Füzuli irsinə sevgi - vəfa

Eyni ildə, eyni vaxtda iki müqtədir ədəbiyyatşünas və ədibimizin uzun sürən elmi araşdırması nəşr olundu: Həmid Araslının "Böyük Azərbaycan şairi Füzuli" (Bakı, 1958), Mir Cəlalın "Füzuli sənətkarlığı" (Bakı, 1958) kitabları. Bunların çapa imzalandığı vaxt da eyni aya düşür. Birinci monoqrafiya elmi-kütləvi istiqamətinə görə "Gənclik" nəşriyyatını, ikinci monoqrafiya da yenə gənclik, - amma ali təhsil alan gəncliyi (ADU-nəşriyyatını) maraqlandırmışdı. İkisi də nəcib pedaqoq kimi 40-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə təhsilə gəlmiş nəslin, eləcə də sonrakı nəsillərin göz açıb gördüyü, könül verib sevdiyi, səsini eşidib dərs üsulunu öyrəndiyi həssas, qayğıkeş mənəvi ata hörmətində uca mövqe sahibi kimi əvəzsiz idi. Sonralar, universitet məzunu kimi Mir Cəlal müəllimin rəhbərlik etdiyi kafedrada çalışdığım üçün onunla ünsiyyətim artdı və birgə dərslik yazacaq qədər onun etibarını qazandım.

Müəllimim, sonralar məsləhət yerim, qonşum Məmməd Cəfər Cəfərovun "Füzuli düşünür" (Bakı, 1959) monoqrafiyası dahi şairimiz haqqında məlumatımı zənginləşdirdi.

Daha sonralar ədəbiyyatşünaslığımızda "Füzuli lirikası" (Bakı, 1965) probleminə yeni baxışla seçilən Mirzağa Quluzadənin əsərindən öyrəndim, özü ilə də mehriban əlaqələrimiz yarandı, - universitetdə gənc müəllimlərdən idim, gəlib dərsimi dinlədi və razı getdi.

Bu əzizlərimin kitabları nə yaxşı ki, avtoqrafları ilə kitabxanamı bəzəyir.

Bu da nə xoşdur ki, bir əziz tələbəmin monoqrafiyası avtoqrafı ilə Məhəmməd Füzuli əsərləri rəfində müəllimlərimin kitabları ilə yan-yanadır. Müəllimlərimin avtoqraflarını buraya köçürməyə üzüm gəlməsə də, tələbəmin avtoqrafını məqsədli olaraq köçürürəm: "Böyük Füzulinin böyük də sələfi dahi Nəvaini universitet illərimizdə mənə ilkin sevdirən və ona görə də bu kitabın yaranmasında şəksiz xidməti olan əziz Pənah müəllimə tələbə minnətdarlığı ilə təqdim edirəm. 14.IV.96”

"Bu kitab" deyəndə Ayaz Vəfalı filologiya elmləri alimlik dərəcəsi almaq üçün müdafiə etdiyi dissertasiyanın "füzuli xəlqiliyi" (Bakı, "Gənclik", 1995) adlı mətnini nəzərdə tutmuşdu. Ötən üç il ərzində dönə-dönə oxuyub konspektlər çıxardığım bu monoqrafiya haqqında söz demək borcumdan yalnız indi çıxmaq fürsəti tapmışam. Bu başdan da məsuliyyətlə deyirəm: M.Füzuli haqqında mövzu dairəsi geniş olan monoqrafiyaya akademik Həmid Araslının, "Füzuli sənətkarlığı"na ədib-alim Mir Cəlalın, "Füzuli lirikası"na M.Quluzadənin, "Füzuli düşünür" mövzusuna M.C.Cəfərov kimi ədəbi-bədii, fəlsəfi düşüncə sahibi olub, ədəbiyyat tənqidçisi kimi şöhrətlənmiş incə zövqlü bir şəxsin səlahiyyəti çata bilərdi.

"Füzuli xəlqiliyi" bütün başqa mövzulara nisbətən daha çətin, mübahisəli, mürəkkəb, M.Füzuli dövrünün problemə baxışlarını bilməklə yanaşı, dövrümüzün xəlqilik anlayışı ilə bəzən ayrılan, hətta təzadlı olan, bəzən bu anlayışlarla uyuşan və çulğalaşan - buna görə də araşdırıcının çiyinlərinə ağır yük kimi çökən problemdir. Bu çətinliyi hələ tələbəliyindən - Ə.Həvai və M.füzuli irsində xələflik-sələflik borc-ehtiramını tam dərinliyi ilə olmasa da, zaman keçdikcə bütün əzəməti, geniş sahəliliyi, ensiklopedik araşdırma üçün estetik biliklər yetkinliyi səpkisində başa düşməyə başlayan Ayaz Vəfalı səlahiyyət ala bilərdi. Bu səlahiyyət məsuliyyətini o, həm də ona görə onilliklər boyu yaşamışdı ki, Nəvaişünaslığın və füzulişünaslığın Azərbaycanda, Türkiyədə, İraqda, Özbəkistanda, xeyli geniş götürsək, türkologiya deyilən bir aləmdə çoxluğu və zənginliyi bir dərya keçilməzliyi kimi onun gözünə otura bilərdi. Keçilmiş mərhələni bir də aşmaq qorxusu, keçidlərdə qarşıya çıxacaq çətinliklər qorxusu vardı. Buna görə də Ayaz Vəfalı dissertasiya üçün mövzu götürəndən yox, tələbəliyindən bu yana öyrənmək, öyrənmək, öyrənmək; şairimizin dediyi kimi, "ləngü, ləngü, ləngəm" (Nəbati) devizi ilə dəryanın dərinliklərində təngiməmək üçün çox məşq etməli idi. İnsafən M.Füzuli xəlqiliyi füzulişünaslıqda azacıq işlənmişdi, adda-budda fikirlər sistemə düşməmişdi, sistem düzümü Ayazın çiyinlərində gəlib uzun illərdən sonra mənzilə çatdırılmışdır.

Xəlqilik anlayışında ilk gözə çarpan dil amilidir. Ərəbcə, farsca yüksək sənətkarlıq işığı saçan bu düha qınından çıxıb, qınını bəyənməyən öz kübarlarımız və hakimlərimizin "türkəxər" istehzasını farsa ötürüb onun adına çıxdığı bir zamanda füzuli layiqli ədəbi dil problemində İ.Nəsimi kimi bir sələfindən hansı sıçrayışla qabağa gedib ucalmaq imkanları görürdümü? Çətin də olsa bunu özündə duyur, görür və qürrələnirdi. M.Füzuli ədəbi dilimizin əsaslarını qoyub onun real təsvir, romantik inikas, psixoloji dərinlik, fəlsəfi idark-təfəkkür qanadlarını qartal qanadına çevirdi. Ayaz bu hünər haqqında məşhur dilşünaslarımızın elmi irsini də yaxşıca öyrənmişdi.

Ədəbi dilimizin tarixində füzuli irsi mərhələsini o dövrün, həm də Bağdad mühitindən ayırıb onu xəlqilik anlayışına görə M.P.Vaqif, Q.B.Zakir və ya Səməd Vurğun dilinin xəlqilik ölçülərinə salsaq, bu problemi tarixilik anlayışından qoparıb sapı qırılmış boyunbağı kimi səpələm-səpələm edərdik. Ayaz Vəfalı monoqrafiyasının üçüncü fəslində tarixilik əsasında M.P.Vaqif irsinin dil xəlqiliyindən yazmalı olur və bu xələflə onun sələfi M.Füzulinin dil xəlqiliyi imkanları arasındakı oxşarlığını da, fərqləri də göstərir. M.Füzulinin bədii inikas tilsiminə dolaşıb qalmayan Vaqifin bu tilsimdən çıxmaq yolunu Qurbanidən və başqa aşıqlardan gələn sadə və türkanə gözəlləmələr üslubuna yiyələnməsi, yazılı ədəbiyyatımızda bu üsluba bəraət qazandırması, ona yeni biçim, yeni ülgü gətirməsi faktını da unutmur.

Buradan da başqa bir budaq göyərir: Şah İsmayıl Xətai irsində gördüyümüz ilkin heca vəznli şeir dəbinin M.P.Vaqif irsində ilkin real inikas hünəri ilə formalaşdığını da göstərir ki, bunu hələ yeni ədəbiyyatımızın banisi, filosof- ədib M.F.Axundzadə (Füzuliyə bir qədər yanlış baxışla olsa da) tarixi inkişaf dialektikası kimi doğru qiymətləndirmişdir.

M.füzuli irsində heca vəznli şerin olmaması onun irsinin xəlqiliyini azaldan eyibmi sayılmalıdır? Yox! Azərbaycan əruzşünaslığında türkdilli şerin "Kutadqu-bilik"dən başlayıb Ə.Nəvai və M.Füzuli mərhələləri keçmiş türk əruzu anlayışı yaxşı araşdırılmışdır. Ayaz Vəfalı bu araşdırma ruhunda M.Füzulinin məşhur bir qəzəlinin hər misrasını iç qafiyə sisteminə görə iki misraya bölüb, onları gəraylı qafiyə quruluşuna yaxınlaşdırması naşılıqdan doğan bölgü deyil, məqsədyönlü bölgüdür:

Məni candan usandırdı,

Cəfadən yar usanmazmı?

fələklər yandı ahimdən,

Muradım şəmi yanmazmı?

Bu niyyətli bölgü tutuşdurma üçündür.

Ayaz Vəfalı onu İ.Nəsiminin şeri ilə tutuşdurmuşdur:

Ey nuri-dilü didə,

Didarinə müştaqəm;

Vey yari-pəsəndidə,

Didarinə müştaqəm.

…Ey şəmsü qəmər yüzlü,

Şirin dodağın duzlu;

Vey şəhdü şəkər sözlü

Didarinə müştaqəm.

Bu şeir də əruzun bəhrindədir. Əruzu heca sayına görə oxumazlar, lap 7-8 hecalı misra quruluşu da onu əruzdan qoparmaq üçün köməyə gəlməz. Amma heca vəznli xalq şeirlərimizlə ruh yaxınlığından başqa qafiyə yaxınlığı, gözlə görüm tutumu qədər incə oxşarlıq amili də var.

M.Füzulinin qəzəlini təqtisinə görə hecanın 16-lıq ölçüsü ilə bölsək, bəzən bütöv heca bölgüsü pozulsa da, hecanın say sistemi heç bir misrada pozulmaz:

Şəbi-hicran (4) yanar canım (4), - tökər qan çeş(4)mi-giryanım (4),

Oyadar xəl(4)qi əfğanım (4), qara bəxtim (4) oyanmazmı? (4)

Amma bunu heca vurğuları ilə oxumağa təşəbbüs göstərən ədəbiyyatşünas deyil, yalnız naşı ola bilər. İstər naşı, istərsə bilikli mütəxəssis olsun, hər ikisi qəzəldən gəraylı zövqü də ala bilər və bu zövqü zövqsüzlük saymaq günah olar. füzulini sevən geniş xalq kütləsinin bir belə qənaət və zövqünə indiyə qədər kim irad tutmuşdur? Kim də iddia etmişdir ki, xalq ucdantutma əruzu düzgün oxuyur və Füzulini də guya düzgün oxuya bildiyi üçün zövqlüdür.

Xəlqiliyin xüsusiyyətlərindən biri də xalq həyat-məişət tərzini, onun dünyagörüşünü, əxlaqını, təbəqələr, zümrələr münasibətini, rəftar tərzlərini, peşə əlvanlığı ilə yanaşı ümumi güzəran səviyyəsini, adətini, inamını, zövqünü, şadlığını-qəmini, həsrətini, ümidini, arzularını, milli qürurunu, faciəsini, bəlalarını sənətkarın duyub yaşaması, dərk etməsi, yaxşı və pisini düzgün, insaflı, obyektiv əks etdirmək hünərindədir. Füzulidəki bu hünər dairəsi və səviyyəsi üçün zəmanəsinə qədər "Leyli və Məcnun"lar silsiləsinədək koloriti və yeri gələndə hadisələrə, surətlərə, zəmanəyə müəllifin açıq münasibəti baxımında kəskin seçilən onun "Leyli və Məcnun"u istənilən qədər söz demək üçün tipik poemadır. Bunun təfsilatına mən varmıram, çünki Ayaz "Füzuli xəlqiliyi"ndə bu poemanın çoxcəhətli çalarlarını açmışdır. Təhlilinin başlıca istiqaməti haqqında öz yerində söz demək yaxşı olar, amma uzun məqaləm daha da uzanar.

Ədəbiyyatda və ya bir sənətkar yaradıcılığında xəlqiliyin daha başqa şərtlərini sadalamadan Ayazın öz monoqrafiyasını quruluşuna görə üç fəslə bölüb, Füzuli xəlqiliyini üç istiqamətdə araşdırması layiqincə doğru və qiymətlidir.

"Kitabi-Dədə Qorqud"umuzun dəbinə görə, evlənən igid yaya qoyub atdığı ox hara düşərmişsə, orada ona oda (çadır) qurarmışlar. Ayaz da M.Füzuli şeir odasını onun atdığı ox istiqamətində "bayatılara, xoyratlara, manilərə" doğru gedib odanı bir xəlvətdə deyil, sınırları görünməyən mənbə-aşkarlıq dünyasında qurur. Məqalədə bəlkə artıq yer də tutsa, ilk fəslin ("Xalq poeziyası - xalq hikməti") ilk səhifəsinin nədən başlandığını, alimin haranı nişan aldığı ilk iki cümləsini köçürürəm: "Şifahi poeziyamızın ən geniş yayılmış, ən təsirli növünün bayatılar olduğu şübhəsizdir".

"Şairin yaradıcılığında bayatılarla səsləşən xətləri araşdırarkən, təbii ki, Kərkük xoyrat və manilərinə də sıx-sıx müraciətlər edəcək, paralellər aparacağıq".

"Sıx-sıx" demək azdır, Ayaz sözbəsöz, beyt-beyt, bənd-bənd, qitə-qitə Füzuli şeirlərini bayatılarımız, xoyratlarımız, nəğmələrimizlə sadəcə uğurlu istifadə anlarında tutuşdurub problemi dar bir çərçivədə saxlamır, əksinə, Füzuli şeir və poemasını ruhuna, etiqadına, dünyagörüşünə, hikmətinə, emosionallığına, deyim tərzi doğmalığına görə tutuşdurur; Füzulini heç bir istifadə çərçivəsinə sığmayan yaradıcı varis kimi qavrayır və şərh edir.

Bu fikrimi yazanda rus ədəbi tənqidçisi və ədəbiyyat nəzəriyyəçisi N.A.Dobrolyubovun Ukrayna kobzarı (kobza-kobuz-qopuz çalğıçısı) T.Q.Şevçenko irsinin xəlqiliyi haqqında sözləri yadıma düşdü: "O elə əsl xalq şairidir ki, biz özümüzdə belə şair göstərə bilmirik. Hətta Koltsov da onunla müqayisəyə gəlmir, çünki o, özünün təfəkkür tərzi və meyllərinə görə bəzən xalqdan uzaqlaşır. Şevçenko isə əksinədir. Onun bütün düşüncə və həyəcanlarının dairəsi xalqın həyat tərzi və fikrinə tam uyğundur. O, xalqın içərisindən çıxmış, xalqla yaşamış və təkcə fikirlərinə görə deyil, öz həyat tərzi ilə də onunla dərindən bağlı olmuşdur" (Bax: P.Xəlilov. "SSRİ xalqları ədəbiyyatı", II c., Bakı, 1968, səh. 38; əsli: N.A.Dobrolyubov. Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə, 3-cü cild, Moskva, 1952, səh.535-543).

T.Q.Şevçenko təhkimli kəndli oğlu olmuşdur. Onu qabaqcıl ziyalılar pulla satın alıb azadlığa çıxarmışlar. Bircə bu sinfi mənşə fərqini nəzərə almaqla onun haqqında N.A.Dobrolyubovun dediklərini biz M.üzuli haqqında niyə deməyək.

Bundan başqa N.A.Dobrolyubovun belə sözləri də var: "T.Şevçenkoda Ukrayna xalq nəğmələrinin bütün ünsürləri vardır. Onun "Qaydamaqlar"ı xalq xarakterinə, Malorusiya tarixi dumalarının xarakterinə tamamilə uyğundur. O, tamamilə əsrin əhval-ruhiyyəsinə nüfuz etmişdir".

"Şübhə etmirik ki, Ukrayna artıq ona çoxdan tanış olan "Kobzar"ı sevinclə qarşılayacaqdır. O, xalq nəğməsinə yaxındır. Məlumdur ki, nəğmədə də Ukraynanın bütün keçmiş taleyi öz əskini tapmışdır; nəğmələr və dumalar Ukrayna həyatının ən qiymətli inciləridir və xalq üçün müqəddəsdir. Nəğmə və dumalarda atəşin vətən məhəbbəti, … eyni zamanda pak, incə qadın məhəbbətinin, xüsusən ana məhəbbətinin hərarəti duyulur".

Əziz keçmiş tələbəm "Füzuli xəlqiliyi"ni yazanda T.Şevçenkoya dair bu sözləri xatırlayıb-xatırlamadığını bilmirəm. Bildiyim bircə budur ki, tələbələrimə Ə.Nəvai - M.Füzuli münasibətlərimi şövqlə söylədiyim kimi, Şevçenko kimi sənətkarların da milli məfkurə yolunda Prometey kimi çarpışdığını eyni şövqlə danışırdım. İndi bununla məğruram ki, əziz tələbəm böyük əcdadımız Füzuli xəlqiliyini şövqlə araşdıranda "dumalar ukraynalılar üçün hər şeydir" devizi ruhunda azərbaycanlılar və İraq türkmanları üçün bayatı-xoyrat hər şeydir anlamı ilə ağır və mürəkkəb işini ləyaqətlə başa vurmuşdur.

Bayatı janrını yaxşı ki, Bayat boyunun adına bağlayırlar. Çoxlu qaynağın verdiyi bilgiyə görə Qayı (Kayı) boyundan hökmdarlar, Salur və ya Salor boyundan sərkərdələr, Bayat boyundansa ozanlar yetişirmiş. Dastanımızdakı Dədə Qorqud surətinin mənşəcə Bayat boyundan olması gərək təəccüb doğurmasın. Bayatlar bir boy kimi Altay monqolları içərisində də varmış. "Bayat" boy adı Altay türklərinə görə Mengu (əbədi) Bay ata - yəni Tanrı etiqadı ilə bağlıdır. Bu boyun yaratdığı nəğmələr Azərbaycanda bayatı janrı kimi məşhurlaşmışdır. Həmin janrdan azacıq fərqi, amma bütövlükdə oxşarlığı olan xoyrat termininin etimologiyası haqqında Ş.Sami lüğətindən tutmuş V.V.Radlovun Türk ləhcələri lüğətini və sonrakı rəyləri töküşdürmədən mülahizəmi bildirmək istəyirəm. Bir mənbədən götürdüyüm qeydimi heyif ki, indilərdə tapa bilmədim. Yadımda qalan budur ki, orada oyratsanmı-xoyratsanmı sorğusu vardı. Xoyrat sözünün xoryat, oyrat sözünün də oryat şəklində yazılışı və tələffüzü vardır. Dilimizin izahlı lüğətinə görə oyrot "Altayların köhnə adı"dır (III c., səh.441). "Xoryat" sözü isə M.P.Vaqifdə də var: "Xoryat ilə belə can-can olmusan" (gəlin). Buna şairin təqribi şərhi: "Mən ha billəm qanın qaynar tüksüzə".

Bu şərh saqqalı ağarmış bir adamla üzü tüksüz gənc təzadı yaradır. Şərhçi Əta Tərzibaşının misal gətirdiyi bir xoyratda da gəlin incəliyi ilə xoyrat kobudluğu təzadı görünür:

Gəlinə bax, gəlinə,

Xına yaxmış əlinə;

Gəlinin incə beli

Düşmüş xoyrat qoluna.

Xoyrat sözünün etimologiyasını verənlərin bir qismi də onu kobud (sağlam) kəndli mənasında yozmuşdur, yəni aşağı təbəqə, geniş kütlə; bu kütlənin hoyu, bərkdən oxuduğu, səs verdiyi, çağırdığı, çağırışa cavabı türkmanların xoyrat adı verdiyi (bizdə bayatı adlanan) nəğmələrdir, hava üstündə oxunur. Hələ "Kitabi-Dədə Qorqud" dilində "çağırmaq" mənasında işlədilən "oxumaq" sözü Füzulinin "zahidlər məni məscidə oxurlar" deyimində saxlanmışdır. İndi də "Quran oxuyur" - hündürdən oxumaq - çağırmaq mənasında qalır. "Mahnı oxudu" və ya "mahnı çağırdı" deyilişi arasında məna fərqi indi də yoxdur.

Ayaz Vəfalı bayatı - xoyrat-mani janrında və bunları öz şeirlərinə hopdurmuş M.Füzuli irsində dərin kədər, qəm, nalə, fəryad, nakamlıq, fələkdən, zamandan, mühit cəfasından yaxıb-yandırıcı şikayət vəhdəti görür. Bu şikayət yığılıb-yığılıb "Şikayətnamə" satirasını törətmişdi. Füzuli irsindəki kədəri bəşəri (beynəlmiləl) ruhlu sayanlar da var. Hər xalq, hər millət bəşər övladı - bəşəriyyətin bir parçasıdır. Bu mənada hər millətin tarixən real dərdi-azarı həm bəşəri - dünyəvi olmaqla yanaşı, həm də sırf milli ruh daşıyır. İraqa köçən Bayat nəsli səbəbsiz köçməmişdi, onlara səbəbsiz türkman-türk adamı, türk tayfası, türk topluları adı verilməmişdir. Özləri ilə apardıqları bayatılar da onların vətən həsrətinin oyu (ağrısı), hoyu - əks-sədası idi, hoyrat deyilən səsli, uca cavablar da eyni həsrəti əks etdirirdi. M.Füzulinin "Bağdad zindanından" qurtarmaq üçün doğma dildə yazdığı şeirdə Rum (indiki Türkiyə) eyşi, farsca yazdığı şeirdə Təbriz eyşi arzusunu söyləməsi eyş məclisinə görə sıxılan bir gəncin həsrəti ola bilərdi, bu şeirlərin gənc Füzuli qələminə məxsusluğunu düşünmək olar. "Bir yerdəyəm ki, torpağı qan içər" və bu məzmunlu başqa beytlərində də real ictimai-siyasi varlığı, real tarixi hadisələri əks etdirən Füzulini şikayətinə görə qınamağa haqqımız yoxdur. Başqa bir məfkurə baxımına görə M.Füzulinin qəmi-ələmi sufi görüşlərindən gəlirdi. Sufilərin öz yaradıcısına qovuşmaq yolundakı təlim-sınaq-imtahan yolunda çəkdikləri iztirabdan onları məscidə oxuyan (çağıran) xəbərsiz, biliksiz, etiqadsız zahidlər aləmi ilə barışan Füzuli bunun da dərdini çəkməyə bilmirdi. Müqəddəs bir ocaqda - Allah evində özünə mənən - ruhən müxalif cahillər yığnağı görürdü. Şəxsən özünün də tifillikdən qocalığa gedən yolunda yaxşı dərk etmədiyi, düzgün atmadığı cığırlar vardı ki, bu da həssas şairi peşiman edirdi. Bu məzmunda bir qitəsini bizim ədəbiyyatşünaslığımızda məncə, ilk dəfə akademik Həmid Araslı xatırlatmışdı. Qitə belədir:

Ömrümün əvvəli ki, zövqü səfa vəqti idi,

Elmsiz keçdi bütün bisərü samanlıqla.

Tifl vəqtim ötərək, dərdə giriftar oldum,

Keçdi ömrüm bu fəna yerdə pərişanlıqla.

Ömrümün axırı ki, zöhdü ibadət çağıdır,

Keçdi əfsus o da aləmdə pəşimanlıqla.

Ah bu ömrə ki, zövq almadım ondan, keçdi,

Mənəvi zövqü səfa qəflətü nadanlıqla.

(H.Araslı. "Böyük Azərbaycan şairi Füzuli", səh.133)

Bu qitədən xəbərsiz olan vaxtımda Füzuli ömrünün üç mərhələsini bilmədiyimdən onu intuitivcəsinə Gənc və Qoca Füzuli mərhələlərində götürüb aralarındakı ciddi təzadı açmağa çalışmışam ("Tutuşdurma" (gənc və qoca Füzuli), "Azərbaycan" qəzeti, 1 sentyabr 1995).

Bu sahədə diqqətli, insaflı tədqiqat aparılmalıdır. Bununla bağlı Ayaz Vəfalının monoqrafiyasında xeyli üstünlük var. Üstünlük onun əsərinin fəsillərindən də görünür. İkinci fəsil "Əfsanə və həqiqət" adlanır. Buradakı həqiqətlərə baxışla əfsanələrə baxış fərqləri təzədir. "Füzuli xəlqiliyi" monoqrafiyasındakı üç fəslin hamısının elmi yeniliyi çoxdur.

Pənah Xəlilov

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 26 noyabr.- S.3.