod insanın (xislətin) bədii təsvirini iki zidd qütbə böldü - "müsbət" surətlər və "mənfi" surətlər. Sistem sosrealizm vasitəsilə xislət zənginliyini, yəni onun mürəkkəbliyini, ziddiyyətini, Xeyir ilə Şər arasındakı əbədi mübarizədəki rəngarəngliyini, nüanslarını və s. öz nöqteyi-nəzərincə məqbul və qeyri-məqbul qəliblərə ayırdı və sosrealizm yenə də Sistemin təpkisi ilə xisləti həmin qəliblərə pərçim etdi.

Romanların, pyeslərin, hətta poemaların konfliktlərini "müsbət" insanlarla "mənfi" insanların sosioloji mübarizələri təşkil etdi və həmin "mənfi" - "müsbət" təsnifatını bədii-etik-psixoloji meyarlar deyil, siyasi meyarlar müəyyənləşdirdi. Yəni hakim ideologiyanı təcəssüm etdirən surət "müsbət" idi və o, "mənfi" ola bilməzdi, bu ideologiyaya yad hərəkətlərə yol verən isə heç vəchlə "müsbət" surət ola bilməzdi. Ədəbiyyatda sinəsi "Qızıl ulduz"lu, orden və medallarla dolu "müsbət surət"lər qalereyası yaranmışdı və sosrealizm bu qəhrəmanları elə bəzəyib rəndələmişdi ki, onlar 7 Noyabr bayramında Lenin movzeleyinin üstündəki tribunada dayanmış Sistem rəhbərlərinin qarşısından keçən hərbi parad iştirakçılarına bənzəyirdi.

Hətta tarixi əsərlərdə belə, surətlərin "mənfi" - "müsbət" təsnifatı mövzuya sinfi münasibətin nəticəsi olaraq meydana çıxırdı və Azərbaycan ədəbiyyatı sosrealizmin ana xətlərindən biri olan bu prinsipdən yalnız 1960-cı illərdən etibarən kənara çıxmağa başladı: dramaturgiyamızda Böyük bəy obrazı ("Mahnı dağlarda qaldı" - İlyas Əfəndiyev), nəsrimizdə Cahandar ağa ("Dəli Kür" - İsmayıl Şıxlı), Kərbəlayi İsmayıl ("Axırıncı aşırım" - Fərman Kərimzadə) kimi obrazlar yarandı. Bütün bunlar sinfi münasibətdən daha artıq dərəcədə insani münasibətlərin yaratdığı canlı bədii surətlər idi.

Bu məsələ ilə bağlı bir cəhəti də qeyd etmək istəyirəm ki, ədəbiyyatdakı "mənfi" - "müsbət" qütbləşməsi oxucu zövqünün formalaşmasında da deformasiya yaratdı və təcrübə göstərir ki, həmin deformasiya sövq-təbii olaraq, indiyə qədər ortadan çıxmayıb. Digər tərəfdən isə, bu gün sinfi münasibətin başqa bir qeyri-təbii tendensiyası yaranıb: bəy, xan "müsbət" surətlər olmalıdır və bədiilik baxımından bunun özü də sosrealizmin o biri üzüdür.

Ancaq biz mövzumuzdan uzaqlaşmayaq.

Sosrealizm həyat ilə ədəbiyyat arasında uçurum yaratmışdı: həyat bütün cəmiyyətlərdə olduğu kimi, min bir qayğıdan, çətinliklərdən, problemlərdən ibarət idisə, ədəbiyyatın predmeti - həyatda olmayan idilliya idi. O yerdə ki, ədəbiyyat (istedad) bu idilliya səmalarından enib həyata qayıdırdı, o zaman sosrealizm müddəaları onu ittiham edirdi.

Düzdür, misal üçün, Sistem rəhbərlərindən biri (əslində, İosif Stalindən sonra ikinci rəhbər) - Georgi Malenkov XIX partiya qurultayına hesabat məruzəsində ədəbiyyatdan danışarkən, deyirdi ki, "bizə sovet Qoqolları və Şedrinləri lazımdır", ancaq bu, Sistemin riyakarlığından başqa bir şey deyildi. Sosrealizm elə həmin Sistemin təhriki (və təpkisi) ilə "sovet Qoqollarının və Şedrinlərinin" yaranmasına qarşı mübarizə aparırdı. Yaxud Sistemin əsas tribunası - "Pravda" qəzeti baş məqaləsində patetika ilə (saxta partiya patetikası ilə) nasirlərə, şairlərə, dramaturqlara və tənqidçilərə müraciət edirdi: "Həqiqəti yazın!" ("Pravda", 30 noyabr 1952) və bu kontekstdəki həqiqət də həyat yox, üfürülmüş şar kimi havaya qaldırılmış həmin idilliya idi.

Mühüm əhəmiyyətli naqis cəhətlərdən biri də bu oldu ki, sosrealizm ədəbi metodunun müddəaları nəticəsində ədəbiyyatşünaslığımızın inkişafında birtərəflilik meydana çıxdı, yəni ədəbiyyatımızın və ümumiyyətlə, ictimai fikrimizin tarixi bir sıra məqamlarda ayrı-seçkiliyə məruz qaldı (misal üçün, "Molla Nəsrəddin" və "Molla Nəsrəddin" məktəbi" öyrənildi və təbliğ edildi - bu, öz-özlüyündə son dərəcə mühüm bir hadisə idi! - ancaq "Füyuzat" və "Füyuzat" məktəbi" subyektiv tənqidin obyektinə çevrildi, obyektiv elmi tədqiq və təhlildən kənarda qaldı), ədəbi-bədii irsimizin, klassiklərimizin öyrənilməsi və öyrədilməsi ilə bağlı böyük işlər görüldüsə də, bir sıra hallarda vulqar-sosioloji nəticələr əsas götürüldü (misal üçün, "Dədə Qorqud" müəyyən dövrdə sinfi münasibətlər baxımından (!) qiymətləndirildi, Nizami, füzuli az qala ateist, Vaqif isə tənqidi realizmin banisi kimi təqdim olundu).

Mən "Molla Nəsrəddin" və "Füyuzat" jurnallarının adlarını çəkdim, ancaq sosrealizmlə bağlı prinsipial və səciyyəvi xarakter daşıdığı üçün, süni surətdə yaradılmış bu "qarşı-qarşıya qoymaq" təmayülü üzərində qısaca dayanmaq istəyirəm.

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında (əslində, o dövrkü ictimai elmlərin, demək olar ki, bütün sahələrində) tamam stereotipləşmiş belə bir təmayül hökm sürürdü: iki antaqonist qütbdə dayanmış ədəbi məktəblər kimi "Molla Nəsrəddin" ilə "Füyuzat" qarşı-qarşıya qoyulurdu və "Füyuzat" mütləq şəkildə tənqid edilirdi. Bəzən tamam eybəcər bir mənzərə yaranırdı: "Molla Nəsrəddin"ə yüksək qiymət "Füyuzat"ın tənqidi hesabına verilirdi və bura orasını da əlavə etsək ki, bu birtərəfli mülahizələrin çoxu biləvasitə "Füyuzat"ı oxumadan (bəzən hətta "Molla Nəsrəddin"i də oxumadan) söylənirdi, o zaman əsl elmi fariseyliyin şahidi olarıq.

"Molla Nəsrəddin"in Azərbaycan ədəbiyyatının və jurnalistikasının, geniş mənada isə Azərbaycan ictimai fikrinin inkişafında oynadığı çox böyük rol mübahisə obyekti deyil, bu, tarixi həqiqətdir. Ancaq, aydın məsələdir, bu o demək deyil ki, metodoloji baxımdan tamamilə qəbuledilməz mövqe tutaraq, "Füyuzat"ın oynadığı rolun üzərinə qadağa qoyulmalıdır və o "burjua məfkurəsinin ifadəçisi" kimi yalnız tənqid olunmalıdır.

Bəli, bu iki jurnal arasındakı müxtəliflik göz qabağındadır, ancaq əslində, həmin müxtəliflik ədəbi irsdə bədii-estetik zənginlik göstəricisidir. Bəli, dilə münasibətlə bağlı həmin müxtəliflikdə qütbləşmə var idi, ancaq bu yerdə də mübahisəli bir cəhət yoxdur - nöqtəni "Molla Nəsrəddin"in xeyrinə rəsmi-inzibati ideologiya yox, tarix qoydu.

Baxın, bu, "Füyuzat" şairi Məhəmməd Hadinin məşhur misralarıdır:

Oxumaqçün nə qədər dadü fəqan etdimsə,

Olmadı zərrə əsərbəxş bu istimdadım.

Dağa dersən eşidir, sonra verir əks-səda,

Daşa dönmüşlərə əks eyləmədi fəryadım.

Bu isə "Molla Nəsrəddin" şairi Mirzə Ələkbər Sabirin dedikləridir:

Eyləmərəm rəhm onun gözdən axan yaşına,

Baxsın özündən böyük öz qoçu qardaşına,

Ölsə də verməm riza şapqa qoya başına,

Kafir ola bir nəfər, oxutmuram, əl çəkin!

Eyləməyin dəngəsər, oxutmuram, əl çəkin!

Eyni əqidə, eyni məslək deyilmi? Eyni vətəndaş yanğısı bir-birini tamamlamırmı? Və hər iki məktəb arasında yüzlərlə bu tipli analogiya mövcuddur.

"Molla Nəsrəddin" daha artıq dərəcədə həyati, "Füyuzat" isə daha artıq dərəcədə elitardır. Xalqın arzu və istəklərinin ifadəsi, onun gələcəyi baxımından da, elmə, maarifə münasibət, cəhalət və nadanlığa qarşı mübarizə baxımından da mövqelər üst-üstə düşür. Nüanslar var, fərqlər var, ancaq mahiyyət - eynidir. "Molla Nəsrəddin"in mündəricatı bir az sol tərəfdən baxışı ifadə edir, "Füyuzat"ın mündəricatı isə bir az sağ tərəfdən baxışı ifadə edir, ancaq həmin mündəricatın daxili kütləsi eynidir.

Sosrealizm doqmalarının ədəbiyyatşünaslığımıza tətbiqi bu sahəni sinxron tədqiqatdan uzaqlaşdırdı.

Və nəhayət, bir vacib məsələnin də üzərində dayanmaq istəyirəm: sosrealizm bir tərəfdən sənətdə "kitç" hadisəsini burjua təfəkkürünün təzahürü, kapitalist cəmiyyətinin oxucular qarşısındakı riyakarlığı kimi qələmə verirdi, o biri tərəfdən isə var gücü ilə sənəti, o cümlədən də ədəbiyyatı kütləviləşdirirdi. "Sənət xalq üçündür" şüarının arxasında, əslində, həqiqi deyil, saxta həyatı sənətə gətirmək cəhdi dayanırdı. Saxta həyat - yəni saxta təmtəraq, saxta pafos, saxta nikbinlik, saxta qüssə; o saxta təmtəraq, pafos, nikbinlik, qüssə ki, oxucunu ələ alsın, onu reallıqdan uzaq bir aləmə aparsın, onun ruh yüksəkliyinə, coşqun sevincinə, yaxud da göz yaşlarına səbəb olsun. Ədəbiyyatımızın sosrealizmdən sonrakı təcrübəsi də göstərir ki, belə bir "sosrealizm saxtakarlığı" bu və ya digər dərəcədə onun, yəni Azərbaycan ədəbiyyatının mündəricatında qalmaqdadır. Eyni zamanda - və əsas problem də budur! - oxucuların da bədii ədəbiyyat tələbatında belə bir maraq özünü göstərməkdədir.

Mən əsas hesab etdiyim itkilər üzərində dayandım, qalan çatışmazlıqlar da, düşünürəm ki, bu və ya digər dərəcədə həmin itkilərlə bağlıdır.

İndi isə, gəlin, qazandıqlarımıza baxaq.

Bir sıra ədəbi janrlar var ki, onlar sosrealizmə qədər Azərbaycan ədəbiyyatında yox idi, vardısa da, formalaşmamışdı, "özününküləşdirilməmişdi", ibtidai şəkildə idi. Misal üçün, roman janrını götürək. Bizim bir sıra ədəbiyyatşünaslarımız milli roman janrımızın tarixini Nizaminin poemalarından başlayır, bəziləri "Rəşid bəy və Səadət xanım"ı (İsmayıl bəy Qutqaşınlı), başqa bir qism "Kitab yüklü eşşəy"i (Əbdülrəhim Ağa Talıbov) milli romanımızın ilk nümunəsi kimi qəbul edir və s.

Ancaq həqiqət bundan ibarətdir ki, məhz sosrealizm roman janrını Azərbaycan ədəbiyyatının milli faktına çevirdi.

Hətta "Şikayətnamə"dən (M.Füzuli), "Kitabi-Əsgəriyyə"dən (A.Bakıxanov), "Aldanmış kəvakib"dən (M.F.Axundzadə) sonra Cəlil Məmmədquluzadənin, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin gözəl nümunələrini yaratdıqları hekayə janrının özünün belə, tam şəkildə formalaşması, estetik mənada ətə-qana dolması, ədəbiyyatımızın aparıcı janrlarından birinə çevrilməsi sosrealizmin sayəsində mümkün oldu. "Su ərizəsi" (Süleman Rəhimov), "Rəqiblər" (Mehdi Hüseyn), "Qırçı və qırmızı çiçək" (İlyas Əfəndiyev), "Plyajda" (İsa Hüseynov), "Xəzan yarpaqları" (Salam Qədirzadə), "Arabaçı" (Sabir Əhmədov), "foto "fantaziya" (Yusif Səmədoğlu), "Ürək yaman şeydir" (Əkrəm Əylisli), "Keçən ilin son gecəsi" (Anar) və s. kimi hekayələr yalnız istisna olaraq bir-iki yazıçının yaradıcılığını yox, ümumiyyətlə, bədii-estetik anlayış kimi Azərbaycan hekayəsini xarakterizə edirdi.

Maraqlı bir cəhət odur ki, əslində, bu hekayələrin bir qismi sosrealizm çərçivələrindən kənara çıxırdı, qalan qismi, ümumiyyətlə, həmin çərçivələrdən kənarda yazılmışdı, ancaq sosrealizm müddəaları onların qarşısına sədd çəkmədi (bəlkə də, "çəkə bilmədi" desəm, daha dəqiq olar), onları qəbul etdi, hətta nümunə göstərdi və beləliklə də, Azərbaycan hekayəsi ədəbiyyatımızın güclü bir qolu kimi meydana çıxdı.

Həqiqət budur ki, Azərbaycan ədəbiyyatının mənsur şeirdən tutmuş sərbəst və destruktiv şeirə qədər, povestdən (Avropa meyarı ilə "kiçik roman"dan, yaxud Türkiyədə deyilən "böyük hekayə"dən) tutmuş tragikomediyaya və farsacan müxtəlif janrlarda özünüifadəsi sosrealizmin bilavasitə iştirakı ilə mümkün oldu.

Əlbəttə, belə bir sual yarana bilər ki, sosrealizm olmasaydı, dünya ədəbiyyatının inkişafı və güclü inteqrasiya meylləri kontekstində XX əsrdə bu janrlar yaranmayacaqdımı?

Çox güman ki, yaranacaqdı.

Ancaq fakt budur ki, istəsək də, istəməsək də, sosrealizm XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatının tarixinə daxil oldu və bədii ədəbiyyatın meydana çıxdığı əsas zaman vahidini əhatə etdi.

Azərbaycan ədəbi tənqidindən danışanda biz Xətib Təbrizidən tutmuş Vəhid Təbriziyə qədər, Nizami Gəncəvidən tutmuş Mir Möhsün Nəvvaba qədər böyük mütəfəkkirlərin, sənət və fikir adamlarının, şairlərin bədii söz haqqında fikirlərini öyrənirik (Kamal Talıbzadənin, Şamil Salmanovun, Nizaməddn Şəmsizadənin, Nəzif Qəhrəmanlının, V.Sultanlının və b.-nın tədqiqatları). Ancaq müstəqil bir janr olaraq, professional ədəbi tənqidimiz ilkin orta əsrlərdən üzü bəri gələn və öz-özlüyündə çox qiymətli olan, amma pərakəndə fikir və mülahizələrdən, təzkirəçilikdən çıxıb, ictimai fikrimizin əsas hissələrindən biri kimi formalaşdı və ilk təcrübələri əsrin əvvəllərində Abdulla Surun, Kazımoğlunun (Seyid Hüseynin) qələmi ilə yaranmış müasir tənqidimiz artıq 20-ci illərdən başlayaraq, inkişaf edib ədəbi prosesin aparıcı qüvvəsinə çevrildi (Mustafa Quliyev, Əli Nazim, Atababa Musaxanlı, Məmmədkazım Ələkbərli, Bəkir Çobanzadə, Mehdi Hüseyn, Məmməd Arif, Məmməd Cəfər Cəfərov, Hidayət Əfəndiyev, Əkbər Ağayev, Cəfər Cəfərov, Cəfər Xəndan, Orucəli Həsənov, Abbas Zamanov, Əziz Mirəhmədov, Kamal Talıbzadə, Məsud Əlioğlu, Qulu Xəlilov, Pənah Xəlilov, Bəkir Nəbiyev, İslam İbrahimov, Əhəd Hüseynov, Yəhya Seyidov, daha sonrakı dövrlərdə Seyfulla Əsədullayev, Gülrux Əlibəyli, Təhsin Mütəllibov, Cəlal Abdullayev və b.).

Məhz sosrealizm müddəalarının təhriki nəticəsində ədəbiyyat nəzəriyyəsi öyrənildi, ədəbiyyat tariximizin tədqiqi estetik kateqoriya kimi müasirlik baxımından tamamilə yeni keyfiyyətlər əldə etdi və hərgah sosrealizmdən əvvəlki dövrün bəhrəsi olan "Ədəbiyyat tarixi" (firidun bəy Köçərli) ilk təcrübə, yeganə professional mənbə (həmin mənbənin qiyməti, hətta unikallığı da elə bu ilkinlikdə, yeganəlikdə idi və mən vaxtilə rəhmətlik Şamil Salmanovla birlikdə bu barədə ətraflı yazmışdım (bax: "İlk Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi", "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti, 9 və 16 sentyabr 1978-ci il), eləcə də Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin 1919-cu ildə İstanbulda nəşr olunmuş "Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər" monoqrafiyası dövrün kontekstində əhəmiyyətli bir hadisə idisə, artıq sonrakı onilliklərdə bütün çatışmazlıqları, kəsir cəhətləri ilə bərabər, ədəbiyyatımızın fundamental tarixi yazıldı (Həmid Araslı, Feyzulla Qasımzadə, Mir Cəlal, Mirzağa Quluzadə, Əli Əjdər Seyidzadə, Qulamhüseyn Beqdeli, Qafar Kəndli, Mirəli Seyidov, Əli Sultanlı, Kamran Məmmədov, Firidun Hüseynov, Araz Dadaşzadə və başqalarının, sonrakı nəsil nümayəndələrinin, eləcə də yeri düşdükcə yuxarıda adlarını çəkdiyim müəlliflərin qələmi ilə).

Bir tərəfdən sosrealizmin folklora, xalq yaradıcılığına vulqar-sosioloji həmləsi nəticəsində, misal üçün, aşıq poeziyasının eybəcər "nümunələri" yaranaraq partiya qəzetlərində çap edilirdi. Budur, "Kommunist" qəzetində dərc olunmuş (6 avqust 1937) "qoşmaların" hərəsindən bir bəndə fikir verin:

Əziz Şmidti göndərdin uzaq ellərə,

Təyyarə ilə uçdu, bələd oldu yollara,

Saçdılar al bayrağı buzlu dağlara,

Xaricilər düşdü haldan-hala, Stalin.

(Aşıq Avak)

Stalin marşurutu, səni min yaşa,

İgidlər planını çatdırdı başa,

Lenin ordenini taxdılar döşə,

Hər biri korpusa komandir oldu.

(Aşıq Mirzə)

Oxudum qəzetdə, mən oldum hali,

Terrorçu salmış qeylü-qali,

Casus, ziyançı o kəs xəyali

Məhv etdin, dağıtdın, yaşa Stalin!

(Aşıq Əsəd)

Hətta rusdilli rəsmi partiya qəzetində də (misal üçün, bax: "Bakinski raboçi", 8 avqust 1937) azərbaycanca sosrealizmin yazdırdığı aşıq "şeiri" dərc edilirdi:

Cahanda tək söylənir Stalin Konstitusiyası,

Vətəndaşlara təhsil üçün var iyirmi birinci maddəsi,

Yüz iyirminci maddəsi qocanın yardım kisəsi,

Yüz iyirmi beşdə deyir, mətbuat söz azadası,

İclaslarda maddəsi oxunan zamanı gördük!

(Aşıq Bəhmən)

Aydın məsələdir ki, aşıq şerini bundan acınacaqlı bir vəziyyətə salmaq olmaz, ancaq bununla birlikdə sosrealizm imkan verdi və şərait yaratdı ki, "Dədə Qorqud"dan bu tərəfə folklorumuzun və klassik ədəbiyyatımızın elmi-nəzəri təsnifatı verilsin. Dastanlarımız, nağıllarımız, bayatılarımız və s. yalnız məclislərdə söylənmədi, hətta yalnız nəşr edilmədi (bu da öz-özlüyündə böyük hadisə idi), elmi-nəzəri təhlildən keçirildi, milli estetik köklərin, bünövrənin nəzəri mənzərəsi yarandı (Hənifə Zeynallı, Məmməd Hüseyn Təhmasib, Əhliman Axundov, Vaqif Vəliyev, Paşa Əfəndiyev, Mirzə Abbaslı, Həsən Qasımov və b.).

Son dərəcə əhəmiyyətli hadisələrdən biri, bəlkə də birincisi bu oldu ki, sosrealizm müasir Azərbaycan ədəbi və bədii dilinin formalaşmasında fövqəladə rol oynadı. "Molla Nəsrəddin" ilə "Füyuzat" dili, Mirzə Fətəli Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə, Sabir ilə Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Məhəmməd Hadi dili arasındakı pərakəndəlik içində olan ədəbi-bədii dilimizin sintaktik və estetik prinsipləri təşəkkül tapdı və bu işi faktiki olaraq, 1930-cu illərdə yaranmış Azərbaycan ədəbiyyatı - sosrealizm nümunələri, Mikayıl Müşfiqin və Səməd Vurğunun, Süleyman Rüstəmin və Rəsul Rzanın, Osman Sarıvəllinin və Əhməd Cəmilin və b.-nın poeziyası, Cəfər Cabbarlının və Məmməd Səid Ordubadinin, Abdulla Şaiqin və Süleyman Rəhimovun, Mir Cəlalın və Mehdi Hüseynin, Əli Vəliyevin və Əbülhəsənin, Mirzə İbrahimovun və Sabit Rəhmanın və b.-nın nəsri və dramaturgiyası gördü. 1940-cı illərdə Azərbaycan ədəbi-bədii dili, xüsusən İlyas Əfəndiyevin və Ənvər Məmmədxanlının yaradıcılığı vasitəsilə ən yüksək səviyyədə özünü ifadə etdi. Dilin leksik zənginliyinin, stilistik məxsusiliyinin, rəngarəngliyinin miqyası, misal üçün, Səməd Vurğun, Süleyman Rəhimov, yaxud Əli Vəliyev ilə, yenə də misal üçün, Mirzə İbrahimov, Əhməd Cəmil, yaxud İsa Hüseynov arasındakı bir genişlik əldə etdi.

Fakt odur ki, sosrealizmin yaratdığı şərait nəticəsində Azərbaycan dilinin hərtərəfli tədqiqində Bəkir Çobanzadə, Məmmədağa Şirəliyev, Əzəl Dəmirçizadə, Muxtar Hüseynov, Səlim Cəfərov, Hadı Mirzəzadə, daha sonrakı dövrlərdə Əlövsət Abdullayev, Fərhad Zeynalov, Ağamusa Axundov, Yusif Seyidov, Afat Qurbanov, Tofiq Hacıyev və b. kimi dilçi alimlərimiz 70 ildə o işi gördü ki, Rusiyada, yaxud Avropa ölkələrində bu işə qat-qat artıq vaxt sərf olundu.

Məhz sosrealizm dövründə biz dilimizin fundamental izahlı lüğətindən tutmuş bir çox qarşılıqlı, terminoloji, leksikoloji lüğətlərə qədər, nəşrlərin hazırlanıb işıq üzü görməsi kimi nəhəng miqyaslı elmi sıçrayışa nail olduq və Ruhulla Axundov, Xudadat bəy Əzizbəyov, Əliheydər Orucov, Məmməd Tağıyev, Yusif Ziya Şirvani və b. kimi filoloqların, dilçilərin elmi zəhməti nəticəsində Azərbaycan dilinin zəngin leksik potensiyası üzə çıxdı.

Baxın, həm ədəbi tənqid, həm ədəbiyyatşünaslıq, həm də dilçilik sahəsində adlarını çəkdiyim müəlliflərin hamısı (!) məhz sosrealizm dövrünün yetişdirdiyi qələm sahibləridir.

Sosrealizm Azərbaycan ictimai fikrinin formalaşmasında, milli təfəkkürün güclənməsində böyük rol oynadı, sırf milli prolematikanın ədəbiyyatımızın əsas mövzularına çevrilməsinə mane olmadı, bu problematika həm coğrafi, həm də mənəvi ehtivasına görə ədəbiyyatın ön sırasına çıxdı. Baxın, Sistem Cənubi Azərbaycandan xaincəsinə geri çəkildi, ancaq Araz mövzusu ədəbiyyatımızın tərkib hissəsinə daxil oldu, Sistem Gəncənin adını Kirovabad qoydu, ancaq poeziyamız qədim Gəncədən söz açdı, Sistem "millətçi" ittihamından gen-bol, bir sıra hallarda isə cəlladcasına istifadə etdi, ancaq sosrealizm qəbul etdi və bununla da imkan verdi ki, misal üçün, "Azərbaycan" (Səməd Vurğun) şeri dillər əzbərinə çevrilsin.

Olsun ki, sosrealizm bir sıra hallarda bu mövzuları "özününküləşdirmək" istədi, onlardan da siyasi məqsədlərlə bəhrələnməyə çalışdı, ancaq milli bədii təfəkkürdə həmin mövzuların sanbalı, mütləq çəkisi ağır olduğu üçün, effekt tərsinə oldu: əks-proses baş verdi, bu mövzular sosrealizmi buxovladı.

Sosrealizm dövrünün böyük uğurlarından biri tərcümə ədəbiyyatı ilə bağlıdır və məsələyə obyektiv yanaşsaq, görəcəyik ki, müasir Azərbaycan bədii tərcümə məktəbi sosrealizmin bəhrəsidir. Klassik və bir sıra ideoloji baxımdan istisnalarla çağdaş dünya ədəbiyyatının ən məşhur əsərləri dilimizə çevrildi və Azərbaycan oxucusu üçün Homerdən, Firdovsidən, Dantedən, Hötedən, Lev Tolstoy və Dostoyevskidən tutmuş Remarka və Heminquey, Böyll və Markesə qədər müəlliflərin əsərlərini ana dilində oxumaq imkanı yaratdı. Güman edirəm ki, belə bir mütaliə miqyasının əhəmiyyəti barədə danışmağa ehtiyac yoxdur. Digər tərəfdən ərəb, xüsusən də farsdilli klassik Azərbaycan ədəbiyyatı (Xaqani, Məhsəti, Nizami və b.) doğma dilə tərcümə edildi, eləcə də klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatı xarici dillərə çevrildi. Məmməd Arifin, Mikayıl Rəfilinin, Ənvər Məmmədxanlının, Mikayıl Rzaquluzadənin, Beydulla Musayevin, Əziz Şərifin, Hüseyn Şərifin, Böyükağa Qasımzadənin, Cabbar Məcnunbəyovun, Mustafa Əfəndiyevin, Mübariz Əlizadənin, Cahanbaxşın, Vladimir Qafarovun, İshaq İbrahimovun, Cəlal Məmmədovun, Elxan İbrahimovun və b.-nın tərcümələri milli tərcümə ədəbiyyatımızı zəngin mənəvi qüvvə kimi ortaya qoydu. 70 illik sosrealizm dövründə böyüklü-kiçikli, demək olar ki, bütün şairlərimiz, o cümlədən ən məşhurları (Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Məmməd Rahim, Əhməd Cəmil, Nigar Rəfibəyli, Bəxtiyar Vahabzadə, Əliağa Kürçaylı, Tofiq Bayram və b.) intensiv surətdə tərcümə ilə məşğul olurdu.

Düzdür, tərcümə sahəsində dilin coğrafiyası baxımından birtərəflilik var idi, yəni dünya ədəbiyyatı əsas etibarilə orijinaldan deyil, rus dilindən, Azərbaycan ədəbiyyatı isə əsas etibarilə rus dilinə tərcümə edilirdi, ancaq, aydın məsələdir, bunun özü də əhəmiyyətli bir hadisə idi.

Həqiqət bundan ibarətdir ki, sosrealizm tərcümə sahəsində - bu sözün gurultusundan qorxmayaq! - Qərb və rus ədəbiyyatı ilə müasir Azərbaycan mənəviyyatı arasında ikitərəfli gedişata malik körpü saldı və bu həqiqəti layiqincə qiymətləndirmək lazımdır. Aydın məsələdir ki, sosrealizm müddəaları tərcümənin əhəmiyyətini qəbul etməsəydi, həmin körpü də salınmayacaqdı və burada şübhəsiz ki, Sistemin də təbiətindəki ziddiyyətlər özünü göstərirdi.

Baxın, "Böyük terror"un şıdırğı vaxtında - 1937-ci ilin mayında məşhur rus şairləri Vladimir Luqovskoydan, Pavel Antakolskidən, Pavel Pançenkodan, Marqarita Aligerdən ibarət, o vaxtın təbiri ilə desəm, "şairlər briqadası" Moskvadan Bakıya gəlir və Sistemin ən sınanmış və görkəmli nümayəndələrindən biri, Azərbaycanın "hakimi-mütləq"i Mir Cəfər Bağırov Yazıçılar İttifaqının sədri Seyfulla Şamilovla birlikdə onları qəbul edir.

Qəbul iki saat çəkir.

Məsələ burasında idi ki, bilavasitə M.C.Bağırovun təşəbbüsü ilə SSRİ Yazıçılar İttifaqı qarşısında rus dilində "Azərbaycan poeziya antalogiyası"nı hazırlayıb, nəşr etmək məsələsi qaldırılmışdı və M.C.Bağırov kimi Ümumittifaq nüfuzuna malik bir partiya xadiminin qaldırdığı məsələ cavabsız qala bilməzdi. Həmin məşhur rus şairləri klassik və müasir Azərbaycan şairlərinin əsərlərini rus dilinə tərcümə etmək, həmin antalogiyanı hazırlamaq məqsədi ilə Bakıya göndərilmişdilər. M.C.Bağırovun mürəkkəb və qorxulu tuthatut vaxtında moskvalı şairləri qəbul etməsinin özü, əlbəttə, onun bu məsələyə nə dərəcədə əhəmiyyət verdiyini göstərir. Qəbul zamanı V.Luqovskoy Vaqifin və Vidadinin "Durnalar" şeirlərini, P.Antakolski Füzulinin "Leyli və Məcnun"undan parçaları, P.Pançenko Seyid Əzimin və Sabirin şeirlərini öz tərcümələrində oxuyurlar. Rəsmi məlumatda deyilir: "Tərcümələr Bağırov yoldaşa təsir bağışlamışdır. Bağırov yoldaş bir saata qədər davam edən nitqində antalogiyanın mühüm əhəmiyyətini və xüsusilə xalqımızın yaradıcılıq simasını göstərməkdə onun oynadığı böyük rolu qeyd etmişdir" ("Ədəbiyyat qəzeti", 16 iyun 1937).

Güman edirəm ki, bu fakt çox şey deyir.

Nəhayət, sosrealizm dövründə ədəbiyyata "altmışıncılar" gəldi.

Ancaq bu barədə, görünür, ayrıca yazmaq lazımdır.

(Ardı növbəti sayımızda)

ELÇİN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 5 noyabr.- S.1, 3.