Minillərin sərvəti

“Yaşı onillərlə ölçülən bina minillərin sərvətini qoruyan məbədgaha dönüb.”

Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Rafael Hüseynovun nəfis şəkildə çap olunmuş, qiymətli rəsmlərlə, müxtəlif fotolarla zəngin kitabı müəllifin elə həmin fikrinin ifadəsidir: “Söz məbədi”.

Aşağıdakı sətirlər bu məbədin yaranması tarixini bilmək istəyən hər kəs üçün şübhəsiz maraqlı olacaqdır.

Orta əsrlərdən XX əsrə qədər yazılmış təzkirələrin, ədəbi və tarixi mənbələrin məlumatlarına əsasən hesablanmışdır ki, ən qədim dövrlərdən XXI əsrə qədər Azərbaycanın 4 minə yaxın şair və nasiri olmuş, fəxr etdiyimiz ədəbi mirası onlar yaratmışlar.

Nizami Gəncəvinin adını daşıyan Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi həmin klassiklərin hamısını qovuşduran müqəddəs ocaq, 3 min illik ədəbi inkişaf yoluna ayna tutan misilsiz qoruqdur.

Nizami muzeyinin yerləşdiyi binanın özü də maraqlı bir tarix abidəsidir.

Bu gün Bakının tən mərkəzində olan həmin bina birmərtəbəli karvansara kimi şəhərdən kənarda tikiləndə 1850-ci il idi. O vaxt Bakı qala divarları ilə əhatələnmiş İçərişəhərdən ibarət idi.

Tarixin heyrətli məntiqi ilə bir zamanlar karvanları qarşılayıb yola salmış, yaxından-uzaqdan gələn qonaqlara qapı açmış bu qocaman tikili nəhayətdə Azərbaycanın söz karvanının yerləşkəsinə, daim qonaqlı-qaralı əziz ünvana çevrildi. Lakin bu hadisə XX yüzilin ortalarında baş verdi, ona qədər isə həmin tikili macəralı həyatını yaşamışdı.

XIX əsrin sonlarında binanın boyu bir az artır.

1856-1868-ci illərdə Bakı quberniyasının baş arxitektoru vəzifəsini tutmuş memar Qasım bəy Hacıbababəyovun (1811-1874) layihəsi əsasında karvansara dönüb olur ikimərtəbəli.

1915-ci ildə isə tikiliyə bir də əl gəzdirilir. Mülki mühəndis A.Nikitin binanın yeni bərpa cizgilərini hazırlayır, ikinci mərtəbədə yenidənqurma işləri aparılaraq orada iri oyun - banket zalı yaradılır.

Mülkün təzə sahibi, Bakı varlılarından olan Hacı Hacıağa Dadaşov binanı "Metropol" adlı hotelə çevirir. Tədricən bura yalnız mehmanxanaya təşrif gətirən müsafirlərin deyil, Bakı kübarlarının sevimli əyləncə yerlərindən biri olur. Binanın ilk qatında isə zərgərlik məmulatı, müxtəlif xırdavat satılan mağazalar sıralanır. Binanın uzun ömrünün faciəli səhifələri də var.

1918-ci ildə Bakıda azərbaycanlılara qarşı soyqırımları törədən ermənilər qanlı mart günlərində həmin mülkün damına pulemyotlar qoyaraq indiki Sabir bağı səmtindən və Nizami heykəli tərəfdəki küçədən keçən insanları güllə yağışına tuturlarmış.

1918-ci il mayın 28-də Şərqdə birinci dəfə olaraq Azərbaycanda Demokratik Respublika yaradılır, İstiqlal Bəyannaməsinin elan edilməsi ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti fəaliyyətə başlayır. Lakin Bakı istilaçı qüvvələrin əlində olduğundan müstəqil Azərbaycanın ilk hökuməti Gəncədə qərar tutmağa məcbur olur.

1918-ci il sentyabrın 15-də Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycanın milli qüvvələrinin birgə səyləri ilə Bakı bolşevik və erməni tör-töküntülərindən təmizlənir, rəsmi paytaxta çevrilir.

"Metropol" mehmanxanası Azərbaycan hökumətinin ixtiyarına verilir. Hökumət üzvləri burada həm yaşayır, həm işləyirdilər.

1920-ci illərdə isə bu tikili Azərbaycan Həmkarlar İttifaqının ixtiyarına keçir.

1939-cu ildə dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 1941-ci ildə tamam olacaq 800 illiyi ilə əlaqədar ciddi yubiley hazırlıqlarına başlanılır.

Bu münasibətlə Nizaminn həyat və yaradıcılığına həsr edilən ayrıca muzeyin yaradılması da qət edilir.

1939-cu il noyabrın 1-də Azərbaycan hökumətinin yeni muzeyin yaradılması haqqında qərarından sonra binanın yenidən qurulmasına başlanılır.

Bu işə ölkənin ən güclü rəssamları, nəqqaşları, ustaları, sənətşünas və ədəbiyyatçıları cəlb edilir.

İstedadlı memarlar Sadıq Dadaşov və Mikayıl Hüseynovun layihəsi əsasında binaya daha iki mərtəbənin əlavə edilməsi, fasadındakı pəncərələrin sökülərək yerində tağların yaradılmasına başlanılır. Muzeyin indi Nizami heykəlinə baxan tərəfində həmin yeni yaranan tağların altında Azərbaycan ədəbiyyatının 6 böyk klassikinin abidələri ucaldılır - Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah Vaqif, Mirzə Fətəli Axundov, Xurşidbanu Natəvan, Cəlil Məmmədquluzadə, Cəfər Cabbarlı Nizamiylə üz-üzə dayanırlar.

Beləliklə, təməl daşının qoyulmasından 90 il keçəndən sonra vaxtilə birmətrəbəli, nəzəri cəlb etməyən sadə bir karvansara olmuş bina dördmərtəbəli memarlıq incisinə çevrilərək indiki cazibədar görkəmini alır. Lakin İkinci Dünya müharibəsinin başlanması muzeyin tamaşaçı üzünə açılmasını ləngidir.

Yalnız 1945-ci il mayın 9-da faşizm üzərində qələbə elan edildikdən 5 gün sonra - mayın 14-də Nizami muzeyi də xalqa daha bir mühüm bayram hədiyyəsi kimi təqdim edilir. Amma onillər sonra bu imarətin həyatında ona ikinci həyat, təzə nəfəs bağışlayan daha bir əlamətdar hadisə də baş verdi.

Azərbaycan dövlətinin qayğılarıyla 2004-cü ildə muzeyin əsaslı şəkildə təmir və yenidən qurulmasına başlandı. Prezident İlham Əliyevin bilavasitə diqqəti ilə 4 il davam edən geniş miqyaslı təmir və bərpa gedişində bünövrəsindən tavanınadək binaya təzə güc verildi.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 12 noyabr.- S.2.