Rəngli yuxular boyunca

Ötən əsrin 70-ci illərinin sonlarında Azərbaycan oxucusunun marağını çəkən yeni nəşrlər sırasında tanınmış yazıçı Ələviyyə Babayevanın "Hardasan, dost, harda", "Adamlar və talelər" kitablarının xüsusi yeri var idi. Bu marağın kökündə həmin əsərlərin üstü bəzək, ilk baxışdan hər işin yağ kimi getdiyi nəhəng sovet sisteminin alt qatında, mahiyyətində get-gedə özünü daha qabarıq göstərən neqativ gerçəkliyə fərqli yazıçı baxışının, gerçəkliyi əks etdirmək cəsarətinin cəlbediciliyi dayanırdı. İmperiya təbliğatının üfürüb şişirtdiyi xoşbəxt sovet adamının hər cür probleminin cidd-cəhdlə ört-basdır edildiyi bir vaxtda yaşanan olayların mahiyyətindəki mənəvi sarsıntıları, tale, şəxsiyyət sınıqlıqlarını bütün dolğunluğu ilə ədəbiyyata gətirmək bir növ dövrün yazıçı üzərinə qoyduğu missiyadan irəli gəlirdi. Həmin illərdə cəmiyyətdə baş verənlərə münasibətdə yazıçı cəsarəti, yazıçı vətəndaşlığı ilə oxucu marağı daha çox üst-üstə düşürdü və ədəbi mühit cəmiyyətə daha yaxın idi. Belə bir vaxtda Ələviyyə Babayevanın yeni roman və povestlərinə olan dərin oxucu sevgisi onun bir yazıçı kimi insanların real həyat, yaşam tərzini bütün reallıqları ilə görüb əks etdirmək bacarığından qaynaqlanırdı. Ələviyyə xanımın qələmə aldığı əsərlərin mövzusu həyatın özündən gəlirdi, onun qəhrəmanları, təqdim etdiyi obrazlar gündəlik həyatda oxucunun hər gün, üzbəüz gəldiyi, rastlaşdığı insanların bir növ prototipləri idi. Onun əsərlərində təsvir olunan mühit bir növ bu insanların gündəlik həyatından keçirdi. Yazıçının gerçək həyatı bütün əyintiləri, sosial problemləri, mənəvi aşınmaları ilə bir arada təqdim etməsi maraq doğurur. Onun daha çox mübarizliyin, mənəvi saflığın, sosial ədalətin qələbəsinə dəstək olmaq məramına hesablanan əsərləri ənənəyə sadiqliyilə bərabər yeni bir epoxanın başlanğıcının ilk özünühissetdirmə mesajı kimi qəbul olunurdu. Ələviyyə xanımın əsərləri o dövrün mahiyyətinin bütün gerçəkliyi, daha öncə təbəddülatları dolğun şəkildə əks etdirməsi baxımından böyük maraq doğururdu. Onun təsvir etdiyi müsbət obrazlar bir növ oxucunun dostu-doğması, eyni dərəcədə mübarizə yoldaşları idilər. Ona görə də sevilir, yadda qalırdılar. Bunun bir səbəbi Ə.Babayevanın fitri yazıçılıq istedadı, həyatı yaxşı bilməsi, müşahidələrinin dəqiq və iti olması ilə bağlıdırsa, digər tərəfi onun dünya ədəbiyyatına, bu ədəbiyyatda qazanılan forma-axtarış yeniliklərinə yaxından bələdliyindədi. Təsadüfi deyil ki, Ələviyyə xanım L.Tolstoy, İ.Turgenev, A.Çexov, V.Korolenko, M.Qorki, K.Paustovski, A.Qaydar, V.Byankin, V.Astafyev, V.Polova, Y.Sotkin, Y.Çaruşin, A.Zegers kimi görkəmli sənətkarların əsərlərini dilimizə ustalıqla çevirib. Şübhəsiz ki, bu yaradıcılıq təmasının, ünsiyyətinin müsbət təsiri Ə.Babayevanın sənətkar obrazının formalaşmasından yan ötə bilməzdi. Məhz bu təsirin nəticəsi olaraq bir-birinin ardınca onun "Adamlar və talelər", "Hardasan, dost, harda", "Son döngə", "Rəngbərəng yuxular", "Dəli Sona", "Süsən-sünbül", "Əlvida" və s. kitabları ara-ərsəyə gəlir, yazıçı-publisist flora Xəlilzadənin dediyi kimi, bu əsərlər ötən əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycan nəsrinə yenə nəfəs gətirir, özünə layiqli yer tuturdu.

Təkcə "Hardasan, dost, harda" povesti üzərində dayanmaq bəs edər ki, Ə.Babayevanın yazıçı vicdanının nə dərəcədə cəmiyyətin saflaşmasına, haqqın qələbəsinə hesablanmasının miqyasını bütün detalları, gerçəkliyilə göz önünə gətirə biləsən; yaşlı nəsil hələ də bu maraqlı əsərin parlaq obrazlarından biri Elxan Biləndərlinin mənəvi təmizliyinə olan heyranlığını unutmayıb. Gənc jurnalist olan Elxan Biləndərlinin dərin məhəbbətlə sevdiyi Ulduz - bu tələbə qız onun həyat amalını, ruhi paklığını, sədaqətini layiqincə qiymətləndirə bilmir, şana-şöhrətə, firavan, dəbdəbəli həyata üstünlük verir, bu dəbdəbənin alt qatındakı məyusluq hələ ona çatmır. Qeyri-qanuni yaşadığı mənəviyyatsız bir insan onunla bir məşuqə kimi davranıb atır.

İlk məhəbbətin uğursuzluğundan doğan kədər hissini insanların xoşbəxtliyinə xidmət göstərməklə unutmağa çalışan Elxan Biləndərli iş yoldaşı, gənc şair Ziya kimi vicdanlı insanların simasında özünə dost-arxa tapır, baxmayaraq ki, yolunun üstünə Ədalət Kərimli kimi donosbaz, ləyaqətsiz, həyat amalı qarayaxmalardan ibarət olan tiplər çıxır, vaxtının çox qiymətli hissəsini belə insanlarla mübarizəyə həsr edəsi olur, yenə də Elxan öz həqiqətlərinə arxa çevirmir, yetim, kimsəsiz İlqarı şəxsi gəlir, qazanc naminə köləyə, nökərə çevirən Əflatun kimi harın, həyata, cəmiyyətə ciblərinin gözüylə baxmağa vərdişkar olan viruslarla sonacan mübarizə aparır, Azad Şahdağlının simasında dəyərli insanlara arxa olur. Həqiqətə, paklığa sədaqətli xidməti yolunda Ziya kimi mərd, qədirbilən dostunu itirməyinə baxmayaraq, Elxan Biləndərli öz amalını, iradəsini sona qədər ləyaqətlə sürdürə bilir, şəxsiyyət bütövlüyünü hifz edir. Bu obraz bütün yaşantıları ilə qələm adamlarına daha yaxın, doğma olduğundan ədəbi həyatın gündəlik söhbətlərindən hər dəfə yenidən keçir. Yadımdadı ki, "Hardasan, dost, harda" povestinin oxucu diqqətinə təqdim edildiyi ilk illərdə ali məktəbin filologiya fakültəsinin tələbələri Elxan Biləndərli obrazında öz gələcək fəaliyyətlərinin cizgilərini necə görürdülər, özlərini onda neçə axtarırdılar... Bu obraz bütöv bir dövr Azərbaycan gəncliyinin, daha çox da mətbuat, ədəbiyyat sevdalısı olan yeniyetmələrin həyat idealı səviyyəsində qəbul olunurdu, bu sənəti sevib-seçən gənclər üçün Elxan Biləndərli simvolu çox doğma və əziz idi. Elxan obrazına olan gənclik marağı indinin özündə də öləziməyib. İqtisadi dəyərlərin mənəvi dəyərləri bir növ üstələməsi təsəvvürü yarandığı cağdaş həyatımızda Elxan Biləndərli kimi öz sənətinə, işinə qəlbən bağlı olan, əxlaqi cəhətcə pak, təmiz insanların yeri daha çox görünür.

Ələviyyə Babayeva yaradıcılığını şərtləndirən başlıca cəhət ondan ibarətdir ki, o, qələmə aldığı, təsvir etdiyi mühiti "yaxşı tanıyır, duyur, hiss edir, həmin mühitin problemlərindən baş çıxarır, adamlara yaxşı bələddir, məişəti mükəmməl bilir və bütün bu cəhətlər onun əsərlərində özünün yüksək bədii-estetik təcəssümünü tapır". Şübhəsiz, "sənətkarlıqla həyat materialının dolğunluğu arasında vəhdət yaranırsa, yazıçı böyük bədii nailiyyət qazanır" (Elçin). Bu baxımdan Ələviyyə Babayevanın həyatdan gələn müşahidələrinin sənətkarlıqla qələmə alınmış əsərlərindəki təcəssümü çox maraqlı, uğurlu və yaddaqalandı. Tanınmış türk yazıçısı Suaat Dərviş Ələviyyə xanımın yaradıcılıq uğurlarının, özünəməxsusluğunun bu cəhətini nəzərdə tutaraq böyük uzaqgörənliyilə "O, gələcəyin böyük romançısı olacaq" yazırdı.

Görkəmli Füzulişünas alim Əkrəm Cəfər məqalələrinin birində həyatı öyrənmək və onu köklü şəkildə ədəbiyyata gətirmək baxımından gənc ədəbi qüvvələrə vaxtilə məsləhət görürdü ki, gedin Ələviyyənin əsərlərini oxuyun".

On dörd yaşında ilk hekayəsi işıq üzü gördüyü vaxtdan bəri, "Yazmaya bilmirəm, yazmasam ölərəm" düşüncəsilə yaşayan, yazıb-yaradan Ələviyyə Babayevanın əsərləri bu günə qədər dünyanın müxtəlif ölkələrində, o cümlədən Rusiyada, Çində, Fransada, Yaponiyada, Bolqarıstanda və qardaş Türkiyədə nəşr olunub, dərin oxucu marağı qazanıb. Onun sevə-sevə yaratdığı obrazlar indinin özündə də oxucu marağıncadı və doğmalığıyla adamı özünə çəkir, qəlbi isidir. Bu, istedadlı, zəhmətkeş, öz sənətinə qəlbən bağlı, əbədiyaşar bir sənət adamının gərgin əməyinin ən dəyərli nəticəsidir. Doğru deyiblər ki, yanmayanlar his verir. Ələviyyə Babayevanın bütün əsərləri qəlb işığında qələmə alındığından, yanaraq yazıldığından belə parlaq, rəngbərəng, cəlbedicidir. Bu əsərlər həyatı öyrədir, həqiqətə yol açır, vətəndaşı vətən daşı olmağa inadla səfərbər edir, "yaxşılığa doğru addım at, yeri, qorxma" - deyir.

S.Hüseynoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 19 avqust.- S.5