"Azərbaycan romantizmi"

Zaman keçdikcə ədəbi irsimizin ideoloji əyintilərə məruz qalmış sahələri ortaya çıxır. Belə sahələrdən biri iyirminci əsr Azərbaycan romantizmidir.

Ədəbiyyatımızda "romantizm cərəyanı"nın bir əsri tamam olur. Bununla belə bu cərəyan ədəbiyyatı bəzi qadağalar üzündən mövcud olduğu hüdudlarda öyrənilməyibdir.

Əyintilər elə cərəyan üzvlərinin özlərinin müəyyənləşdirilməsindən başlayır.

Bu fikirləri oyadan filologiya elmləri doktoru Vəli Osmanlının "Azərbaycan romantizmi" kitabıdır ("Elm" 2010). Burada cərəyan üzvlərini yeni tərkibdə - birincisi Əli bəy Hüseynzadə olmaqla gorürük.

Bəllidir ki, romantızmin Azərbaycanda ədəbi cərəyan miqyasında bərqərar olması hamıdan artıq Ə.Hüseynzadənin fəaliyyətilə bağlıdır. Ədibin romantizmdəki fəaliyyətinin üç tərəfi aşkarlanır: Bilavasitə, bu sənətin ilkin bədii nümunələrini yaratması, Avropa romantiklərinin əsərlərindən tərcümələr edib, milli mühitdə yayması, baş mühərriri olduğu mətbuat orqanları "Həyat" qəzetinin "Füyuzat" jurnalının redaksiyası ətrafında romantik yazıçılar nəslini birləşdirib, onu ədəbi cərəyan səviyyəsinə çatdırması.

Ə.Hüseynzadənin bədii yaradıcılığı bizdə az öyrənilib. Bədii yaradıcılığının ilkin mərhələsi Rusiya imperiyasındakı inqilabın gətirdiyi və romantizmin də bədii tədqiq sahələrindən olan azadlıq, milli müəyyənlik və Vətən mövzuları ilə bağlıdır.

Azadlıq - inqilabın gedişində irəli sürülən siyasi tələb olmaqdan əlavə Ə.Hüseynzadənin dünyagörüşündə mənəvi ehtiyacdır. "Həyat" qəzetində dərc elətdirdiyi "Hürriyyət" əsəri azadlığın mənəvi gözəlliyinə həsr edilib. Tədqiqatda hürriyyətin estetik hüsni, romantik təbiəti açıqlanır. "Romantik estetikanın nümunələri" bölməsi ədibin "Həyat və meyli-füyuzat", "Nicat məhəbbətdədir", "Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar" əsərlərindəki romantizmin estetik tərəflərini təqdim edir.

Millət, milli müəyyənlik sahəsində Ə.Hüseynzadənin xidmətləri kitabın iki fəslində öyrənilir. Bunlardan biri regional, digəri qlobal türklüyə həsr edilibdir. Fəqət, hər ikisində başlıca mətləb türklərin mənəvi birliyi məsələsidir. Bu məsələ onun "Turan" şeirindən başlayıb, "Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?" əsərinədək uzun bir yol keçmişdir.

Vətən anlayışı ədibin "Hali-Vətən" şeiri ilə istiqamət götürüb, "Turan romantik idealı"na aparır. Azadlıq, Vətən, Millət - Türklük, Turan.

Ə.Hüseynzadənin romantiklər ədəbi nəslindən kənarda qalmasına, uzun illər ona qarşı yönəlmiş ittihamların səbəbini görməyə təkcə bu deyilənlər də kifayət edər.

Digər romantikimiz Abdulla bəy Divanbəyoğlunun adı yarım əsr bundan əvvəl ədəbiyyat tarixinin romantizm fəslinə daxil edilsə də, bu sənətkarın yaradıcılığı büsbütün kölgədə qalmışdır. Romantiklərimizin sırasında əvvəldən axıra nasir olan Divanbəyoğlunun ilkin romantik nəsr nümunələrini yaratması, sentimentalizmdən başlayıb, romantizmə keçməsilə fərqləndirilir. "Əbdül və Şahzadə", "Parlaq ulduz" əsərlərindəki sentimental məhəbbət romantizmdə "qüssəli məhəbbət", deyilən növün əsası kimi səciyyələndirilir. Yazıçının 1901-ci ildə yazdığı "Köçərilərin həyatının müşahidələri" povesti romantizmin doğma yurd, yurdun təbiəti motivlərini bəyan edir. "Ardoy dərəsi" hekayəsinin özünün qeyri-reallığı ilə milli bədii təcrübəyə sehrkarlığın təsviri üsulunu gətirdiyi bildirilir.

Deyildiyi kimi, bəlli səbəblərdən elmi tədqiqatlardan kənarda qalan bu yazıçının povest və hekayələrindəki həssas məhəbbət süjeti Nərimanovun "Bahadır və Sona" romanının ənənəsi kimi qiymətləndirilir. Avropa romantizm ədəbiyyatı ilə də analoji oxşarlığın olduğu nəzərə çatdırılır. "Bədii-estetik baxımdan romantizmin hisslər dövrünü yaşamış sentimentalizmin davamı" olduğu deyilir.

İyirminci əsr romantizm ədəbiyyatımızda ayrıca yeri olan A.Səhhətin yaradıcılığı kitabda "Hürriyyət və Vətən duyğuları", "Millət qayğısı", "Təbiətə meyl" və "Səhhətin sənət görüşləri" başlıqları altında təhlil olunur. Rusiyada baş verən fevral inqilabının sədalarını hələ Şamaxıda eşidən Səhhət "ancaq adı gələn azadlığı", "hürriyyət mələyi" deyə obrazlaşdırmışdır.

Şairin yaradıcılığında təbiət mənzərələri, ilin fəsilləri haqqında lirik-romantik peyzajlar sənətkarın "dünyagörüşü və həyata münasibətilə bağlı məsələ" kimi, həm də romantizmin yaradıcılıq prinsiplərinin ümumiliyi ilə izah edilir. Doğrudan da Azərbaycan romantik şairləri içərisində ümumən təbiət lövhələri, yaxud ilin hər bir fəsli A.Səhhət yaradıcılığında daha dolğun məzmun, daha incə çalarlarla əks olunur. Bu, hər şeydən öncə, şairin dərin və incə müşahidə qabiliyyəti, eləcə də romantizmin mövzularından olması ilə əsaslandırılır. A.Səhhətin "İlk bahar", "Yaz", "Yay", "Yay gecəsi", "Yay səhəri", "Qış" və s. şeirləri buna misal göstərilir. Şairin "Dərya kənarı" adlı şeirini bu baxımdan geniş təhlil edən tədqiqatçı, Səhhətin "xüsusi təsisat" kimi irəli sürdüyü hissi şeir tələbinin onun "uşaq şeirlərindən" başlayıb, bütün yaradıcılığı boyu, hətta müxtəlif sənətkarlardan etdiyi bədii tərcümələrdə də özünü göstərdiyi bildirilir.

Əsərlərində "fikirdən artıq hiss və xəyalın hakim olduğu" (A.Şaiq) A.Səhhətin sənət görüşlərini də ayrıca tədqiqata cəlb edən müəllif şairin "Həyat" qəzetinin redaksiyasına göndərdiyi məktubunda "ədəbiyyatımızın islahatı" məsələsini qaldırdığını qeyd edir. Bu islahat "təzə şeir necə olmalıdır?" şəklində qoyulur və "təzə şeir hissi şeir olmalıdır" kimi cavablandırılır. Bu cavab tədqiqatçının öz sözlərilə desək, "bir növ şairin özünün də yaradıcılıq istiqamətini müəyyənləşdirmiş olur".

Sənətkar, sənət və həyat məsələlərinin romantizm ədəbiyyatında əksindən danışan V.Osmanlı "təkcə A.Səhhət yaradıcılığının deyil, bütünlükdə Azərbaycan romantizminin incisi" saydığı "Şair, şeir pərisi və şəhərli" əsərindən söz açır. Özü də bu motivlərin H.Cavidin "Qüruba qarşı", C.Cabbarlının "Qürub çağı bir yetim" adlı əsərlərində də rastlandığını qeyd edir. Şeir pərisi obrazını "poeziyamızda hadisə" sayan tədqiqatçı A.Səhhətin bu poemasında həm də iki ədəbi dünyabaxışın - romantik sənətlə realist sənətin qarşılaşdırıldığını sezir.

Romantik ədəbiyyatımızın öyrənilməsində çatışmazlıqlardan biri bu cərəyan üzvlərini tam tərkibdə əhatə edən monoqrafiyanın olmaması idi. Hazırkı tədqiqatda romantiklərin hamısı əhatə olunub: Əli bəy Hüseynzadə, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Abdulla Şaiq, Abbas Səhhət, Abdulla bəy Divanbəyoğlu, Cəfər Cabbarlı.

Tədqiqat romantik yazıçıların ədəbi portretləri şəklində qurulub. Bu sənətkarların hər birinin yaradıcılığına romantizm mövqeyindən ayrıca yanaşılır. Məhz romantizm mövqeyindən. Təcrübə göstərir ki, bizim ədəbiyyatşünaslıqda romantik yazıçıların yaradıcılığı da əsasən realizm mövqeyindən araşdırılıb. Romantizmin öz təhlil üsuluna varılmayıb. Hazırkı tədqiqatda romantik əsərlərə bu sənətin öz yaradıcılıq prinsiplərilə yanaşıldığından yeni bir ədəbi məhsul meydana çıxarılır. Bunun üçün romantiklərimizdən birinin - məsələn, az öyrənilmiş Məhəmməd Hadinin yaradıcılığının portret tədqiqi ilə aşkarlananlara ötəri bir nəzər salmaq olar. Budur, iyirminci əsr Azərbaycanının siyasi və mənəvi ehtiyacı olan azadlıq. Dövrün realist ədəbiyyatında bu məsələ həmişə üzdə olub və barəsində çox deyilib. Lakin romantizm ədəbiyyatında azadlığın qoyuluşu, onun təsvir üsulları, mənəvi gözəllikləri yetərincə axtarılmayıb. Azadlıq burada mənəviyyat hadisəsi olaraq, özünün təsvir üsullarına malikdir. Hadi azadlığın romantik sinonimi olan hürriyyəti gözəl qız, sevgili simasında obrazlaşdırıb şeirə gətirmişdir. Burada sevgiliyə vurğunluqdan hürriyyətə vurğunluğa keçilir. Bu vurğunluğun üç mərhələsi müəyyənləşdirilir. Birinci mərhələ deyildiyi kimi, hürriyyətin gözəl qız, sevgili simasında obrazlaşdırılmasıdır. Bu mərhələdə hürriyyət "can alan gözəl", "məhbub", "dilbərdir" bir sözlə, yer gözəlidir. İkinci mərhələdə hürriyyət -"mələk", "hur", "pəri"dir, yəni səma gözəlidir. Üçüncü mərhələdə hürriyyət - ümumən gözəldir, estetik kateqoriyadır. Bunların hər biri hürriyyətin simasında açılan çeşiddir, şeirdə rənglərdir, nəticədə bədii tərəqqidir.

Bu cür çeşidləri, rəngləri hürriyyətin qoşa qanadları olan Vətən və millət mövzulu əsərlərin romantik şərhində də görürük. "Vətən mövzusunun romantikcəsinə ifadəsi birinci növbədə Vətəni yurd, məkan maddiliyindən mənəviyyata keçirməkdə, mənəvi nemət kimi duyub, dərk etməkdə göstərilirdi. Yaxud, Vətən tarixi sınaq qarşısında qalanda belə, romantik əsərlərdə onun qurtuluşunda açıq ölüm-dirim mübarizəsi səhnələrindən daha çox, mənəviyyatda oyatdığı təlatümlərin təsvir edilməsi, Vətən şeirlərinin əksəriyyətinin pessimist ruhda olması". Bunlar yığılaraq romantik ədəbiyyatımızda zəngin bir vətəndaşlıq poeziyası yaratmışdır.

Hadinin "ürəkdə bəslənən amalımız iqbali - millətdir", - bəyanı "burada yalnız üsyan yox, həm də fəryad, təkcə nikbin fəlsəfi çağırış yox, eyni zamanda giley, şikayət, ələm və lənət də özündə əks etdirə bilirdi".

Romantik Hadinin insan mənəviyyatı ilə daha artıq məşğul olması romantizmin özündəndir. "Yeni sənət növü olmaq etibarilə romantizmin ən böyük nailiyyəti mövcud real dünya səviyyəsində və bərabərində insanın özündə tam bir dünya - daxili dünya kəşf etməsidir. Real dünyaya qarşı fərdin mənəvi dünyasını irəli sürməsidir". Fərdin mənəvi dünyasından ümumi insanlığa varılır. Romantizmin simvollaşdırma üsulu ilə ümumi insanlıq "bəşər" adında şeirə gətirilir. Bəşərpərvərliyi özünün əbədi məsləki qılmış şair insana sadəcə "bəşər" deyə müraciət etdiyindən şeirlərindən elə beləcə "bəşər" adlananlar da vardır. "İnsan" sözünü "bəşər"lə əvəz edib, daha doğrusu, "bəşər"i insanın sinoniminə çevirib, onunla canlı bir tərəfdaş kimi dialoqa girmək olurmuş. Bəşərin "böyük idrakı" ilə yanaşı, onun şərə qadirliyi romantizmin humanizmi ilə təhlil edilir, fikirlər bəşərin öz əməlləri ilə özünə qənim kəsilməsi üzərində cəmləşir. "Beşikdən məzara qədər bəşərin əhvalı" poemasının təhlilində o əməllərin ifadəsi izlənir.

Şairin bəşər məfhumu ətrafındakı mühakimələrinin izilə növbəti - "Bəşərin taleyində kədər" fəslinə gəlib, çıxırıq. "M.Hadinin sənətkar əhval-ruhiyyəsi qüssəli əhval-ruhiyyədir. Onun bədii ilhamı kədər üstündə köklənmişdir. Şairin yaradıcılığında kədərin bir neçə növü ilə qarşılaşırıq". Tədqiqatçı onlardan romantizmin poetikasında mühüm yer tutan "dünya kədəri" deyilən növün üzərində dayanır. Hadinin lüğətində bu ifadə "hüzni-ümumi" şəklində işlədilmişdir. "Hüzni-ümumi"nin haradan doğmasına gəldikdə, müəllif yazır: "Romantizmin fəlsəfəsinə görə ümumiyyətlə, dünyanın elə işləri vardır ki, onlar əvvəldən düzgün qurulmayıb. Hadinin dili ilə desək, dünyada bir çiçək varmı ki, solmasın, bir gül varmı ki, xar olmasın, bir ömür varmı ki, puç olmasın..."Dünya kədəri" dünyanın məhz bu qayğılarından qalanıb".

Hadinın romantizmində həqiqət, xəyal, şüur mənəviyyatın predmeti kimi fərdiləşdirildiyi bildirilir. Bu mənəviyyat predmetlərinin hərəsi silsilə şeirlərdə bədii yolla tədqiq olunur, hərəsinə də kitabda ayrıca fəsil həsr edilib.

Cərəyan üzvlərinin hər birinin yaradıcılığı bu sayaq romantizmin bədii tədqiq sahələri, mövzuları üzrə qruplaşdırılıb ayrıca fəsillərdə qoyulmuşdur. Belə yanaşma üsulu hər yazıçının yaradıcılığının açılmamış tərəflərinə işıq salmışdır. Doğrudur, bu yazıçıların ədəbi irsi həmişə öyrənilibdir. Bununla belə, hər romantikin yaradıcılığında bu qədər ədəbi məhsul kölgədə qalıbmış. Bunun səbəbləri müxtəlifdir. İdeoloji maneələrdən tutmuş, bədii materiala, romantizmin öz yaradıcılıq prinsipləri ilə yanaşılmamasınadək.

Keçən əsrin səksəninci illərindən Azərbaycan romantizm ədəbiyyatı ilə ardıcıl məşğul olan V.Osmanlı bu sahədə silsilə araşdırmalar aparır: "Azərbaycan romantikləri" (1985), "Abdulla Şaiqin romantizmi" (2004), "Məhəmməd Hadinin romantizmi" (2006) monoqrafiyalarını buraxdırmışdı. İndi də "Azərbaycan romantizmi birinci cild" adlı fundamental kitabını çap etdirmişdir. Tədqiqatın iki cildlik həcmində nəzərdə tutulmasını müəllif iyirminci əsr Azərbaycan romantizm ədəbiyyatının zənginliyi və indiyədək onun öyrənilmə vəziyyətilə əsaslandırır. İki cild - iki tədqiqat istiqamətini ifadə edir. Birincisi, burada əks olunduğu kimi, hər sənətkarın romantik yaradıcılığını ayrılıqda ədəbi portret oçerk şəklində araşdırmaq. İkincisi, bu yazıçıların hamısının romantik əsərlərini - bütünlükdə romantizm ədəbiyyatını bəhs olunan təsvir sahələri, mövzular, problemlər üzrə tədqiq etmək. Hazırda ikinci istiqamətdə işlər davam etdirilir.

Zəkulla BAYRAMLI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 19 avqust.- S.4.