Poetik istedadla həyat həqiqətinin nadir vəhdəti

Əfzələddin Xaqani Şirvani təkcə Azərbaycanın yox, bütün Yaxın Şərq ədəbi-ictimai fikrinin XII əsrdə yetirdiyi ən görkəmli simalardan biri, sənətinin bəzi məqamları etibarilə birincisidir. Müasirləri arasında elə bir sənətkar tanımırıq ki, əsərlərində bu regionun təbiəti, milli-mənəvi dəyərləri, görkəmli ədəbi, elmi simaları, din xadimləri, özəlliklə də dövlət adamları şairimizin irsində olduğu kimi əzəmi dərəcədə öz bədii inikasını tapa bilsin. Tədqiqatçılar haqlı olaraq onu Azərbaycan ədəbiyyatında fəlsəfi qəsidənin banisi, ilk və ən güclü məsnəvilərin, incə ruhlu qəzəl və rübailərin yaradıcısı kimi çox yüksək qiymətləndirirlər.

Xaqani o zamankı müsəlman aləmində geniş yayılmış ərəb, fars, türk dillərini mükəmməl bilmişdir. Şairin bu dillərin hər üçündə şeir yazdığı da heç bir şübhə doğurmur. Lakin o dövrün görkəmli Azərbaycan sənətkarlarının bir çoxu üçün səciyyəvi olan məlum səbəblər üzündən onun da ana dilində əsərləri bizə gəlib çatmamışdır. Bununla belə, qədim türk (oğuz) yurdu Azərbaycanın Şamaxı diyarının Məlhəm kəndində dünyaya göz açan, sonralar böyük səxavətlə tərənnüm etdiyi qollu-budaqlı ziyalı ailəsində böyüyən, təkcə qolu-biləyi deyil, fikri, duyğusu, mənəviyyatı da burada formalaşan şair doğma dilini də yaxşı bilmiş, indicə deyildiyi kimi, bu dildə də nələrsə yazmışdır. Lakin onun ərəb, özəlliklə də fars dilində yazdığı və xoşbəxtlikdən zəmanəmizə qədər gəlib çıxan əsərləri də şairin dünya poeziyasının parlaq simaları sırasına çıxması üçün kifayət etmişdir.

Xaqaninin farsca əsərlərində də Azərbaycan ruhu, türk ahəngi həmişə özünü göstərmişdir. Ədəbiyyat tarixçiliyimizin atası firidun bəy Köçərli məşhur "Azərbaycan ədəbiyyatı" tədqiqatının Məliküşşüəra Bahar Şirvaniyə həsr olunmuş oçerkində yazır ki, farslar özləri Xaqaninin şeirlərini oxuduqda iqrari-etiraf edib deyirlər: "Buye-tork miayəd". Yəni ki, bu əsərlərdən "türk ətri gəlir". (Göstərilən əsər, 2-ci cild, səh. 11). Akademik Həmid Araslı isə şairin əsərlərinin dilindəki ətmək (çörək), su, tanqrı, yalavac, ağ, sunqur, qara, sən, axca, daş, xan, atabəy, xatun, qazğan (qazan), vuşaq (uşaq) və digər Azərbaycan sözlərinin mükəmməl bir siyahısını vermiş, bununla da Xaqaninin məlum əsərlərindəki ana dili ruhunun yaşarılığını bir daha təsdiq etmişdir.

Xaqani irsinin şəxsən tanıdığım ən məşhur və cəfakeş tədqiqatçısı, öz alim ömrünün 30 ilini onun əsərlərinin öyrənilməsinə və şərhinə həsr etmiş professor Qafar Kəndli bu böyük sənətkarı XII əsrdə bütün region ölkələrində Azərbaycanın mötəbər şeriyyət bayrağını qaldırmış nəhəng istedad kimi şərəfləndirməkdə tamamilə haqlı idi. Həqiqətən də Şərq intibahının, özəlliklə də klassik Azərbaycan poeziyasının dünya şöhrətindən söz düşəndə munis simaları xəyalımızda canlanan ilk iki böyük və qüdrətli dühanın biri Nizami Gəncəvi, digəri isə onun ağsaqqal müasiri Xaqani Şirvani olur. Şairin dərin bəşəri məzmunlu, çoxjanrlı yaradıcılığı, başdan-başa şərin, zülmün, bədxahlığın qətiyyətli tənqid və ifşasına, xeyirxahlığın, nəcibliyin, gözəlliyin, məhəbbətin ehtiraslı tərənnümünə və təbliğinə həsr olunmuş əsərləri çox tez məşhurlaşmışdır. Gənclik çağlarından dağ çeşməsi kimi çağlayan nadir poetik istedadı, yeri gələndə bədahətən, özü də nizamlı və mənalı şeir demək hünəri onu hələ 18 yaşında ikən o zamanın yaxın-uzaq ölkələrdə sayılan dövlətlərindən olan Şirvanşahlar səltənətinə gətirmişdir. Bu parlaq istedad Məniçöhrün xüsusi fərmanı ilə dövrünün ədəbi-ictimai mühitində ən ali məqam sayılan "Xaqani" təxəllüsünə layiq görülmüşdü.

Akademik Həmid Araslı özünün "Xaqani Şirvani" kitabına böyük sənətkarın məhz bu qənaətini epiqraf vermişdi: Azadlıqdan gözəl nemət yoxdur (Bakı, 1982). Dövrünün bir çox elmlərini, klassik poeziyanı, fəlsəfi-ictimai fikir tarixini dərindən öyrənmiş Xaqaninin bütün zamanlarda və ictimai quruluşlarda aktual olan bu qənaətə gəlməsində təəccüblü və qeyri-adi bir şey yox idi. Axtarsan, onun sələfləri və müasirləri olan şair və filosofların bir çox əsərlərində (işraqilərdən üzü bəri) insan azadlığının fövqəladə bir nemət olduğunu təsdiq edən xeyli etiraflar və əsaslandırmalar tapmaq olar. Lakin azadlığın insan üçün heç şeylə müqayisəyə gəlməyən çox böyük bir nemət olduğunu Xaqani yalnız müdriklərin əsərlərindən öyrənməmişdi. Bu böyük həyat dərsini şair özünün şəxsi ömür kitabının hərdən ürək açan, çox vaxt isə qan qaraldan əlvan səhifələrindən oxumuş, ona görə də lap dərindən mənimsəyib, sarsılmaz şəxsi əqidəsinə çevirmişdi. Məşhur "Həbsiyyə" əsəri Xaqaninin dəfələrlə tale yazısı olmuş zindan həyatının ölməz poetik abidəsidir. Burada mətin, vüqarlı bir sənətkarın zindan əzabları, azadlıq yanğısı, onun böyük fiziki və mənəvi sıxıntılar içində başa vurduğu məhbus həyatının cəhənnəm zillətinə bərabər hadisələri ürəkləri yandıran qüvvətli poetik vasitələrlə əks olunmuşdur. Əsrinin ədalətsiz hökmdarlarına, rüşvətxorluğu özünə peşə etmiş saray məmurlarına, dindən gəlirini artırmaq üçün istifadə edən ikiüzlü ruhanilərə qarşı sonsuz qəzəb və nifrət Xaqani "Həbsiyyə"sinin hər bir səhifəsindən boy göstərməkdədir.

Şairin sanballı şeirlər divanı, dərin mənalar, müdrik qənaətlərlə zəngin olan "Töhfətül-İraqeyn" poeması, müxtəlif ölkələrin dövlət başçılarına, alim və şairlərinə, dini liderlərinə yazdığı məktublardan ibarət möhtəşəm ədəbi irsi mövcuddur. Bu zəngin xəzinədə qəsidələr mühüm yer tutur. F.e.d., prof. Xəlil Yusifov yaxşı deyir ki, Firdovsi ilə Nizaminin poema janrında, Hafiz və Füzulinin qəzəldə, Ömər Xəyyamın rübaidə göstərdikləri möcüzəni Xaqani məhz qəsidə janrında nümayiş etdirməyə müvəffəq olmuşdur. Bəli, ən müxtəlif münasibətlərlə yazılmış mədhiyyə, Fəxriyyə və mərsiyyələrdən ibarət olan bu qəsidələr ibrətamiz məzmun, orijinal bədii təsvir və ifadə vasitələri ilə çox zəngin olduğu üçün öz ədəbi ictimai mahiyyətini bu gün də qoruyub saxlamaqdadır.

Sərhədsiz istedadı, həqsevərliyi, cəsarəti ilə saray tülkülərinin canına lərzə salan şair onların böhtanları əsasında dönə-dönə təqib olunmuş, dəfələrlə zindanlara atılmış, həbsdən sonra da uzun müddət Şirvanı tərk etmək ona yasaq edilmişdi… Bütün bu səbəblərə görə Xaqaninin azadlıq neməti haqqında dedikləri - bir sıra digər şeir-sənət xadimlərinin bu barədəki mülahizələrindən fərqlənən daha tutarlı qənaətlərdir.

Heç də təsadüfi deyil ki, ömrünün son - qocalıq çağlarında qəriblikdə yaşayıb maddi sıxıntılara məruz qaldığına baxmayaraq, Xaqani Qızıl Arslanın da dəvətindən imtina edərək saraya getmir, nisbi də olsa, öz azadlıq nemətini sarayın cəh-cəlallı həyatına dəyişmir.

Təqribən 25 il bundan öncə Akademiyanın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun başbilənləri 20 cilddən ibarət "Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası" adlı çox gərəkli bir layihə üzərində götür-qoy edəndə "VII-XII əsrlər Azərbaycan şeri" cildinin hazırlanmasına o zaman Orta əsrlər ədəbiyyatı şöbəsində çalışan gənc, lakin ümidverən, istedadlı ədəbiyyatşünas Teymur Kərimovu da cəlb etmişdilər. 20 cildliyin baş redaktoru, akademik Mirzə İbrahimov ikinci cildə müqəddimə yazmağı, orada gedəcək ədəbi mətnə izahlar və qeydlər hazırlamağı ona həvalə etmişdi. 400 səhifəlik bu cildin təqribən yarısı Əfzələddin Xaqaninin qiymətli irsindən seçmələri əhatə edir. Təbiidir ki, müqəddimənin, eləcə də izah və qeydlərin mərkəzində Xaqani və onun müxtəlif janrlarda yazılmış bir-birindən gözəl əsərləri dururdu.

Bu yaxınlarda mən digər mənbələrlə yanaşı həmin cilddə gedən Xaqani əsərlərini və kitabın müqəddiməsini bir daha nəzərdən keçirdim. AMEA-nın müxbir üzvü T.Kərimli haqlı olaraq hələ 20 il öncə belə düzgün qənaətdə olmuşdur ki, Xaqaninin yaradıcılığı Azərbaycan ədəbi məktəblər silsiləsinin iki möhtəşəm zirvəsindən biridir. Onun əsərləri zəmanəsinin lirik fəlsəfi poeziyasının nailiyyətlərinin çox uğurlu bir yekunu olmaqla yanaşı, həm də Nizami dühasının epik-romantik üfüqlərinə keçid mərhələsidir. Doğrudan da Şirvan dahisinin ədəbi irsi öz fikri vüsətinə, ictimai motivlərinin təravətinə, həm də təkrarsız bədii keyfiyyətlərinə görə Gəncə dahisinə qədərki poeziyanın ən yüksək mərhələsidir. Və çox təbiidir ki, Xaqaninin özündən sonrakı Yaxın və Orta Şərq, özəlliklə Azərbaycan şairlərinə böyük təsiri olmuşdur. Onun dərin poetik qənaətləri, orijinal bədii təsvir vasitələri, bir-birindən gözəl təşbeh və istiarələri, abdar qafiyələri yaradıcılıqdan-yaradıcılığa köçmüş, neçə-neçə sənətkarın yazı üslubunu büllurlaşdırmışdır. Hətta Nizami kimi nəhəng, mütəfəkkir şair belə Xaqani poeziyasının nüfuzedici təsirindən kənarda qala bilməmişdir. Əlbəttə, Nizaminin öz dahi müasirinin vəfatı münasibətilə mərsiyə yazaraq onun narahat ruhuna ağı deyib rəhmətlər oxuması da şəksiz, elə bununla izah olunmalıdır.

Töhfətül-İraqeyn" Xaqani yaradıcılığının ən sanballı və ən parlaq nümunəsidir. Bir sıra çox mühüm keyfiyyətlərinə görə əsəri öz dövrünün poetik ensiklopediyası adlandırmaq mümkündür. Həqiqətən də "Töhfətül-İraqeyn" əsəri Xaqaninin Kufə, Nəcəf, Məkkə, Mədinə, Şam, Mosul və digər Yaxın Şərq şəhərlərinə səfərlərini, həmin səfərlər çərçivəsindəki görüşlərindən canlı təəssüratlarını əks etdirən çox qiymətli, real tarixi-bədii təsvirlərlə zəngindir. Nəzərə alsaq ki, adlarını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz bu coğrafi məntəqələr sadəcə əhalisi nisbətən çox olan yaşayış məskənləri deyil, həm də Orta əsrlər müsəlman aləminin ən çox tanınmış dini, elmi, mədəni, ədəbi, sənətkarlıq mərkəzləri idilər, onda Xaqaninin xarici səfərlərdə özü və həmvətənləri üçün yeni və zəngin olan necə mənəvi bir mühitlə qaynayıb-qarışdığı bir daha aydın görünər.

Bu səfərnamədə təravətli, təsvir və ifadə vıasitələri, orijinal bədii obrazlar nəzəri cəlb edir. Məsələn, maraqlıdır ki, Xaqani bütün kainata təmənnasız işıq və hərarət yayan əzəmətli, qüdrətli günəşi, bu müqayisəyə gəlməz keyfiyyətlərinə baxmayaraq, sorğu-suala tutur, başqa şairlərdə görmədiyimiz xəcil, üzüqara bir vəziyyətdə təsvir edir. Günəşin ölçüyə-hesaba gəlməyən nəhəng imkanlarını qeyd edib onu yetərincə öydükdən sonra şair aftaba müraciətlə onun özündən-özünə çox tutarlı şikayətlər yağdırır, hətta adına və ləyaqətinə xələl gətirən bəzi nöqsanlarına görə onu ciddi surətdə ittiham edir. Həm də Xaqani öz ittihamnaməsini çox incə, lakin heç kəsin inkar edə bilməyəcəyi danılmaz həyat faktı əsasında təqdim edir:

Günəş! Sən hər şeyə nüfuz edirsən,

Çox böyük, çox uca olsan da bəzən

Enirsən üstünə qara torpağın,

Ayağı altına hər bir alçağın.

Yalnız hüdudsuz istedad və cəsarət sahibi olan sənətkarın belə bir bədii ittihamı irəli sürməyə iradəsi çata bilərdi. Məhz bu zəmində şair günəşi obyektiv olmamaqda qınayır, ayrı-ayrı fərdlərə, o cümlədən də bəzən Xaqaninin özünə ögey münasibət bəslədiyi üçün onu danlayırdı.

"Töhfətül-İraqeyn" əsərində XII əsrin və ondan öncəki mərhələnin bir sıra böyük tarixi və elmi-bədii həqiqətləri öz parlaq inikasını tapmışdır. Lakin bu günün ədəbiyyatşünasları sözü gedən poemanın müəllifinin ruhuna bir də ona görə minnətdardılar ki, şair burada şəxsən özünün həyatı, nəsil-nəcabəti, ailəsi, doğmaları haqqında, uzaq-yaxın səfərləri zamanı görüşdüyü, məktublaşdığı ədəbi-tarixi simalar haqqında da geniş məlumat vermişdir. Prof. Qafar Kəndliyə bir daha qəni-qəni rəhmətlər olsun ki, o, digər məxəzlərlə yanaşı, lakin onların hamısından çox məhz Xaqaninin özünün şəhadət verdiyi qiymətli fakt və hadisələr əsasında ilk dəfə bu böyük şairin mötəbər və müfəssəl elmi tərcümeyi-halını yazıb meydana qoymuşdur. Bu rəhmət dualarından bir pay da böyük şairimizin tanınmış və sanballı tədqiqatçısı, onun əsərlərinin bir çoxunun tərcüməçisi və naşiri, görkəmli əlyazmaçı alim Məmmədağa Sultanovun əziz xatirəsinə düşür.

Onu da qeyd etmək vacibdir ki, bəzi hökmdarların adına ünvanladığı mədhnamələr üçün Xaqani bu əsərində dərin peşimanlıq duyğuları yaşadığını acı-acı etiraf etmişdir.

Xaqaninin yaradıcılığında mədhiyyələr geniş yer tutur. Əlbəttə, mədhiyyə özünəməxsus tələbləri olan bir qəlibdir və bu qəlibin içində bir qayda olaraq məmduhlar, hökmdarların nəsli-nəcabəti, onların zərbi-dəsti, səxavəti və s. bol-bol təriflənir. Lakin diqqətlə baxanda görmək çətin deyil ki, şairin bu qəbildən olan əsərləri də başdan-başa təriflərdən və öymələrdən ibarət deyil. Bu və ya digər şeri yazarkən ömrünün hansı mərhələsini yaşadığından asılı olmayaraq, Xaqani həmişə düz yol göstərməyə çalışmış, hökmdarlara nəsihət verməyi üstün tutmuş, onları insafa, ədalətə çağırmış, bəd əməllərdən uzaqlaşmağa dəvət etmişdir. İnsan talelərinin həll olunduğu çox məsul məqamlarda şair onlara hiss və duyğunu, şəxsi münasibətləri, casusların, xəbərçilərin böhtanlarını yox, ağlı, insafı, vicdanı, düzlüyü rəhbər tutmağı tövsiyə etmiş, hakimləri sərxoşluqdan bilmərrə uzaqlaşmağa çağırmışdır.

Xaqaninin babası, atası, anası, əmisi, özü haqqında bir sıra mülahizələrini əsas götürüb onu qeyri-təvazökarlıqda günahlandırmaq qəbahət olardı. Bu böyük istedad "tərəzinin gözünü əymədən", yeri gələndə öz nöqsanlarından da danışır, vaxtilə atdığı bu və ya digər xoşagəlməz addımı üçün özünü də kəskin tənqid edirdi. "Töhfətül-İraqeyn"də Cəmaləddin Mosuli ilə görüşündən bəhs edərkən şairin, mən deyərdim ki, yana-yana yazdığı bir etiraf, üzərindən yüzillər keçdiyinə baxmayaraq, bu gün böyük sənətkarın qədirşünas oxucularını da yandırıb tökür:

Biri deyir: - Xaslar məclisinə get,

O birisi deyir: - Şahı tərif et!

Mənsə bir döşəmə üstə oturdum,

Nə irəli getdim, nə geri durdum.

…Lakin möhtac qalıb çörəyə, bəzən

Öydüm bir alçağın süfrəsini mən.

Bəzi məclislərdə çox utanmışam,

Qızıl tək, torpaqda tapdalanmışam…

"Töhfətül-İraqeyn" Xaqaninin tədqiqatçıları tərəfindən müxtəlif çalar və yönlərdə yozulur. Bununla belə, onlar bir vacib məsələdə yekdildirlər ki, şair bəzi digər əsərlərində olduğu kimi, burada da gah tarixi hadisələrə, gah da çağdaşı olan insanlara, onların konkret əməllərinə istinad etməklə yenə də zəmanəsinin ictimai eyblərini, gərdişi-dövranın ədalətsizliklərini qamçılamış, yamanlamışdır:

Dövlət nə qüdrətin, nə hünərindir,

Mənsəb də, sərvət də nakəslərindir.

fələyin zatında qalmamış nişan

İgidlik, sədaqət və adamlıqdan!

Əsl insanları xəcalətə batıran əxlaqi eybəcərliklər, var-dövlətə, pula-qızıla əsaslanan münasibətlər bu təkrarsız lirik poemada da şairin usanmaq bilmədən ifşa etdiyi böyük ictimai qəbahətlərdir.

"Mədain xərabələri" Xaqaninin müxtəlif dillərə dönə-dönə tərcümə olunmuş ən populyar, dərin məzmunlu qəsidələrindən biridir. Bu əsərdə şair bizi inandırır ki, əsrlər boyu bir çox dövlətlərə meydan oxumuş bir səltənətin möhtəşəm saraylarının xərabələri təkcə hökmdarlar üçün deyil, hər bir insan üçün də ibrət dərsi olmalıdır. Bir neçə il öncə prof. Qəzənfər Paşayev, prof. İsrafil İsrafilov, işıqlı xatirələri bizim üçün həmişə əziz olan İraq alimi dr. Əbdüllətif Bəndəroğlu, şair, telejurnalist, f.e.n. Ağalar Mirzə ilə birlikdə o tarixi yerləri, Mədain xərabələrini ziyarət edərkən Xaqani qəsidəsindən xalq şairi M.Rahimin tərcüməsində hələ orta məktəb şagirdləri ikən yadımızda saxladığımız ayrı-ayrı beytləri vird edirdik:

Diqqətlə bax, ey könül, qarşındakı bu eyvan

Ayineyi-ibrətdir, öyrən onu, dərk et, qan!

…Der sən biz idin, biz sən,

torpaq olacaq hər şey,

Gəz üstümüzü, ağla, göz yaşı

axıt bir an…

Yadıma düşür ki, həmin İran-İraq səfərimizin ən gənc iştirakçısı, Qəzənfər müəllimin istedadlı oğlu, o zaman 8-ci sinifdə təhsil alan Murad böyüklərin susduğunu görüb akademik Həmid Araslının VIII sinif dərsliyindən öyrəndiyi həmin şeri əsərin ruhuna uyğun bir ahənglə əzbər söylədi.

Ədəbiyyatımızın nadir incilərindən olan bu əsər güclü bədii təsvir və ifadə vasitələri, o cümlədən də bəzən insanın tüklərini ürpədən kontrastlar-təzadlar əsasında yazılmışdır. Sahibləri bir zaman bütün ətraf ölkələrə amirlik etmiş bu müəzzəm sarayın indi (yəni XII əsrdə) Xaqaninin üzbəüz dayandığı çox pərişan görkəmi, şən, gümrah, şıdırğı musiqi əvəzinə yarımuçuq sütunlardan eşidilən bayquş səsi məhz belə təsir bağışlayır, onlara baxanda vaxtilə zorla, güclə qəhr olunmuş məzlumların ah-naləsini dinləmiş kimi olursan.

"Mədain xərabələri"ndə əksini tapmış hər bir təsirli epizod, tarixi hadisə dərin elmi ümumiləşdirmə ilə yekunlaşdırılır. Təkcə elə bu beytin mahiyyətini açmaq üçün təbiətşünas alim yəqin ki, saatlarla davam edə biləcək əsaslandırma və şərhlər verə bilər:

Bil, günəşdir məharətli kimyagər

bu dünyada,

Salma başqa kimyaları, iksirləri sən yada!

Ustad sənətkarın müraciət etdiyi bütün şeir şəkillərində yədi beyzası olduğunu hamı etiraf edir. Onun "Həbsiyyə" silsiləsindən yazdığı nümunələrdən birində çox maraqlı bir mənzərə təsvir olunur.

Hər səhər qalxar göyə ah ilə əfqanım mənim,

Qərq olar qanda şəfəqtək çeşmi-giryanım mənim.

Boynuma Zöhhak ilanı saldı ahəngər bu gün,

Çün Firidun xəzinəsidir əqli-ürfanım mənim.

Oxşayar kündə ayağımda dəyirman daşına;

Qanlı göz yaşımla işlər bu dəyirmanım mənim…

Görmək çətin deyil ki, bu çox ürəkgöynədən, real, canlı mənzərənin mərkəzində şairin özünün, ağır zülmə məruz qaldığına baxmayaraq, vüqarını itirməmiş obrazı təcəssüm edir. Nizami muzeyinin ekspozisiyasında bu şerin oyatdığı təəssürat əsasında Azərbaycanın xalq rəssamı Böyükağa Mirzəzadənin çəkdiyi əla bir kompozisiya nümayiş etdirilir. Mən orada çalışdığım uzun illər ərzində dönə-dönə şahidi olmuşam ki, tamaşaçılar bu sərt məzmunlu əsərin önündə həmişə ayaq saxlayır, dahi şairin sənətkar vüqarı və iradəsi önündə ehtiramla baş əyirlər…

Yaxın Şərqin ilk intibah carçılarından olan Xaqani Şirvaninin məhz bü vüqarlı, əzəmətli, iradəli obrazı qarşısında baş əyir, bir daha onun ölməz yaradıcılığına öz qədirşünas münasibətimizi bildiririk.

Bəkir Nəbiyev

Ədəbiyyat qəzeti.- 2010. - 8 yanvar. - S.1, 2.