Məhəmməd Biriyanın məhəbbəti və faciəsi

Həyatın qəribə qanunlarından biri də odur ki, fitri istedad sahiblərinin parlayış dövrlərində, onların əxlaqi, mənəvi aləmi, xasiyyəti, əməllərinin təzahür formaları barədə cürbəcür uydurmalar düzəldir və bunları əsl həqiqət kimi tam inamla yayırlar. Həyatda rast gəldiyim bəxti belə yazılmış əsl istedadlardan biri Məhəmməd Biriya idi.

Onunla ilk görüşüm maraqlı bir təsadüflə bağlı olmuşdur. Məlumdur ki, 1941-ci il iyunun 22-də dünyaya meydan oxuyan Hitlerin qoşunları İngiltərəyə, Fransaya hücumlardan sonra üzünü Şərqə çevirdi: təpədən-dırnağa qədər silahlanmış saysız-hesabsız müsəlləh qüvvə sovet ölkəsinə hücuma keçdi. O zaman Rza Şah Pəhləvi istibdadı İranın siyasətini və taleyini Hitler Almaniyası ilə bağlamışdı. İranda çoxlu alman hərbi, siyasi, diplomatik və iqtisadi qüvvələr fəaliyyət göstərirdi. Təbiidir ki, bunun dalında bircə məqsəd gizlənirdi: İranı sovet ölkəsinə qarşı hərbi cəbbəxanaya çevirmək və fürsət düşən kimi orada sərhədləri aşıb Bakının neft mənbələrini ələ keçirmək və beləliklə də Cənubda sovet ölkəsinə qarşı yeni cəbhə açmaq. Məhz hitlerçilərin bu riyakar qəsdinin qabağını almaq üçün sovetlər Rza şah istibdadından tələb etdi ki, İranı Hitler qəsbkarlarından təmizləsin. İran müstəbidi müharibə yolunu seçdikdə sovetlər qoşunlarını Arazın o tayına keçirməyə məcbur oldular. Çox tez bir müddətdə Rza şah məğlubiyyətə uğradı, taxt-tacdan əl çəkib İranı tərk edərək Cənubi Afrika dövlətinə pənah apardı. O zaman sovet qoşunları İran dövlətinin şimal hissələrində, ingilis qoşunları isə Cənubda yerləşdi. Tehran neytral zona elan olunaraq necə vardısa, elə də qaldı. Hakimiyyət başına atası Rza şahdan sonra onun oğlu Məhəmməd Rza Pəhləvi gəldi.

Rza şah istibdadının zülmündən, soyğunçu siyasətindən cana gəlmiş xalq kütlələri, o cümlədən Cənubi Azərbaycan əhalisi sovet qoşunlarını hörmətlə qarşıladı. Belə tarixi bir dövrdə cənublu bacı və qardaşlarımız elə ilk günlərdəncə bizim köməyimizə, xüsusən mədəniyyət, elm və ədəbiyyat sahəsində köməyimizə ehtiyac hiss etdiklərini bildirirdilər. Bunu nəzərə alaraq, sovet Azərbaycanının ziyalıları məmnuniyyətlə Cənuba gedib orada qarşılıqlı mədəni-maarif və iqtisadi əlaqələr yaratmağa hazır olduqlarını bildirdilər. İrana daxil olmuş sovet hərbi hissələrində də xeyli azərbaycanlı vardı və onlara da mədəni xidmət etmək ehtiyacı duyulurdu. Bunu nəzərə alaraq müəllimlərdən, yazıçılardan, jurnalistlərdən və sair ziyalılardan ibarət bir qrup hazırlıqlı yoldaşları Bakıdan Təbrizə göndərmək fikri oyandı. Onlar həm sovet əsgərləri, həm də yerli əhali arasında ictimai, elmi, ədəbi, estetik sahələrdə söhbətlər aparmalı, iş görməli idilər. Xalqa hər cür kömək etmək, kəndlərə getmək, Təbrizlə yanaşı, Cənubun Sərab, Ərdəbil, Urmiya kimi şəhərlərində maarifi, mədəniyyəti yaymaq əsas məqsəd kimi irəli çıxmışdı. Bütün bunlar təbii ehtiyac idi, çünki amansız, qanlı müharibə gedirdi, dünyada vəziyyət mürəkkəb və qeyri-sabit idi; cəbhələrdən hər gün, hər saat yeni bir xəbər gəlirdi. Yayılan xəbərlər içərisində insanları çaşdıran, onlarda təlaş, vahimə oyadan şayiələr də az deyildi. Aydındır ki, bütün bu şayiə və xəbərlər İran torpaqlarında, İran xalqları arasında da tez-tez yayılır və cürbəcür rənglər alırdı. Sovet Azərbaycanından müxtəlif ixtisas sahibi ziyalıların müvəqqəti olaraq Cənubi Azərbaycana ezam olunması bir də ona görə zəruri idi ki, həm əsgərlərlə, həm də cənublu qardaşlarla ünsiyyət yaratmaq, onlara bu və ya digər sahələrdə kömək etmək lazım idi. Ələ düşmüş tarixi fürsətdən istifadə etməmək bağışlanmaz səhv olardı.

Ədalətsiz müharibələr nəticəsində iki yerə parçalanmış Azərbaycan xalqının ictimai, iqtisadi, mədəni əlaqələri son iki əsrdə gah pozulmuş, alayarımçıq da olsa, gah bərpa edilmişdir. 1941-ci ildə bu əlaqələrin yeni bərpası və inkişafı üçün müəyyən şərait yaranmışdı. Mənəvi ünsiyyət, iqtisadi, mədəni əlaqələri az-çox nizama salmaq, genişləndirmək Arazın hər iki sahilində yaşayan xalq kütlələrinin, mütərəqqi ziyalı təbəqələrin mənəvi tələbi idi. Bu, iki yüz ilə yaxın bir-birindən ayrı düşmüş cənublu və şimallı qardaşların da, bacıların da ürəyindən idi. Bir sözlə, xalqın həyatında mədəni, mənəvi əlaqələrə meyli çox güclü idi. Bu yolda onlara hər cür kömək bizim vicdani, qardaşlıq borcumuz sayılmalıdır. Hamı bu fikirlə razılaşırdı ki, vaxtaşırı şimaldakı ziyalıların və xalq kütlələrinin nümayəndələri Cənuba, cənubdakılar Şimala getsinlər, həm Arazın o tayında, həm də bu tayında vəziyyətlə, uğurlar, arzular, niyyətlərlə tanış olub işgüzar əlaqələr yaratsınlar.

Bu məqsədlə də böyük yazıçı Süleyman Rəhimov, qeyri-adi istedad sahibi, aktyor və rejissor İsmayıl Hidayətzadə və bu sətirlərin sahibi, 1941-ci ildə təqribən noyabr ayının axırlarında yuxarıda dediyim məqsədlə Cənubi Azərbaycana ezam olundu. Heç vaxt unutmaram o günü, o gün ki, həyəcan içində, qeyri-adi ürək çırpıntıları ilə, hədsiz sevinclə Culfa körpüsündən o taya keçdik və çoxdan həsrətində olduğumuz müqəddəs Cənub torpağına ayaq basdıq. Bu hərarətli hisslərin təsirilə ixtiyarsız olaraq, rastımıza gələn adamlarla qucaqlaşıb öpüşdük. Bizi bürümüş hisslər sanki onların da ürəyini isindirmişdi, köhnə tanışlar və dostlar kimi bizi bağırlarına basırdılar...

- Yolunuz hayanadır? - deyib ortayaşlı, qarayanız, qara qalın bığlı biri soruşdu: - Təbrizə, ya Urmiyaya?

- Təbrizə! - deyib bir ağızdan cavab verdik. O adam sağ əlini qabağa uzatdı, şəstlə ucadan dedi:

- Bax, qatar bu yolla düz qabağa gedəcək, bir az sonra Mərəndə çatacaqsınız, ordan üzü yuxarı qalxan yol sizi birbaş Təbrizə aparacaq...

Gülərüzlü bir gənc ona müraciət etdi:

- Dadaş, ağalar yol gəliblər, bəlkə ürəkləri yanıb, bir az dincəlmək, bir stəkan çay içmək meylləri var///...

Qarabığ kişi güldü:

- Nə deyirəm ki, buyursunlar, gözümüz üstdə yerləri var, məxməri çay da ki, odur, çayxanada...

Biz üçümüz də bir ağızdan təşəkkür etdik, hörmətlə, məhəbbətlə onlarla vidalaşıb qatara oturduq, yola düşdük... yuxarıda dediklərimin hamısı Təbrizdəki görüşlərimiz zamanı öz təbii qiymətini aldı. Həm bizim əsgərlərlə, həm də cənublu qardaş və bacılarla görüşlərdə təqdir olundu. Təbriz bizi heyran etmişdi. Onun qədim dövrlərin təravətini saxlamış gözəlliyi hər küçədə, hər məhəllədə hiss olunurdu. Gülüstan bağı, əvvəl Şah İsmayıl, sonra Səttərxan, bir az sonra Pəhləvi və nəhayət, yenə Səttərxan, indi isə Xomeyni xiyabanı adlanan şimaldan cənuba uzanaraq şəhəri iki yerə bölən enli və dümdüz küçəsi, örtülü bazarı, Ərk qalası, Orta əsrlər darülfünun binası və orta məktəbləri, Xaqanini, Şəms Təbrizini qoynuna almış məşhur Surxab qəbiristanı (onu şairlər qəbiristanı da adlandırırlar). Şəhərin cənubundakı "Şah gölü", əndərunlu-birunlu evləri, meyvəsinin dadından doymaq mümkün olmayan meynə, ərik, badam, alma, armud bağları, həyətlərindəki hovuzlarda çimən rəngarəng göyərçinləri, dünyada nə istəsən, tapmaq mümkün olan dükanları, nəhayət, son dərəcə nəzakətli, ədəb-ərkanlı kişiləri, cavan oğlanları, qaragilə, şirindil qızları Təbrizin sonsuz gözəlliklərindən nümunələrdir.

Məhəmməd Biriya ilə mənim ilk görüşüm bax elə bu şəhərdə oldu...

İndi mən həyatımın ayrı bir münasibətlə təsvir edəcəyim səhifələrini çevirir, bu yazının başlığına çıxartdığım mövzuya keçirəm.

M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və balet Teatrının 1941-ci ilin axırlarında Təbrizdə başlanacaq qastrolu münasibətilə "Vətən yolunda" adlı qəzetimizin ilk nömrəsini çatdıra bilmədiyimizdən ərəb əlifbası ilə xüsusi səhifə buraxmalı olduq. Hər iki üzü təzəcə qurduğumuz mətbəədə çap olunmuş min nüsxəyə qədər bu yarım qəzeti Gülüstan bağından tutmuş örtülü bazara və şəhər bələdiyyə idarəsi qabağındakı meydana qədər uzanan Səttərxan xiyabanı boyu adamlara paylamağı əvvəlcədən qərarlaşdırmışdıq. Bu vərəqədə təbrizlilərə məhəbbətlə dolu olan ürək sözlərimiz və Opera Teatrımız barədə redaksiya işçilərimizin xırda yazıları çap olunmuşdu. İki səhifəlik bu vərəqəni (onu elə belə də adlandırmışdıq) təbrizlilər gözlədiyimizdən yüz qat artıq həvəslə qarşıladılar, yəni vərəqəni qapaqap düşdü. Camaat qəzet paylayanlarımızın üstünə cumub "Yoldaş, mənə də ver!" - deyə vərəqəni havada qapır, kənara çəkilir və həvəslə ucadan oxuyurdular. Axı bu, əhalinin Azərbaycan dilində küçədə paylanan gördüyü ilk mətbəə çaplı vərəqə idi.

Bu hadisə şəhərə səs salmış və bizi hədsiz dərəcədə sevindirib ruhlandırmışdı. Sabahısı redaksiya işçiləri İsrafil Nəzərov, Osman Sarıvəlli, Mehdixan Vəkilov, Qılman Musayev (İlkin) və başqaları redaktor otağına yığışıb öz sevinclərini bildirdiyi və söhbətimizin qızışdığı zamanda bir oğlan içəri girib əlindəki kağızı mənə uzatdı: - Sizə çatacaq! - deyərək dönüb getdi. Dərhal kağızı açıb çox aydın xətlə yazılmış sətirlərəgöz gəzdirdim. Başda yazılmışdı: "Yoldaş, mənə də ver!" altında: "Məhəmməd Biriya" imzası qoyulmuşdu. Məktub bizi o qədər ruhlandırdı ki, onu "Vətən yolunda" qəzetinin birinci nömərsində çap etməyi qərara aldıq. Bir müddət sonra ortaboylu, işıqlı qaragöz bir oğlan redaksiyaya gəlib özünü təqdim etdi. Gülə-gülə: Məhəmməd Biriya mənəm! - dedi. Mən tez ayağa durub onu qucaqladım: - Ay qardaş, nə yaxşı gəlmisən! fikirləşirdik səni necə tapaq…

O, şirin-şirin gülüb dedi: - Məni tapmaq çox da çətin deyil. Bələdiyyədə işləyirəm, bax, elə sizin idarədən çıxıb küçə boyu sol tərəfə getsən, "Saat altı" deyilən yerdədir... Mən Mehdixan Vəkilovu, İsrafil Nəzərovu, Osman Sarıvəllini, Qılman Musayevi çağırdım. "Yoldaş, mənə də ver"lə tanış olun, - deyib Biriyanı onlara, sonra da onları bir-bir Biriyaya təqdim etdim. Xeyli şirin söhbətimiz oldu, zarafatlaşdıq, dedik, güldük, öyrəndik ki, Biriya bələdiyyədə ayaqçı işləyir, kağız-kuğuzu adamlara, idarələrə çatdırır, lazım olan şəxsləri çağırır və sairə.

- Yəqin get-gəlin çox olur, yorulursan? - deyib üzünə baxdım. O, eyni şuxluqla gülüb cavab verdi: - Duçərxəm var, onda gedib-gəlirəm. Demə İranda velosipedə duçərxə - iki çarxlı deyirmişlər. Söhbət zamanı məlum oldu ki, Biriya həvəsi gələndə şeirlər də yazır.

- Xahiş edirəm bizim qəzetdə də iştirak elə, şeirlər ver, məmnuniyyətlə çap edərik...

O gündən başlayaraq Biriya bizim "Vətən yolunda" qəzetimizin ən fəal yazıçılarından biri oldu. O, demək olar ki, hər gün öz duçərxəsinə oturub redaksiyaya gəlir, qəzetin camaat arasında böyük hörmət qazandığından danışır, bəzi məsləhətlər verirdi. Ara-sıra şeirlər də gətirirdi. Bu şeirlər əsasən satirik ruhda olur, xalqın müxtəlif təbəqələrinin həyatını, istəklərini əks edirdi.

Biriyanın ən çox sevdiyi və bir sıra şeirlərini əzbər bildiyi iki böyük şair - Mirzə Ələkbər Sabir və Mirzə Əli Möcüz! Azərbaycanın bu iki ölməz şairinin əsərləri Biriya üçün yaradıcılıq məktəbi idi. O, bir şeirdən o birinə böyüyür, sənətin sirlərini öyrənir, ucalır, yüksəlirdi.

Bir dəfə redaksiyada oturub növbəti nömrənin materiallarını oxuyurdum. Onları qəzetimizin məsul katibi, son dərəcə səliqəli, işgüzar olan İsrafil Nəzərov hazırlamışdı. Elə materialları oxuyub təzəcə qurtarmışdım ki, kimsə qapını taqqıldatdı. "Buyurun içəri" - dedim. Bu, Biriya idi. Mərhum böyük şairimiz Süleyman Rüstəmlə içəri gəldilər. Hərəsi bir şeir gətirmişdi. Süleyman Rüstəmin "Cənub şeirləri" yəqin çoxlarının yadındadır. Onların fikir dərinliyi, yüksək bədii kamilliyi məni həmişə heyran edirdi. Bu dəfə gətirdiyi şeir "Dilimə dəymə" idi. Süleyman oxuyub qurtaranda Biriya da, mən də "gözəl şeirdir" deyib əlini sıxdıq. Dedim: - Biriya, indi növbə sənindir, buyur, oxu!

Biriya şirincə gülərək nəfəs aldı:

- Mən Süleyman Rüstəm kimi ustad şairin qabağında şeir oxuya bilmərəm! - deyib bir də Süleymanın əlini sıxdı.

- Oxu, Biriya, - dedim. - Əsl şair gərək əsərini ustad şairin qabağında oxuya!

Süleyman özünəməxsus aydın səslə cavab verdi:

- Biriya, mən bilirəm ki, sən pis şeir yazmazsan. Oxu, görək bu dəfə qələmin ucuna qoyduğun kimdir, yəqin satirik şeirdir, eləmi?

Biriya:

- Elədir ki, var! - deyib cibindən dördqat bükülmüş bir vərəq çıxardı. Bu dəfə əlahəzrət Rza şah barədə Sabirsayağı bir həcv düzəltmişəm, qulaq asın.

Oxudu, özünəməxsus aydın və şən səslə oxudu.

Şeir Süleyman Rüstəmin də, mənim də xoşuma gəldi. Bir neçə səmimi söz dedik, azca tərifləyəndə, Biriya açıq ürəklə səsləndi:

- Baba, xahiş edirəm məni çox tərifləməyin, xarab olaram...

- Sən əsl şairsən! Xarab olmazsan, - deyib Süleyman Rüstəm mənə baxdı: - Biriya bizi evlərinə aparmaq istəyir.

- Nə yaxşı fikirdir! - deyib ayağa durdum, - getdik...

Yenə Səttarxan xiyabanı ilə Cənuba doğru irəlilədik. Bələdiyyə idarəsinin qabağından şəhərə, adamlarla qaynaşan küçələrə, hörmətcil, üzüaçıq təbrizlilərə baxa-baxa gedib Biriyagilin həyətinə daxil olduq. Geniş həyət idi. Onun başında kiçik həyət qapısı ilə üzbəüzdə birmərtəbəli bir bina vardı. Biriya səs verdi, dərhal qapıda bir qadın göründü. - Buyurun, buyurun, qədəminiz mübarək, xoş gəlmisiniz! - deyib bizi otağa dəvət etdi. Həyətdən baxanda da, mənzilin içərisindən də dərhal bilinirdi ki, bu kasıb evidir. Amma üzügülər, qonaqpərvər, ürəyitəmiz və iddiasız kasıb evi!

Oturduq, çay gətirdilər. Biriya bizi evdəki qadına təqdim etdi. O tərəf-bu tərəfdən bəzi şirin səmimi söhbətdən sonra ayağa durduq, təşəkkür edib çıxanda Biriya həyət qapısından içəri girən kişini görüb sevinclə dedi: "Ayaq saxlayın, dədəm də gəldi, sizi tanış eləyim. Dədəm nəccardır (xarrat)".

Əl verdik, tanış olduq. Kişi uca boyu, şax duruşu, gülər üzü ilə adama çox yaxşı təsir bağışlayırdı. Bizə yaxınlaşdı, əl verdi, xoşgəldiniz elədi.

Bütün bu görüş-tanışlıq zamanı Biriya atasının hər hansı göstərişini yerinə yetirməyə hazır vəziyyətdə duraraq mehriban baxışlı gözünü ona dikmişdi. Kişi bizi oturmağa, çay içməyə dəvət etdi.

- Təşəkkür edirik, oturmuşuq da, çay da içmişik. İcazə verərsiniz gedərik.

- Ötürüm sizi, - deyib qolumuzdan tutdu, həyətə çıxdıq, söhbət edə-edə bir az gəzişdik...

...O illərdə Biriya gözümüzün qabağında gündən-günə fəallaşır, yeni şeirlər yazıb çap etdirir, ictimai işlərdə fəaliyyət göstərirdi. 1941-1946-cı illər Cənubi Azərbaycanda və İranda ictimai həyatın çox canlandığı illər idi: köhnə şah getmişdi, onun oğlu yeni şah isə özünü sakit aparırdı. Əlbəttə, şahpərəst mürtəce dairələr var idi və həm ölkədə, həm də cəbhələrdə baş verən hadisələri böyük diqqətlə izləyirdilər. Gələcək barədə, sabahkı gün barədə qəti fikir demək çətin idi. Ancaq hər ictimai təbəqə mənafeyinə uyğun gələcək istəyir və o barədə sakit də olsa öz aralarında danışırdılar. Bu fikirlər bəzən qəzet səhifələrində çıxırdı. Bir sözlə, cəmiyyətdə qütbləşmə prosesi aydın hiss olunurdu. O dövürdə Biriya ilə söhbətlərimiz zamanı hiss edirdim ki, Təbrizdə sovet məktəbinin, sovet xəstəxanasının açalması onun ürəyindəndir. Ümumiyyətlə, o, xalqın gələcəyini elmin, mədəniyyətin yayılmasında, sənayenin inkişaf etdirilməsində görürdü. Bir dəfə bu barədə söhbət zamanı dedi:

Yəqin fikir vermisiniz, Təbrizdə və bütün ölkədə nə qədər işsizlər, nə qədər savadsızlar var.

O, yalnız Azərbaycanın deyil, bütün ölkələrin xoşbəxtliyini azadlıqda, tərəqqidə, inkişafında görürdü. Ölkənin hər tərəfini nura boyanmış görmək istəyirdi. Axı o, özü uşaqlıqdan həyatın çətinliklərini, ehtiyacın ağırlığını, işsizliyin acı meyvəsini dadmışdı...

Söhbətlərimizdən birində bir insan şəxsiyyətinin ən alçaq vasitələrlə, zülm, təzyiq, polis qüvvəsi və ehtiyac məngənəsində boğulması barədə danışarkən Biriya dedi:

- İnanın ki, mən bu barədə düşünəndə, həyatın bu acı məngənəsində sıxılanda bədbinləşdiyim və elə hallar keçirdiyim olub ki, az qala bütün ümidimi itirməli olmuşam. Lakin fikirləşmişəm ki, bədbinlik, ümidsizlik özü ağır bir məngənədir ki, o ancaq acizləri, maymaqları sıxıb əzə bilər, həqiqi, qeyrətli insan isə öz mübarizəsi və iradəsi ilə o məngənəni əzib sındırar və özünə, zəmanənin gərdişinə uyğun yaşayış yolu seçər!..

Məlumdur ki, Biriya bu yolda mübarizə etməli, müxtəlif sənədlərə və vasitələrə əl atmalı olmuşdu. Hətta həkimlik fikrinə də düşmüş, adamların nəbzini tutmaqla ürəyinin sağlam və ya xəstə olduğunu müəyyən etməyə çalışmışdı. Bu münasibətlə o, mənə çox qəribə bir əhvalat da danışdı. Bir gün Mərəndə gedir, çayxanada çay içir, sonra şeirlərindən oxuyur. Dinləyicilərdən yaşlı bir adam deyir:

-Ay oğul, şairlik Allah vergisidir.

Allah vergisi olan adamın ürəyi həssas olar, dur gedək bizə, on beş yaşlı qızım neçə gündür ki, ürəyindən şikayət edir, bir onun nəbzini yoxla görək bu nə məsələdir.

Gedirlər, Biriya kəndçi daxmasında rəngi ağappaq qıza baxır və "əlini ver, nəbzini yoxlayım", deyir. Bunu eşidən ana doğrudan da Biriyanı həkim bilib yalvarır.

-Ay təbib, sən Allah, məni günaha batırma, hələ bu vaxtacan onun əlinə, atasından başqa bir kişi əli dəyməyib. Qoy bir kəndiri bağlayım biləyinə, nəbzinin üstünə, ipin bir ucundan tutub çıx həyətə, yoxla nəbzini.

Biriya gülür: - Neynək, qoy sən deyən olsun, astanada ipi gözləyirəm, - deyib çıxır həyətə. Arvad ipin bir ucunu qızın sol qoluna, nəbzinin üstünə bağlayır, o biri ucunu aparıb verir Biriyaya. - Buyur, həkim ağa! "Həkim ağa" - yəni Biriya ipin ucunu xeyli ovcunda saxlayır, sonra qulağına aparır və bu əməliyyatdan sonra onu ev yiyəsinə verir:

- Heç şeyi yoxdur, saf-sadıqdır. Gündə iki saat həyətdə açıq havada gəzsin, düzələr...

Böyük təşəkkürlə Biriyanı Təbrizə yola salırlar. İki gün sonra həmin çayxanada o qızın atasına rast gəlir. Kişi görən kimi onu tanıyır: - Allah sənin ömrünü uzun eləsin, qızımı sağaltdın. Hər gün iki saat həyətdə gəzir, yanaqları allanıb, özünü lap yaxşı hiss edir...

Biriya bu əhvalatı özünəməxsus yumor və qəhqəhə ilə mənə nəql etdi. Dedim:

- Ay Biriya, bu qabiliyyət ki, səndə var, niyə həkimlik oxumursan, bu gözəl Təbriz qızlarından birini seçib almırsan?

- Mənim üçün şairlik həkimlikdən min qat artıqdır! - deyib, Biriya həmin o ürəkaçıqlığı və şaqraq gülüşlərlə cavab verdi, - o ki qaldı, Təbriz gözəlinə, barədə bəxtim gətirməyib. Dediyin Təbriz gözəllərindən birinin neçə ildir ki, vurğunuyam, o da məni istəyir, di gəl ki, vermirlər...

- Heç fikir eləmə Biriya, inşallah, o da düzələr.

- Allah ağzından eşitsin!

Biriyanın bu istəyi, mənim də xeyir-duam ancaq 1945-ci ildə - milli demokratik inqilab qalib gələndə yerinə yetdi, o Təbriz gözəli ki, onun adını mən unutmuşam. Biriya ona vurğunluqda Məcnunu ötmüşdü. 1945-ci ilin payızında onu Biriyaya verdilər. Sonra ondan Biriyanın oğlu dünyaya gəldi, mən görməmişəm, görənlər deyir ki, eynən Biriya özüdür... Xoşbəxt olsun, atası düşən faciələrin həyatda nə olduğunu bilməsin. Anasını isə ikiqat artıq istəsin, mən bilirəm atası Biriya necə müqəddəs məhəbbətlə sevirdi o ismətli, həyalı Təbriz gözəlini...

Cənubi Azərbaycanda demokratik və milli azadlıq hərəkatı 1945 - ci ilin on iki dekabrında qələbə çaldı, milli məclis seçildi, məşhur inqilabçı, məşrutə hərəkatının fəal iştirakçılarından biri olan Şəbüstəri milli məclisin sədri seçildi. Azərbaycan demokratik firqəsi Mərkəzi Komitəsinin sədri Pişəvəri isə Azərbaycan milli hökumətinin baş naziri təyin olundu, nazirliklər müəyyən edildi və nazirlər təstiq olundu. Məhəmməd Biriya Azərbaycan maarif naziri vəzifəsinə layiq görüldü. Biriyanın ürəyindən olan bu iş, bu vəzifə nə qədər vaxt və mənəvi qüvvə tələb etsə də, Biriya onu ləyaqətlə yerinə yetirir, həm lirik, həm də satirik şeirlər yazırdı.

Cənubda milli hökumət bircə il davam etdi. Bu bir ildə Tehrandan Təbrizə neçə dövlət işçisi gəlib-getdi, demokratik hərəkata nə qədər böhtanlar yağdırıldı: Guya Pişəvəri Cənubi Azərbaycanı satıb Stalinə, guya Cənubi Azərbaycan hökuməti mərkəzi tamamilə rədd edir, İranın ərazi bütövlüyünü pozur və sair... Bu dövürdə mürtəcelər din və dil məsələsində də böhtanlara, yalanlara əl atırdılar. Onlar xalqın milli azadlığı, milli muxtariyyəti yolunda mübarizə aparan demokratları damğalamağa cəhd edirdilər. Mürtəcelər Azərbaycan xalqının milli varlığını, ana dilini inkar etməkdən də çəkinmirdilər. Bütün bunlara cavab olaraq Pişəvəri yazırdı: "Bəzi Azərbaycan şairlərinin farsca şeir yazdıqlarını bizim fars olduğumuza dəlil gətirirlər. Bu gülünc və eybəcər bir işdir. Əgər bu iddianı qəbul etmiş olsaq, bütün iranlıların ərəb olduğunu da qəbul etməliyik. Çünki ərəb istilasından sonra minlərcə fars ədib, şair və mütəfəkkirləri öz əsərlərini ərəb dilində yazıb-intişar vermişlər".

O zaman mübahisələrə səbəb olan məsələlərdən biri də mərkəzi hakimiyyət və federasiya məsələsi idi. Bu barədə də Pişəvərinin fikirləri çox əsaslıdır. O yazırdı: "Puç fikir və iddiadır ki, deyirlər: məhəlli ixtiyarat və federasyon üsuli mərkəziyyəti xələldar edə bilər". Pişəvəri Tehran hakim dairələrinin bütün yalanlarını, böhtanlarını rədd edib deyirdi: "Mərkəziyyəti əgər diktaturluq və xudsərlik (özbaşınalıq) və zorakılıqdan ötəri saxlamaq istəmək başqa bir sözdür və əgər istiyək onu məmləkətin mərkəziyyəti və demokratı hökumətin başda duranı tanıyaq, o vaxt məcburuq, o əyalət və vilayətlərin ki, qəvi (güclü) milli və mədəni xüsusiyyətləri vardır, onlara icazə verək öz daxili işlərində azad və muxtar olsunlar ki, bu vəsilə ilə mərkəzlə mənəvi rabitə qüvvətlənə bilsin".

İranın o zamankı hakim dairələri bu fikirləri ölçüb-biçmədən o saat rədd edirdilər. Milli müxtariyyətin, heç olmasa bu muxtariyyət daxilində Azərbaycanın sərbəst özünüidarəsi fikirləri və tələbləri Tehranda kökündən qeyri-məqbul sayılırdı. Azərbaycanda isə həmin tələblər Seyid Cəfər Pişəvərinin odlu, hərarətli çıxışlarında öz geniş əksini tapırdı; xalq bu tələbləri qanuni hesab edir və bu yolda Azərbaycan demokrat firqəsinə hər cür kömək göstərirdi.

Tehranda vəziyyət çox gərgin idi, tez-tez dövlət başçısı dəyişilirdi. Bu da sabitliyi hədələyən mübarizələrə səbəb olurdu. Belə bir vəziyyətdə mürtəce dairələr məşhur siyasətçi Qəvamülsəltənəni hakimiyyət başına gətirdi. Cənubda milli hökumət cəmi bir il davam etdi (dekabr 1945 - dekabr 1946). Demokratiya, federasiya, milli muxtariyyət məsələləri xalqın fikir və hisslərinə istiqamət verdiyi dövrdən başlayaraq Məhəmməd Biriya bütün varlığı ilə ictimai mübarizələrin ön cərgəsində gedirdi: şeirlər yazır, mətbuatda çıxışlar edir, iclaslarda, ictimai tədbirlərdə, şairlər məclisində, məktəblərdə, zəhmətkeşlərin içərisində olurdu. Zəhmətkeşlər onu Azərbaycan həmkarlar ittifaqının sədri seçmişdi. Və təsadüfi deyildi. O, xalq adamı idi. Deməliyəm ki, bu dövr onun həyatının ən parlaq dövrü idi. Elə bu dövrdə də o, ilahi bir məhəbbətlə sevdiyi Təbriz gözəli ilə evlənmişdi...

Təbiidir ki, Biriya bütün varlığı ilə xalqına, vətəninə, onun ədəbiyyatına, mədəniyyətinə ürəkdən bağlı olan şair və ictimai xadim idi. Dini məsələlərdə onun inam və əqidəsi möhkəm idi. Əlbəttə, onu istəməyənlər də vardı, bədxahları da tapılırdı. Təbrizdə Səttərxan küçəsində keçirilən bir mitinqdə ona güllə atan da olmuşdu. Tribunadan aşağı baxan və nə isə narahat bir şey hiss edən vəfalı dostlarından biri onu bu qəfil güllədən xilas etmişdi. Həmin mitinqdən iki-üç gün sonra Biriya Süleyman Rüstəmlə məni Gülüstan bağında gəzib təzə hava udmağa dəvət etmişdi. Redaksiyada görüşdük, Səttərxan xiyabanına çıxdıq, Süleyman Rüstəm onu görən kimi özünə məxsus şirin bir yumorla salamladı:

- Deməli, Təbrizin gözəl lirik və satirik şairi bizi Gülüstan bağına təmiz hava udmağa dəvət edib...

Biriya ucadan gülüb qolumuzdan tutdu:

- Buyurun gedək, Süleyman Rüstəm kimi şeir ustadı ilə Gülüstan bağında gəzib söhbət eləməyin ləzzəti hələ-hələ adama qismət olmur...

Biriya ortada, Süleyman Rüstəm onun sağında, mən də solunda bağa tərəf addımladıq. Nə isə zarafatlaşır, ordan-burdan, gördüyümüz və eşitdiyimiz əhvalatlardan danışa-danışa, deyib-gülərək, asta-asta irəliləyirdik. Necə oldusa , mən Biriyanın dirsəkdən yuxarı sol qolundan yapışmışdım, əlimə nə isə dəydi:

- Bu nədir, ay Biriya?

O, əvvəlcə bir qəhqəhə çəkdi, sonra danışdı:

- Bu, müəddəs kitabdan hadislər və ayələr olan çərəkədir. Əlbəttə, bura zarafat eləməli yer deyil, amma inamımı deməliyəm: - Məni o güllədən qoruyan bu olub...

Pak ürəkli, təmiz və əməksevər Biriya belə idi... Süleyman Rüstəm söhbətə qarışdı:

- İnam müqəddəs hissdir, qoy həmişə səninlə olsun, Biriya!..

Biriyanın həyatının ən ağır, ən faciəli dövrləri o gün başladı ki, onda İran silahlı qüvvələri Azərbaycanı tutmaq, "yolundan çıxmışları yola gətirmək əmri" verildi. Həm də bu əmri verənlər, aydındır ki, əvvəlcədən hazırlanmış plan üzrə hərəkət etmiş, düz dekabırın 12-də, yəni Azərbaycan milli demokratik dövlətinin yarandığı gündə silahlı qüvvələrin Təbrizə daxil olub "qayda-qanun" yaratmasını tapşırmışdılar. Bu "qayda-qanun" ifadəsinin dalında nələr gizləndiyini, nə qədər qabaqcıl, vətənpərvər adamların, günahsız arvad - uşağın məhv olduğunu o faciəni gözüylə görənlər daha yaxşı bilər. O zaman minlərlə adamlar Araz çayını, Culfa və Astara yolunu keçərək, Naxçıvana, Lənkərana, Bakıya, respublikamızın başqa şəhər və kəndlərinə pənah gətirmişdilər. Biriya da Arazın o sahilinə keçmişdi. Xalq bütün qaçqınları böyük kədər və məhəbbətlə qarşıladı. Kədərlə - ona görə ki, Cənubi Azərbaycanda unudulmaz tarixi bir hərəkat qan dəryasında boğulmuşdu. Məhəbbətlə ona görə ki, illərlə görüş həsrətində olduğu qeyrətli, namuslu qardaş və bacıları ilə görüşürdü.

İlk zamanlar Biriya təmkinli, qeyrətli davranaraq şeirlər yazır, Yazıçılar İttifaqına gəlib-gedir, xalqın faciəsinə mərdi-mərdanə dözür, alovlanmağa qoymurdu. Rəhmətlik Süleyman Rüstəmgilə və bizə gəlir, yeni şeirlərindən oxuyur, yüksək qiymət alırdı. Məhz bu görüşlər və söhbətlər zamanı hiss edirdim ki, o, nədən ötrüsə darıxmağa başlayır...

Bu görüşlərdən birində Biriya Təbriz gözəlindən söz saldı. Onda hiss etdim ki, Biriya indi əvvəlkilərdən artıq bir məhəbbətlə onu sevir, onun vurğunudur.

- Niyə onu gətirməyibsən? - deyib soruşdum:

- Mümkün olmadı, axı uşağımız da var...

- Təbrik edirəm, ay Biriya! Uşağına və onun anasına gözəl günlər, xoşbəxt həyat arzulayıram!..

- Sağ olun, təşəkkür edirəm...

- Bəlkə çalışaq, onları bura gətirdək?

- Mümkün olan iş deyil. Birtəhər məni ora göndərməyə çalışın...

Mən elə o günü belə işlərlə məşğul olan təşkilatın rəhbərinə müraciət etdim: - Biriya nadir istedaddır, - dedim, - özü də çox gözəl şairdir.

Təşkilat müdiri mənim gözümün içinə baxdı:

- Biriya haqqında eşitmişəm, mənə deyiblər.

- Yaxşılığına, ya pisliyinə?

- Əlbəttə, yaxşılığına! Ancaq hazırda ora getməsi məsləhət deyil.

- Axı niyə?! Vurulduğu, evləndiyi gözəl xanım da uşağı ilə o tayda qalıb. Niyə məsləhət deyil?!

- Ona görə ki, Biriyadan bizim xalqın, dövlətin əleyhinə istifadə edəcəklər...

- O ölər, amma belə yollara getməz...

- Məcbur edərlər! Tutarlar yaxasından, əl çəkməzlər, tələb edərlər: Bildiyin sirləri aç, tök ortalığa!

- Axı bizim onda nə sirrimiz var ki, açıb töksün?

- Təkrar deyirəm: uydurmalara, böhtanlara məcbur edərlər!..

- Onu heç kəs, heç şeyə məcbur edə bilməz. Zəmanət verirəm.

- İş-işdən keçəndən sonra kimə lazımdır sizin zəmanətiniz?! Yazıçısınız, gedin yazıçılığınıza. Belə işlərə qarışmayın, məsləhət görmürəm. Yaxşı da maarif nazirisiniz. Belə işlərdən kənar olun. Siz kəşfiyyatın işlərindən, işlətdiyi metodlardan çox uzaqsınız, gedin Biriyanı inandırın ki, yazsın, oxusun, tamaşalara baxsın, nə sizə əziyyət versin, nə də siz məni gözükölgəli edin...

Nə qədər çalışdımsa, ağlabatan nə dedimsə, onu sözündən döndərə bilmədim. Sabahısı Biriya ilə İttifaqda görüşdüm, məsul yoldaşla söhbətimin məzmununu ona danışdım:

- Biriya, dünya çox qarışıqdır, bəlkə bir müddət səbr edəsən, o tayda da, xüsusən Təbrizdə vəziyyət bir az düzələ, ağzı yelli, qılıncı iti ağalar sakitləşələr, sonra bu məsələyə qayıdaq?..

Biriyanın rəngi dəyişdi.

- Dözə bilmirəm! Məni başa düşdün, ömür yoldaşım, körpə balam o tayda qalıb!..

- O taydakı vəziyyəti Biriya, sən məndən yaxşı bilirsən, xalqa nə divan tutulduğunu öz gözünlə görmüsən....

(ardı var)

Mirzə İbrahimov

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010.- 17 sentyabr.- S.4.