Ədəbiyyat və zaman

Sosrealizm bizə nə verdi?

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı zaman baxımından böyük, yaradıcılıq baxımından zəngin bir dövrü ən sıxı (müəyyənedici) tellərlə sosialist realizmi (sosrealizm) ədəbi metodu ilə bağlı olub, başqa sözlə desək, ədəbiyyatımız 70 il məhz həmin dövrün bədii məhsulu olub. Sosrealizm Azərbaycan ədəbiyyatına və ictimai fikrinə təbii şəkildə gəlmədi, inzibati yolla gətirildi və SSRİ məkanını, sosialist ölkələrini çıxmaqla dünya ədəbiyyatı tarixində belə bir hadisənin analoqu yox idi. Sosrealizm ədəbiyyatımızın axtarışları, istəyi, bədii-estetik ehtiyacı ilə yox, sovet (Stalin) sisteminin zoru ilə bədiiyyata tətbiq edildi.

Bəli, bütün bunlar danılmaz həqiqətdir, ancaq o da həqiqətdir ki, ədəbiyyatımızın 70 illik tarixi, yuxarıda dediyim kimi, bu ədəbi metodun daxilində cərəyan edib, 70 illik ədəbi vaqeəmiz istəsək də, istəməsək də bu çərçivəyə pərçim olunub. Odur ki, biz sosrealizmə (və Sistemə) qarşı kin-küdurəti, qərəzi bir tərəfə qoyub, onun ədəbi irsini obyektivcəsinə təhlil etməli, elmi-nəzəri təsnifatdan keçirməliyik.

Sənətkar azadlığının, ümumiyyətlə, sənət spesifikasının ilkin şərti ondadır ki, həmin sənətkarın istedadı onun yaradıcılığının estetik təmayülünü, yönünü müəyyən edir, yəni istedadın nüvəsi yaradıcılığı realizmin, yaxud impressionizmin, yaxud postmodernizmin və s. təzahürünə çevirir; yeni bədii-estetik cərəyanlar yaradır; yəni bu - istedadın axtarışlarının, seçiminin nəticəsidir.

Bir küll halında götürsək, sovet dövrü ədəbiyyatının əgər belə demək mümkünsə (elə bilirəm ki, mümkündür), bədii-estetik faciəsi onda idi ki, fərdi səciyyəli bu seçimi istedadlar yox, Sistem etmişdi: sosrealizmi məcburi ədəbi metod kimi hakimliyə gətirmişdi və təxminən 1924-56-cı illər arasında - Sistemin ədəbi ideologiyası formalaşdığı vaxtdan Sov.İKP-nin XX qurultayında Nikita Xuruşşovun Stalin kultuna qarşı söylədiyi məruzəyə qədərki dövrdə - yaradıcılığa başlamış yazıçılar (eləcə də rəssamlar, bəstəkarlar, memarlar, rejissorlar və s.) sosrealizmə məhkum edilmiş yaradıcı insanlar idi.

Sistem ədəbiyyatı dövlətin - Sovet İttifaqının - icra qurumlarından birinə çevirməyə çalışırdı və bu çalışma, bu cəhd SSRİ tarixinin müəyyən dövrlərində güclü və yaxud nisbətən zəif effektlə sovet quruluşunun sonuna kimi davam etdi. 1925-ci ildə Sistem Proletar Yazıçılarının Birinci Ümumittifaq konfransını keçirərək, RAPP-ı (rusca abbreviatura, yəni Rusiya Proletar Yazıçıları Assosiasiyası) yaratdı və bu, əslində gələcəkdə güclü bir ədəbiyyat komissarlığı (nazirliyi) kimi düşünülmüş qurumun başlanğıc mərhələsi idi.

RAPP-çılığı təbliğ edən "Na literaturnom postu" jurnalını vərəqləsəniz görəcəksiz ki, "proletar ədəbiyyatı"nın nə olduğunu izah etməyə çalışan dolaşıq, çiy, bir-birini inkar edən ziddiyyətli "nəzəri" fikirlərlə, ədəbiyyatı tamam siyasiləşdirən vulqar sosioloji çağırışlarla bərabər, RAPP-ın əsas məqsədlərindən biri də "trotskiçilik" adı ilə şəxsən Lev Trotskiyə qarşı mübarizə idi. Məncə, təsadüfi deyil ki, İosif Stalin Lev Trotskini tamam sıradan çıxartdıqdan sonra RAPP ləğv olundu və SSRİ Yazıçılar İttifaqı timsalında, dediyim həmin ədəbiyyat (sosrealizm) nazirliyi yaradıldı. Yazıçılar İttifaqı ideoloji baxımdan RAPP-ın davamı və inkişafı idi və təsadüfi deyildi ki, RAPP-ın liderlərindən olan Vladimir Stavski və Aleksandr Fadeyev uzun müddət SSRİ Yazıçılar İttifaqına rəhbərlik etdilər.

Stalinin əmri ilə RAPP ləğv edilərkən Nikolay Erdman sonradan ona çox baha başa gələn məşhur epiqrammasını yazmışdı:

Əmr etdi qorxunc satrap,

Bağlandı RAPP.

Sevinməyin ki, bağlandı RAPP.

Hələ sağdır satrap.

Orijinalı belədir:

(Po vole qroznoqo satrapa

Ne stalo RAPPa.

Ne raduysya, çto umer RAPP.

Ved jiv satrap.)

Satrap da, ondan əvvəlkilərin, ondan sonrakıların və onun özünün də əməlləri bir küll halında, əslində, Sistem demək idi. Sistemi həmin əməllər yaratmışdı və bütün icra qurumlarını idarə etdiyi kimi, Sistem ədəbiyyatı da idarə etməyə çalışırdı, çox zaman da buna nail olurdu: bədii yaradıcılığın taleyi (senzuradan keçməsi, çap olunması, "tərif", yaxud "ifşa" edilməsi və s.) tam şəkildə Sistemdən asılı idi; mükafatları, o cümlədən Stalin mükafatı laureatlarını ədəbi-bədii meyarlar deyil, Sistemin qəliblərinə uyğunluq müəyyən edirdi; bütün SSRİ və müttəfiq respublika deputatları kimi, yazıçıları da Sistem deputat təyin edirdi, onları MK tərkibinə salıb-çıxarırdı; onların yazıları Sistemin göstərişi ilə dərsliklərə salınırdı; onların yubileylərini Sistem keçirirdi, məişət qayğılarını Sistem həll edirdi, öldükdən sonra kitablarını Sistem çap etdirirdi (ya da etdirmirdi), heykəllərini Sistem qoydururdu (ya da qoydurmurdu) və s., və i.a.

Get-gedə bədii-estetik meyarlar tamam bir tərəfə atıldı və ədəbiyyatın taleyini "ifşa"çılıq həll etməyə başladı. "İfşa"çılıqla Sistemin tələb etdiyi səviyyədə məşğul olmayan vətəndaşlar, o cümlədən yazıçılar "çürük liberallar" adlandırıldı və "çürük liberal" ilə "xalq düşməni" arasında məsafə çox qısa və sürüşgən olduğu üçün, "ifşa"lardakı qan hərisliyi daha artıq bir enerji ilə fəaliyyət göstərdi.

Və 1937-ci il gəldi.

"Böyük terror" - 1937-ci il haqqında, bu terrorun ədəbiyyata vurduğu sarsıdıcı zərbələr haqqında mən də daxil olmaqla çox yazılıb, ona görə də yenidən bu mövzunun üzərində xüsusi dayanmayacağam. Ümumi bir təəssürat yaratmaq üçün, mən yalnız ədəbiyyat sahəsində normal ağıla sığışmayan, tamam sürrealist (və müdhiş!) mahiyyətli "37 paradoksları"na toxunmaq istəyirəm.

Mən indiki halda "37 paradoksları"na ona görə toxunmaq istəyirəm ki, sosrealizm nəzəri müddəalarındakı çiylik, ziddiyyətlər, anlaşılmazlıqlar, qeyri-konkretlik ilə Sistemin yaratdığı və cəmiyyətdə hökm sürən dəhşətli xaos bir-birini tamamlayırdı, hər sahədə olduğu kimi, ədəbiyyatda da proqnozlaşdırılması mümkün olmayan xəstə bir vəziyyət yaradırdı.

Vladimir Leninin məlum şüarı var idi: "Rədd olsun bitərəf ədəbiyyatçılar!" ("Daloy literatorov bespartiynıx!"), gerçəklik isə bəzən buradakı "rədd" sözünü "məhv" sözü ilə əvəzləyir və bu şüara da əməl edirdi. 1920-ci ildə firidun bəy Köçərlinin güllələnməsini (əslində, Azərbaycan ədəbiyyatında terror da elə həmin tarixdən başlayır), yaxud 1921-ci ildə böyük rus şairi Nikolay Qumilyovun (Anna Axmatovanın əri idi) güllələnməsini xatırlyaq. Yəni "37"-yə qədər də sovet dövrü ədəbiyyatında terror gözlənilməz bir şey deyildi, ancaq "37"-də vəziyyət elə bir məqama (mərhələyə!) gəlib çatdı ki, Sistem həm ideoloji, həm də həqiqi mənada, yəni ölüm-itim mənasında daha partiyalı ilə partiyasız arasında fərq qoymadı.

Baxın, 1937-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının məşhur "ifşa" plenumunda Yusif Vəzir Çəmənzəminli məhkum bir insan kimi xahiş edəndə ki (əslində, yalvaranda!..), "bizi tərbiyə edin" (yəni bizi ölümə göndərməyin), İttifaqın sədri və plenumun aparıcısı Seyfulla Şamilov idi, vaxtilə ətraflı yazdığım kimi, Əli Nazim siyasi baxımdan Əhməd Cavadı ən çox tənqid (hətta ittiham!) edən, məqalələrindən birində Mikayıl Müşfiqi "molla şairi" adlandıran tənqidçi idi, "daloy füzuli!", "daloy Vaqif!", "daloy tar!" - deyib, sinəsini qabağa verərək, "proletar ədəbiyyatı"nın, "proletar sənəti"nin müdafiəsinə qalxanların başında Mustafa Quliyev dururdu, Hüseyn Cavidi Sistemə münasibət baxımından kəskin tənqid edənlərdən biri Xəlil İbrahim idi.

Ancaq nə oldu?

Sistem Əli Nazimi də Əhməd Cavad və Mikayıl Müşfiqlə, Seyfulla Şamilovu da Yusif Vəzirlə bir yerdə, Mustafa Quliyevi də, Cavidi də, Xəlil İbrahimi də məhv etdi, Sibirə göndərdi.

O dövrün mətbuatını vərəqləsəniz, görəcəksiz ki, ən çox tənqid ("ifşa") olunan iki nəfərdən biri "uzun zaman kontrrevolyusioner Əhməd Terinclə həmfikir olan", "əxlaqsız Talıblını maraqlı yazıçı adlandıran" ("Kommunist" qəzeti, 27 may 1937), "alçaq və əclaf Mustafa Quliyev, Hacıbaba Nəzərli, Əhməd Terinc, Əli Nazim, Xəlil İbrahim və başqa nacinslərlə birlikdə, qəddar averbaxçı Mehdi Hüseyn" ("Kommunist" qəzeti, 31 dekabr 1937) idi. İkincisi isə "firidun bəy Köçərlinin əsərlərinin ziyankar ideyasını, reaksion mahiyyətini gizlətdiyinə", "pantürkist ideyaların təbliğinə" görə, "kontrrevolyusioner, satqın Ruhulla Axundovun yaxın dostu" olduğu üçün Yazıçılar İttifaqı üzvlüyündən çıxarılmış Mikayıl Rəfili idi (Mehdi Hüseyn üzvlükdən namizədliyə keçirilmişdi). Həmkarlarından biri partiya mətbuatında belə bir açıq-aydın (və qorxunc!) çağırış edirdi: "İfşa edilmiş xalq düşməni Hacıbaba Nəzərlinin, bu alçağın həmfikri Mehdi Hüseynin hələ də sovet yazıçıları sıralarında qalması təəccüblü deyilmidir?" ("Kommunist" qəzeti, 27 iyul 1937.)

Ancaq Mehdi Hüseyn də, Mikayıl Rəfili də salamat qaldı və onların sağ qalmağı, "xalq düşməni" kimi güllələnməməsi həmin paradoksun nümunəsi, qorxunc püşkatma oyununun nəticəsi idi.

Orası da yəqin səciyyəvidir ki, bir tərəfdən elə həmin 30-cu illərdə Mehdi Hüseynin və Mikayıl Rəfilinin özləri də sosrealizm iddialarını doqmaya çevirmiş, ədəbiyyata, klassik irsə münasibətdə vulqar-sosioloji mövqe tutmuş tənqidçilər idi. Misal üçün, Mehdi Hüseyn Cavidi, Cavadı "burjua millətçisi", "nasional demokrat", Hacı Kərim Sanılını "qolçomaq sosializm" carçısı adlandırır, sovet ədəbiyyatında "musavatizm" axtarırdı. Digər tərəfdən isə Mehdi Hüseyn və Mikayıl Rəfili də eyni platformadan bir-birini kəskin tənqidə tutur, bir-birini qəbul etmirdi (onların ədəbi diskussiyası sonrakı illərdə də bitmədi).

Başqa səciyyəvi bir paradoks: Məmməd Səid Ordubadi və Abdulla Şaiqdən başqa, 1920-ci ildən əvvəl yazmağa başlamış qələm sahiblərinin hamısı - Hüseyn Caviddən, Əhməd Cavaddan, Seyid Hüseyndən, Yusif Vəzir Çəmənzəminlidən, Kantemirdən tutmuş Salman Mümtaza və Əli Səbriyəcən - "ifşa" olunur, güllələnən güllələnir, güllələnməyən gedər-gəlməzə göndərilir, Sibirə sürgün edilir, amma heç bir yerdə - "ifşa" məqalələrində də, "ifşa" toplantılarındakı alovlu çıxışlarda da, cürbəcür qərarlarda, rəsmi məruzələrdə, sənədlərdə də Əliağa Vahidin adı çəkilmir, elə bil, bu adda şair yoxdur, halbuki Vahid o zaman da xalq arasında ən tanınan şairlərdən biri, aşiq ilə məşuqdan, gül ilə bülbüldən yazan qəzəl ustadı idi və həmin populyar qəzəllər sosrealizmin heç yanından da keçmirdi.

Orasını da deyim ki, bu cür qara "37" paradoksları yanlız Azərbaycan üçün deyil, bütün Sovet İttifaqı üçün xarakterik idi. Sistem hərdən qələmini pornoqrafiyada da sınayan qraf Aleksey Tolstoyu sosrealizmin klassiki elan etdi, ancaq hələ 20-ci illərin əvvəllərində Lenin haqqında şeirlər kitabı nəşr etdirmiş kəndli Nikolay Klyuyevi güllələdi. Yaxud Gürcüstana nəzər salaq: XX əsr gürcü ədəbiyyatının klassikləri Konstantin Qamsaxurdia (1891-1975; müstəqilliyini bərpa etmiş Gürcüstanın ilk prezidenti Zivad Qamsaxurdianın atası) knyaz idi, amma Sistem ona imkan verdi ki, 84 il yaşasın, ya da Qalaktion Tabidze (1892-1959) "37"-ni adlayaraq, gələcəyin akademiki kimi öz əcəli ilə ölmək səadətinə nail oldu, ancaq yaşca onlardan cavan və sosrealizm yolu ilə gedən Tsisian Tabidze güllələndi, Paola Yaşvili isə Sistemin təhriki ilə özünü güllələdi.

Ədəbi cərəyan, metod kimi sosrealizmin bədii-estetik əmsalı çox aşağı idi və bunun səbəbi də aydındır: dünya ədəbiyyatı tarixində siyasət, rəsmi ideologiya heç bir ədəbi cərəyana sosrealizm dərəcəsində müdaxilə etməyib. Bu cəhətə biz 30-40-50-ci illərin kontekstində baxsaq, o zaman həmin siyasi müdaxilə, eyni zamanda, inzibati müdaxilə, ağır, sarsıdıcı fiziki və mənəvi zərbə idi: Sistem sosrealizmdən istifadə edərək, nəinki ədəbiyyatın, həm də bir insan kimi yazıçıların taleyini həll etdi, onları fiziki cəhətdən məhv etdi (Osip Mandelştam və İshaq Babel, Mixail Cavaxişvili, Saken Seyfullin və Qalimcan İbrahimov, bizim yuxarıda adlarını çəkdiyim və çəkmədiyim qələm sahiblərimiz, bir çox b.) və həmin yazıçıların yaradıcılığı da 20 il yasaq (dustaq!) olunaraq, yeni-yeni nəsillərin yetişməsində, ictimai fikrin inkişafında rol oynamadı.

Əlbəttə, tarixə gümanla yanaşmaq olmaz, tarixlə danışıq dili - faktdır, amma hər halda güman edirəm ki, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, yaxud da Cəfər Cabbarlı öz əcəlləri ilə vəfat etməsəydilər, "37"-ni adlamaq onlar üçün çox çətin, hətta mümkünsüz olacaqdı və bu, Azərbaycan mədəniyyətinə, ictimai fikrinin inkişafına çox ciddi də zərbə vuracaqdı, milli mənəviyyatı xeyli dərəcədə kasıblaşdıracaqdı, çünki o qələm sahiblərinin repressiyası yalnız onların fiziki məhvi yox, eyni zamanda yaradıcılıqlarının iyirmi il (1956-57-yə qədər) dustaq edilməsi demək idi. Təsəvvür edin, hərgah Cavidlə, Yusif Vəzirlə, Müşfiqlə, Cavadla, Çobanzadə ilə, Əli Nazimlə, başqaları ilə bərabər, Mirzə Cəlilin də, Əbdürrəhim bəyin də, Cabbarlının da əsərləri çap olunmayacaqdısa, tədqiq edilməyəcəkdisə, məktəblərdə keçilməyəcəkdisə, teatr səhnələrində tamaşaya qoyulmayacaqdısa, filmlər çəkilməyəcəkdisə, o zaman nə qalacaqdı? Bizim milli ədəbiyyatşünaslığımız, sənətşünaslığımız, təhsilimiz, ana dilimiz, teatr və kino sənətimiz - xüsusən 40-50-ci illərdə - XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının bu böyük simalarının yaradıcılığını tədqiq və təhlil edə-edə, öyrənə-öyrənə, səhnədə tamaşaya qoya-qoya inkişaf etmişdir və onlar da qadağan edilsəydi, yeni nəsillər - söhbət yalnız yeni ədəbiyyatçı, sənətşünas, aktyor, rejissor və s. nəslindən yox, ümumiyyətlə, peşəsindən asılı olmayaraq millətin yeni nəsillərindən, genefondundan gedir! - hansı istiqamətdə yetişəcəkdi?

Ədəbiyyatımızın, ümumiyyətlə, filologiyamızın Məmməd Səid Ordubadi və Abdulla Şaiq, Səməd Vurğun və Süleyman Rəhimov, Süleyman Rüstəm və Əbülhəsən, Rəsul Rza və Mir Cəlal, Əli Vəliyev və Osman Sarıvəlli, Mirzə İbrahimov və Məmməd Rahim, Mirvarid Dilbazi və Nigar Rəfibəyli, Sabit Rəhman və Əhməd Cəmil, Həmid Araslı və Məmmədağa Şirəliyev, Məmməd Arif və Feyzulla Qasımzadə, Məmməd Cəfər və Cəfər Cəfərov, Əzəl Dəmirçizadə və Muxtar Hüseynzadə, Əli Sultanlı və Mirzağa Quluzadə, Məmmədhüseyn Təhmasib və Cəfər Xəndan, yuxarıda dediyim kimi, Mehdi Hüseyn və Mikayıl Rəfili və başqaları kimi sosrealizm dövrü nümayəndələrinin o qorxunc püşkatma oyunundan salamat çıxması yalnız ədəbiyyatımızın, filologiyamızın yox, ümumiyyətlə, mədəniyyətimizin, ictimai fikrimizin xoşbəxtliyi oldu. Bir anlıq bunu da təsəvvür edək ki, bu qələm sahiblərinin 1937-ci ildən sonrakı yaradıcılıqları və fəaliyyətləri yoxdur, o zaman hansı bir boşluğun, mənəvi uçurumun yaranacağını görmək üçün xüsusi bir zərrəbin lazım deyil.

(Ardı növbəti sayımızda)

ELÇİN

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 22 oktyabr.- S.3.