Avtobioqrafiyam

Mən 1925-ci il avqust ayının 16-da Azərbaycanın dağlıq rayonlarından biri, qədim tarixə malik Şəkidə anadan olmuşam. Şəkinin dörd bir yanındakı dağlar başdan-başa palıd, qarağac, fısdıq və cökə meşəliyidir. Buna görə də rayonun dağlıq hissəsində yaşayan əhali əsasən dağçılıqla (odunçuluq) məşğul olur, həyətlərində düzəltdikləri quyularla meşədən gətirdikləri odundan kömür düzəldir, rayon mərkəzində satmaqla güzəran keçirirlər. Babam, atam və əmilərim dağçılıqla məşğul olurdular. Uşaqlıqda atam və əmilərimlə meşəyə gedər, gündə bir neçə dəfə ulaq və qatırlarla həyətimizə odun daşıyardıq.

Uşaqlığım qoynu meşəli dağlarda keçsə də, bu günə qədər dağ və meşə mənim üçün sirr olaraq qalır. Çünki bu meşəli dağlar nənəmin və anamın danışdığı nağılların məkanı idi. Babam həyətimizdən görünən, qış-yaz başı ağ çalmalı dağları göstərib deyərdi ki, arzumuz o dağın dalındadır. Uşaqlıq xəyallarımda və yuxularımda o dağa uçar, orda arzumla görüşərdim. Eşitdiyim nağılların qəhrəmanları da əlinə əsa alıb, ayağına dəmir çarıq geyib arzusunu həmin qarlı dağın arxasında axtarardı.

Qardaşım İsfəndiyar məndən 4 yaş böyük idi. O, artıq məktəbə gedirdi. 7 yaşım tamam olmamış mən də onun həvəsinə məktəbə getdim (o zaman uşaqları məktəbə 8 yaşından götürürdülər).

1934-cü ildə 3-cü sinfi başa vurdum, həmin il ailəmiz Bakıya köçdü. Mən 4-cü sinfə getməli idim. Lakin 4-cü sinifdə oxumağı bacarmadım. Çünki rus dilinin tədrisi rayon məktəblərində 4-cü sinifdən, Bakıda isə 3-cü sinifdən başlanırdı. Rus dilini qətiyyən bilmədiyimə görə yenidən 3-cü sinifdə oxumalı oldum.

Bakıya, bu şəhərin yoxsul təbiətinə və iqliminə uzun müddət uyuşa bilmirdim. Atam bir müddət ipək fabrikində fəhlə işləyəndən sonra xəstələndi, işini dəyişdi, uzun müddət Bakı restoranlarında çayçı və aşpaz işlədi. Anam Gülzar savadsız ev qadını idi. Amma çox yaxşı yaddaşı və fantaziyası vardı. Məlum nağılları qəribə əlavələrlə bəzəyər, bəzən də mənə aşılamaq istədiyi tərbiyəyə uyğun özündən ibrətli nağıllar uydurardı. Odur ki, anamın danışdığı nağıllar başqalarının danışdığı eyni nağıllara bənzəməzdi.

Babam, atam və əmilərim tamam savadsız idilər. Təkcə böyük əmim Əliəşrəf bir neçə il ruhani məktəbində oxuduğundan yazı-pozu bilirdi. Məndən böyük qardaşım nəslimizin ilk savadlısı sayılırdı.

1942-ci ildə orta məktəbi bitirib S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil oldum. İlk şeirlərimi hələ orta məktəbdə oxuduğum zamanlar yazmışdım. Əlbəttə, uşaq həvəsindən doğan bu yazıların heç bir bədii əhəmiyyəti yox idi. Universitetin nəzdində o zamanın görkəmli yazıçısı, professor Mir Cəlalın rəhbərliyi ilə təşkil olunmuş ədəbiyyat dərnəyi sənət aləmində müəyyən bir cığıra düşməyimdə böyük rol oynadı.

O zamankı Azərbaycan şeirində tərənnüm üsulu -obyektə birbaşa ritorik müraciət əsas idi. Predmetsiz tərənnüm üsulu ilə yazılan şeirlərə qanadlı sözlər, konkret bir məzmun ifadə etməyən trafaret deyimlər və sürtük qafiyələr hakim idi. O zaman ədəbiyyata yenicə gəlmiş yaşıdlarım A.Babayev, N.Gəncəli, N.Xəzri, Qabil, H.Hüseynzadə kimi gənc şairlər bu şablondan uzaqlaşmağa, fikri və hissi konkret detallarla ifadə etməyə çalışırdılar. Bu təşəbbüsdə həmin şairlərin yaratdığı - “Mənəm” (N.Gəncəli), “Gümüş sərv” (N.Xəzri), “Çinar” (A.Babayev), “Qara şanı” (Qabil) və mənim “Yaşıl çəmən, ağac altı” - şeirlər poeziyada yeni bir addım idi. O zaman bu şeirlər S.Vurğunun və Mehdi Hüseynin diqqətini cəlb etmiş və bu barədə fikirlərini söyləmişdilər. 1945-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri vəzifəsində çalışan S.Vurğunun zəmanəti ilə məni həmin ilin fevral ayında SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvlüyünə qəbul etdilər.

1949-cu ildə “Mənim dostlarım” adlı ilk kitabım, 1950-ci ildə isə “Bahar” adlı ikinci kitabım nəşr olundu.

1947-ci ildə universiteti qurtarıb aspiranturaya qəbul olundum. Mən hələ uşaqlıqdan S.Vurğunun şeirlərini sevmiş və yaradıcılığa da böyük ustadın təsiri ilə başlamışam. Bu sevgi məni həm bir şair kimi, həm də tədqiqatçı kimi ömürlük S.Vurğuna, onun əvəzsiz yaradıcılığına bağladı. Belə ki, 1951-ci ildə “S.Vurğunun lirikası” mövzusunda namizədlik, 1964-cü ildə isə “S.Vurğunun yaradıcılıq yolu” mövzusunda doktorluq dissertasiyalarını müdafiə etdim.

1950-ci ildən bu günə kimi Azərbaycan Dövlət Universitetində müəllim, dosent və professor vəzifələrində çalışıram.

Oxucularımla görüşlərimdə tez-tez məndən soruşurlar: “Müəllimlik yaradıcılığınıza mane olurmu?” “Yox” cavabını verirəm. Ona görə ki, əvvəla, gənclərlə bir yerdə olmaq, onların istək və arzularını bilmək və bu arzularla yaşamaq, gənclik duyğuları ilə nəfəs almaq məni həyata bağlayır, ilhamımı hər gün təzələyir. Gənclik həyatı tükənməz ilham qaynağıdır. İkinci tərəfdən, yazıçılıqla bərabər, müəllimliyin də ilkin vəzifəsi insanlarda gözəl duyğular oyatmaq, onları böyük fikirlərin arxasınca qanadlandırmaq deyilmi? Beləliklə, mənim şairliyimlə müəllimliyim bir nöqtədə birləşir, eyni hədəfə yönəlir, eyni məqsədə xidmət edir. Bunlardan başqa, Çexovun “Həkimlik arvadım, yazıçılıqsa sevgilimdir” müddəasını da bura əlavə etsək, mənim sənətimlə vəzifəmin hansı mənada bir yerə sığdığı aydınlaşar. Mən tələbələrin həyatından bəhs etdiyim “Qiymət” poemamın proloqunda bu məsələyə münasibətimi belə bildirmişəm:

Yarıya bölünür günüm, saatım,

Vaxt mənim sərvətim, mənim varımdır.

Müəllimlik - mənim günüm, həyatım,

Şairlik - ən uca duyğularımdır.

Ədəbiyyatımızın bu və ya digər məsələlərinə, problemlərinə, həmçinin yeni yaranan şeir və nəsr əsərlərinə dair məqalələrimdə əsasən öz yaradıcılıq laboratoriyama istinad edərək ədəbiyyat və sənət haqqında fikir və düşüncələrimi əks etdirməyə çalışıram.

Haqqımda yazan tədqiqatçılar məni, ümumiyyətlə, ənənəyə bağlı bir şair hesab edirlər. Eyni rəngli inkubator cücələrindən başqa dünyada ənənəsiz heç nə yoxdur. Eyni rəng isə sənətin düşmənidir. Sənət və ədəbiyyat əlvanlıq, müxtəliflik sevir. Yeni rənglər, çalarlar axtarır. İndiki Sovet ədəbiyyatında yazıb-yaradan yüzlərlə şair əgər eyni rəng və eyni intonasiyada yazsaydı, bu qədər şairə ehtiyac olardımı? Bununla yanaşı, ənənə heç vaxt yalnız bir rəngin, bir səsin müdafiəsi demək deyil. Ənənə kökə sədaqətdir. Ağacın varlığı üçün kök nə qədər vacibdirsə, sənət üçün də ənənə bir o qədər gərəklidir. Bəs onda novatorluq nədir? Mən novatorluğu kökə bağlanıb, torpaqdan qidalanıb yeni, təkrarsız şaxələr, budaqlar atmaqda görürəm. Novatorluğu fikrin, hissin təzəliyində, müasirliyində axtarmaq lazımdır. Əgər fikir, hiss yenidirsə, yəni bu günün havasından, iqlimindən doğubsa, həmin yeni hiss, yeni fikir özü ilə yeni forma gətirəcək. Bunun üçün baş sındırıb yeni formalar axtarmaq lazım deyil. Belə forma axtarışı qış vaxtı elektrik peçinin istisilə yetişdirilən parnik tərəvəzinə bənzər. Zahirən hər şey öz yerindədir, amma parnik tərəvəzinin dadı al günəşin istisilə yetişən təbii tərəvəzin dadını verərmi?

Şair özünü, fikrini, hissini təzələməyi, günün havasında çimdirməyi, yəni müasirlərini fikir və duyğuları ilə yaşatmağı bacararsa, şeirlərinin müasir və yeni olacağı, oxucunun qəlbinə yol tapacağı labüddür. Bir sözlə, novatorluğu qarşısına məqsəd qoyan şairin novator olacağına inanmıram. Sənət aləmində yenilik şüarı ilə meydana çıxanlar əksərən yeniliyi kənarda axtarır, öz milli ənənəsini bəyənmir, kökünə, şirə çəkdiyi torpağa dodaq büzür. Qəribə burasıdır ki, belələri yeniliyi özgəni yamsılamaqda görür. Bu barədə mən “Nənəmin xalçası” adlı bir hekayə də yazmışdım:

Azərbaycanlı bir rəssam sənətdə yenilik eləməyə çox çalışır, lakin bir şey çıxmır. Bir gün onun əlinə fransız rəssamının bir şəkli keçir. Şəkil çox xoşuna gəlir. Rəssam fransız rəssamının təsiri ilə yeni əsərlər yaradır. Bu əsərlər çox bəyənilir. Təqdirdən sonra rəssam vicdan əzabı çəkir və nəhayət, fransız rəssamına məktub yazır, ona ondan öyrəndiyini bildirir. Fransız rəssamı isə cavabında bizim rəssama yazır ki, Azərbaycanın filan kəndində toxunan xalçalar onu çox maraqlandırır və onun sənəti Azərbaycan xalçaçılığı üzərində qurulmuşdur. Demək, azərbaycanlı rəssam nənəsinin toxuduğu xalçalara biganə qalmış, orijinallığı, novatorluğu onun xalqının sənətindən öyrənən fransızdan öyrənməli olmuşdur.

Biz bəzən yeniliyi özümüzdən öyrənmək əvəzinə, bizdən öyrənən özgədən əxz edirik.

Yaz ilham deyəni, ürək deyəni,

Yol özü dolanıb tapacaq səni.

Qəlbini, beynini nahaq yorma sən,

Amandır, özündən yol uydurma sən.

Yenilik xətrinə yazmaqdan saqın,

İlhamdır yaradan sənəti, şeiri.

Yağmaq xatirinə yağan yağışın

Nə bağa xeyri var, nə dağa xeyri,

Qəlbinə, hissinə daim arxalan.

Bir də... əlvan səsli illərimizə

Köhnə söz deməmiş ilham heç zaman,

Hər qəlbin öz sözü təzədir bizə,

Nəsənsə özün ol,

təzəsən onda,

Sən köhnə olursan yamsılayanda.

Məqsəd günün duyğuları ilə yaşamaq, müasirlərin fikir və duyğularını əks etdirmək olmalıdır. Bu duyğuların ifadə forması isə məqsəd deyil, vasitədir. Daha doğrusu, sənətdə ifadə forması - daşıma vasitəsidir, yəni nəqliyyatdır. Eyni yükü yola görə gedən (relslə) qatarla da daşıya bilərsən, yolu kəsə gedən təyyarə ilə də. Yükə görə nəqliyyat vasitəsi seçildiyi kimi, məzmuna görə də forma - ifadə vasitəsi seçilir. Forma məzmunu deyil, məzmun formanı yaradır.

Yaradıcılığım boyu mən əvvəlcədən heç vaxt forma barədə ayrıca düşünüb-daşınmamışam, məni yerimdən tərpədən fikir və duyğuların özləri müəyyən bir axar yaratdıqdan sonra qələmə sarılmışam. Forma fikrimə dar gəlməyib, fikrin, məzmunun havası elə bir axar yaradıb ki, forma öz-özünə məzmunun boyuna biçilib, mən forma qəlibində istədiyimi deyə bilmişəm. Lakin mənim istədiyimin oxucunun istədiyinə nə dərəcədə çevrildiyini isə deyə bilmərəm. Ancaq forma nə qədər məhdud olsa, şair ifadəni o qədər yığcam və lakonik deməyə məcbur olur, artıq söz işlənmir. Götürək qoşmaları. Aşıq qoşmanın məhdud forma qəlibi içərisində fikri son dərəcə dəqiq və yığcam deyir. Qoşmada sözlər bir-birinin içinə şəbəkə taxtaları kimi geydirilir. Bir sözü belə yerindən dəbərtmək olmur.

Ayrılıqmı çəkmiş, boynu əyridir,

Heç yerdə görmədim düz bənövşəni.

Bu beytdə, söz bir yana qalsın, vergülü, intonasiyanı da dəyişdirmək, başqa yerə keçirmək mümkün deyildir.

Bu müddət ərzində ana dilində qırxdan artıq, rus dilində 12, erməni dilində 2, özbək dilində 2, türk dilində 3, alman dilində I kitabım çap olunmuşdur.

1965-ci ildən bu günə qədər Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında “Vicdan”, “İkinci səs”, “Yağışdan sonra”, “Yollara iz düşür”, “Fəryad” adlı mənzum və mənsur pyeslərim oynanmışdır. Həmin pyeslərdən bəziləri erməni, türkmən və özbək dillərində də tamaşaya qoyulmuşdur.

1960-cı ildən bu günə qədər həm turist, həm də nümayəndə kimi müxtəlif vaxtlarda İraq, Mərakeş, Yunanıstan, İtaliya, Türkiyə, Qərbi Almaniya, İngiltərə, Portuqaliya, Livan, Misir və sair ölkələrdə olmuş, bu ölkələrdəki müşahidələrim əsasında məqalə və şeir silsilələri yazmışam.

Dünya və SSRİ xalqları poeziyasının xoşuma gələn, məni bir şair kimi həyəcanlandıran nümunələrini dilimizə çevirmişəm. Bu tərcümələrimi 1982-ci ildə “Hər çiçəkdən bir ləçək” adı altında kitab halında çap etdirmişəm.

Sənət yollarındakı çoxsaylı gör-götürümə söykənib deyə bilərəm ki, bir insan kimi duyub həyəcanlandığım mövzularda yazarkən uğur qazanmışam, duymadan uydurduğum mövzulara üz tutarkən dilim topuq çalıb, şeirim kəsərsiz olub, doğulduğu gün qocalıb.

O yazılarımı ki sevgim və ya nifrətim yazdırıb, onlar ürəklərə yol tapıb, bir könülün odunu min könülə daşıyıb. Nədir sevgi? Nədir nifrət? Qəlbin təlatümü, hisslərin tufanı, ağlın üsyanı!.. Sevmədən sevgidən necə yazmaq olar? Son 30 il ərzində mənim silsilə təşkil edən məhəbbət lirikam həm də həyat və zaman haqqında fəlsəfi düşüncələrim, daxili iztirablarımdır. Mən bu şeirlərdə daha çox özüməm. Çünki burda daha çox səmimiyəm. Səmimiyyət isə ədəbiyyatın və sənətin çarpan ürəyi, şah damarıdır.

Bu şeirlər mənim qəlbimin tərcümeyi-halıdır. Mənim sevgim sevmək ehtiyacından yarandığına görə bu ehtiyacın ömrümün sonuna qədər məni yandırıb yaşadacağına inanıram. Çünki bu sevgi fitrətdən gəlir. Əgər hədəfin özü də sevgiyə layiq olursa, sevgi aradakı maneə qədər tutar qazanır. Gənclik dövrümdən bu günə qədər yazdığım sevgi şeirlərinin hədəfi eynidir. Şeirlərdəki konkret vəziyyətlərin və halların təsvirindən aydın olur ki, bunların hər biri bir sarsıntının, bir etirazın, bir təlatümün, yaxud bir üsyanın ifadəsidir. Onlarda heç bir uydurma yoxdur. Bu şeirlər hamısı duyğularımdan süzülmüşdür. Şair insan kimi duymalı, şair kimi yazmalıdır. İnsan nə zaman həyatı və dünyanı duymağa başlayır? İztirab odundan keçəndən sonra...

Oxşadı gözümü hələ uşaqkən

Ocağın al-əlvan alovu, közü.

Dünyaya gələli, bilmirəm nədən

Nəyə vurulduqsa, yandırdı bizi.

Mən oddan qorxmadım yanana qədər,

Mən qorxu bilmədim qanana qədər.

Elə ki yandım,

Odla oynamaqdan qorxdum,

dayandım.

Başlandı qorxu,

Başlandı ehtiyat -

Başlandı həyat.

Həyatı idrak iztirabdan, yanmaqdan keçir. Bu iztirab, bu yanğı nifrətə çevriləndə hisslər daha geniş miqyas alır, fərdi hisslər ictimailəşir, vətəndaşlıq duyğuları baş qaldırır.

Yazıçının bioqrafiyası onun əsərlərinin bioqrafiyasıdır. Filan ildə doğuldum, filan ildə filan məktəbi bitirdim, filan ölkələrdə oldum, filan əsərləri yazdım və filan mükafata layiq görüldüm - deyə olan hadisələri səliqə-sahmanla cərgəyə düzmək yazıçı bioqrafiyasının gözqamaşdırıcı paltarıdır. Bu paltarın altında döyünən ürək isə yazıçının yaratdığı və yaranan əsərlərinin xalq qəlbindəki əks-sədasıdır. Klassiklərdən biri çox gözəl demişdir: “Mən əsərlərimi deyil, əsərlərim məni yaratmışdır”. Həqiqətən belədir. Yazıçı yaratdıqlarında həm də özünü yaradır. Yazıçının valideynindən aldığı ad və familiya sənətkar istedadının qüdrətilə yeni məzmun qazanır, simvollaşır. Aleksandr adı və Puşkin familiyası şair Puşkinə qədər Rusiyada adi ad və familiya idi. Şair Puşkin isə bu adi adları öz sənəti ilə parlatdı, simvollaşdırdı. İndi biz bu ad və familiyanı şair Puşkinlə tanıyırıq.

Bəzi hallarda şairlər valideyn adı ilə kifayətlənmir, özləri özlərinə ləqəb seçir və şair tarixdə bu adla yaşayır. Füzuliyə atası Məhəmməd adı vermişdi. Bu ad bütün Şərqdə ən çox işlənən adi adlardan biridir. Məhəmmədin özünə verdiyi Füzuli ləqəbi isə bütün dünyada yeganə addır. Füzulidən sonra atalar şairin təxəllüsünü övladlarına ad verir. Beləliklə, böyük qüdrət sahibləri öz əməlləri ilə həm özlərini yenidən yaradır, həm də məlum adlara yeni məzmun və yeni həyat verir, onu parladırlar.

Ulu dastanımız “Dədə Qorqud”da doğulan uşağa dərhal ad vermirlər. Uşaq böyüyüb bir işin qulpundan yapışandan sonra ona əməlinə, hal-hərəkətinə uyğun ad verirlər. Bu adət, insanın özünü yaratması fikrinin gözəl təsdiqi deyilmi?

Mən yaşamağı - yanıb ərimək kimi başa düşürəm. Mənə görə yaşamaq - nəyin naminəsə yanmaq, ömrü nəyin yolundasa əritmək deməkdir.

Yaşamaq yanmaqdır, yanasan gərək,

Həyatın mənası yalnız ondadır.

Şam əgər yanmırsa, yaşamır demək,

Onun yaşamağı yanmağındadır.

Oxucularımla görüşlərimin birində mənə belə bir sual verdilər: “Sizi bədii yaradıcılığa sövq edən səbəb nədir?”

Doğrusu, mən bu barədə heç düşünməmişdim. Lakin elə oradaca “Şeirim - imanım mənim” adlı şeirim yadıma düşdü. Mən həmin şeiri oxumaqla suala cavab verdim. Həqiqətən, bu şeir mənim yaradıcılıq məramnaməmdir. Çünki yaranan, yaradanın həqiqətən imanıdır, dinidir, əqidəsidir. Buradan çıxıb deyə bilərəm ki, yaratdığım şeirlər hissimin, fikrimin, əqidəmin ifadəsi olmaqla mənim imanımdır, dinimdir, həyat qayəmdir. Beləliklə də şairin bioqrafiyasını cansız rəqəmlərdə deyil, onun yaratdıqlarında axtarmaq lazımdır.

Hər insanın bioqrafiyası olduğu kimi, yaranan hər şeirin də öz yaranma səbəbi və öz bioqrafiyası var. “Şeirim - imanım mənim” şerinin yaranmasına səbəb çox sevdiyim böyük türk şairi Behcət Kamal Çağların “İstiyorum” şeirindəki “Bir iman istiyorum uğrunda baş qoyacaq” misrası oldu.

Bütövlükdə çox böyük təsirə malik olan bu şeirin misal gətirdiyim misrası ilə razılaşa bilmədim: Necə yəni iman istəyirəm? Bəs hələ bu vaxta qədər imanını tapmamısansa, hələ onu axtarırsansa, sən necə şair ola bilmisən? Məncə, əvvəlcə iman, sonra o imanın, o əqidənin ifadəsi olan şeir gəlir. İmansız şeir, şeir ola bilməz.

Demək, mənim üçün şeir, ürəkdə aşıb-daşan, çarpazlaşan duyğuların, beynimi gəmirən fikirlərin ifadə vasitəsidir. Bir sözlə, Vətənin və xalqın ağrı-acılarını şəxsi ağrı-acılar kimi öz qəlbində yaşadan bir vətəndaş olmadan Vətənin şairi olmaq mümkün deyil. Bu mənada Sabiri ən böyük ustadım hesab edirəm:

Mənim sevincim belə ürəyimdə gizlənən

Dərdə, qəmə borcludur.

Şeirim, şairliyim də

Özümü özləşdirən əqidəmə borcludur.

Şeirim - namusum mənim,

Şeirim - vicdanım mənim,

Şeirim - imanım mənim.

Buna görə də dünyada baş verən irili-xırdalı bütün hadisələrə qəlbimin qapıları açıqdır. O hadisələr qəlbimdən keçib duyğuya, duyğudan keçib şeirə çevrilir. Yalnız bunu demək kifayətdir ki, onlarca şeirim (“Baş”, “Dan yeri”, “Elm-əxlaq”, “Təbəssüm ordeni”, “Qurbanlıq quzu”, “Sülh mükafatı”, “Neytron bombası”, “Göz, ya qulaq”, “A.Liliyentalın Karterə məktubu”, “Şairləri öldürürlər”, “Tarixin qanunu” və s.) və bir neçə poemam (“Təzadlar”, “Amerika gözəli”, “Yollar-oğullar”, “Bağışlayın, səhv olub” və s.) adi qəzet xəbərləri əsasında yazılmışdır. Söhbət bu əsərlərin bədii dəyərindən deyil, dünyanın ictimai dərdləri ilə yüklənməkdən və ona səs verməkdən gedir. Bu ümumbəşəri ictimai dərdlər fırtınasında mənim Vətənimin gəmisi də gələcəyə yol gedir. Bütün bu duyğuların, həyəcan və iztirabların nəticəsində “Bir gəmidə səfərdəyik” kitabım yarandı. Beləliklə, öz zəmanəsinin və öz Vətəninin oğlu olan bir vətəndaş eyni zamanda dünyanı düşünən bir vətəndaşa çevrilir. Burda ən vacib şərtlərdən biri də vaxtı öz nəbzində döyündürməyi bacarmaqdır:

Öz kökümə güvənməklə

Öz yurdumun, torpağımın övladıyam,

Budaq-budaq qollarımla,

Çalın-çarpaz yollarımla

Atamdan çox,

öz çağımın övladıyam.

Hər bir insan özünü inkar edə-edə yaşayır və bu inkarlarda böyüyür. Ömrün pillələrinə baxaq: uşaqlıq, cavanlıq, ahıllıq və qocalıq. Bu bölgü təbiətin fəsilləri ilə nə qədər uyğun gəlir: yaz, yay, payız, qış! Təbiətin fəsilləri də ömrün fəsilləri kimi bir-birinə ziddir. Lakin bəzən təbiətdə yazda yayın, yayda payızın, payızda qışın əlamətlərini gördüyümüz kimi, insan ömründə də uşaqlıqda gəncliyini, ahıllıqda qocalığını, yaxud da tərsinə - qocalıqda cavanlığını yaşamaq istəyənlər tapılır. Təbiətdə bu, bizə qeyri-adi göründüyü kimi, insan ömründə də qeyri-adi görünür, xüsusən əksini götürəndə, yəni qocalığında gəncliyini yaşamaq arzusu ətrafındakılarda ikrah hissi oyadır. Bu, məsələnin bir tərəfidir. Mənim demək istədiyim tərəfi insanın bioqrafiyasında öz-özünü inkarlardakı tamlıq məsələsidir. Təbiət gecə-gündüzü, ağ-qarası, qış-yayı ilə tam olduğu kimi, insan da inkarı-təsdiqi, yaxşısı-pisi, enişi-yoxuşu, qalxması-enməsi ilə tamdır. Kim öz gəncliyində elədiyi hərəkətə qocalığında gülmür?

Gəncliyimdə bilməməzlik bəlasından

Vallah, elə bilirdim ki,

Bu dünyanı bilirəm mən.

Onda hökm verərdim ki,

Bu yaxşıdır, bu yamandır,

Bu doğrudur, bu yalandır.

...İndi çalar çalasında

Mən ehtiyat məktəbini bitirmişəm.

Zidd qütblər arasında sərhəd olan

hüdudları itirmişəm.

Yaxşıyla pis,

haqla nahaq,

Qarayla ağ

arasında dayanmışam.

İnsan kamillik dövründə qarada ağı, ağda qaranı, pisdə yaxşını, yaxşıda pisi görməyə başlayır. “Net xudo bez dobra” atalar sözü də bu müdrikliyin ifadəsidir. Buna görə də yaradıcılığım boyu insanın daxilində baş qaldıran ikiliyi, daxili çəkişmələri və ziddiyyətləri göstərməyə daha çox meyil göstərmişəm. Mən xüsusən poema və dram əsərlərimdə qəhrəmanın kiminləsə mübarizəsini deyil, onun öz içində baş qaldıran duyğu və fikirlərin toqquşmasını göstərməyi vacib sayıram. Mənə görə Otello da, Yaqo da insanın öz içindədir.

Orta məktəbdən mütaliəni vərdiş etmişəm. Bircə gün oxumasam, özümü narahat hiss edirəm. Elə bil nəsə çatmır. Daha doğrusu, yeməyinin vaxtı keçən adamın aclıq hissini keçirirəm. İnformasiya aclığı! Beyin də daim qida istəyir. Bu, bəlkə XX əsr adamının xüsusiyyətidir. Klassik rus, dünya və Azərbaycan ədəbiyyatından vaxtilə nəyi oxumuşamsa oxumuşam, indi onları mütaliə məqsədilə oxumağa vaxt yoxdur. Yalnız işimlə - yazmaqda olduğum əsərlə və yaxud məqalə ilə bir bağlılıq olanda klassikləri yenidən vərəqləyirəm. Məsələn, “Fəryad” pyesini yazmaq üçün mən Nəsiminin söykəndiyi hürufiliyi, onunla bağlı sufiliyi bilməli idim. Bunun üçün, birinci növbədə, türk qaynaqlarını araşdırmalı oldum. Çünki Nəsimi və onunla bağlı hürufilik bizim ədəbiyyatşünaslığımızda yaxşı öyrənilməmişdir. Mən, ilk növbədə, Cəlaləddin Ruminin “Məsnəvi”sini və bu barədə Türkiyədə kifayət qədər yazılmış elmi kitabları, Şəms Təbrizinin haqqında yazılmış elmi əsərləri, eyni zamanda Yunis İmrə ilə bağlı qaynaqları diqqətlə araşdırdım. Yalnız bundan sonra Nəsimi və onun özünü idrak fəlsəfəsi mənim üçün aydın oldu.

Eləcə də “Muğam” poemasını yazmamışdan əvvəl muğamların təhlilini, köklərini araşdıran bir sıra Şərq qaynaqları ilə tanış oldum.

İlk növbədə gündəlik qəzetləri və aylıq jurnalları oxuyuram (“Kommunist” qəzetindən “Pravda”ya, “Azərbaycan” jurnalından “İnostrannaya literatura”ya qədər).

Müasir adam üçün bunlar kifayətdirmi? Əlbəttə, yox! Həyatımda iki dostumun mənə güclü təsiri olmuşdur. Birincisi, geologiya və mineralogiya elmləri doktoru Xudu Məmmədov, ikincisi, tibb elmləri doktoru Nurəddin Rzayev! Bu iki nəfərin məlumat və maraq dairəsi çox genişdir.

Onlar ədəbiyyatı, sənəti, tarixi və fəlsəfəni dərindən bilməklə yanaşı, dünyada elə bir elm sahəsi yoxdur ki, onunla maraqlanmasınlar, xüsusilə təbiət elmləri ilə. Onların hər ikisi rus dilindən başqa, ingilis dilini də bilir, dünyanın bir sıra jurnallarını oxuyur, elm aləmində baş verən bütün yeniliklərdən dərhal xəbər tuturlar. Mən Azərbaycan, rus və türk dillərində oxuya bilirəm. Hər üçümüzdə bir xasiyyət var: Oxuduğumuz kitabın kənarına qeydlərimizi etmədən keçinə bilmirik. Eyni kitabı oxuyan üçün bu qeydlər çox maraqlı olur. Həftədə ən azı bir dəfə görüşür, oxuduqlarımız haqda bir-birimizə məlumat verir, həmin xəbərləri təhlil edirik. Mən onların vasitəsilə dünyadakı yeni elmi kəşflərdən, elmi kitablardan xəbər tutur, rus dilində olanları onlardan alıb oxuyuram. Bəzən aramızda mübahisə başlanır. Bu çəkişmələrdə birimiz digərimizə təslim olduğumuz hallar da olur, hər kəsin öz fikrində qaldığı məqamlar da.

Eləcə də üçlükdə baxdığımız tamaşalar, filmlər birlikdə də müzakirə olunur. Mənim hər yeni yazdığım əsərin ilk oxucusu dostlarımdır. Bəzən mənim yeni əsərimi bəyənmir və onu amansızcasına tənqid edirlər. Mən bu barədə çox düşünməli olur, çox götür-qoydan sonra yenidən həmin əsərə qayıdıram. Onların əsərim haqqında dedikləri proqnoz əksərən düz olur. Çox nadir hallarda yanılırlar.

Mən bir insan kimi özümü dərk edəndən, daxili çəkişmələr içərisində böyümüşəm. Məndə özümə nəzarət çox erkən başlanmışdır. Orta məktəbdə oxuduğum zaman humanitar elmlərdən yüksək qiymətlər alsam da, dəqiq elmləri, xüsusən riyaziyyatı heç cür başa düşməz, orta qiymətdən yuxarı ala bilməzdim. Valideynlərim bunun səbəbini soruşanda, riyaziyyat müəlliminin mənimlə düşünüşdüyünü deyər, bununla da canımı qurtarardım. Bu yalanı o qədər demişdim ki, uydurmama özüm də inanmışdım. Bir gün riyaziyyat müəllimim kömək niyyəti ilə, məni evinə çağırdı. O, evində mənimlə bir müddət məşğul oldu. Yavaş-yavaş riyaziyyatı dərk etməyə başladım. Müəllimin böyük qayğısı, yəni həqiqət və mənim valideynlərə dediyim yalan qəlbimdə qarşı-qarşıya gəldi. İçimdə döyüş başladı. Müəllimim qayğı göstərdikcə, mən onun gözlərinin içinə baxa bilmir, utanırdım. Beləliklə, müəllimin qayğısı və yaxşılığı məni tərk-silah etdi. Xeyirxahlığı ilə mənə həqiqəti dərk etdirən müəllimim könlümə şübhə toxumunu salmaqla mənə yalnız riyaziyyatı deyil, özünə kənardan baxmaq dərsini də öyrətdi.

Buradan da mən ikiləşməyə - özünü təhlilə, özünü nəzarətə başladım. Bu daxili çəkişmədə insan özünü dərk edir, bu dərketmə yollarında yetkinləşir.

Bir atalar sözündə deyilir: “Ən güclü pəhləvan öz-özünü yıxmağı bacarandır”. “Kimdir mənim düşmənim” şeirimdə deyirəm ki, mənim nöqsanlarımı görənlərin gözlərini öz gözlərimə taxıb özümü kənardan görə bilsəydim, mən mən olardım. Mənim fikrimcə, insan özü barədə nə qədər böyük fikirdədirsə, o, bir o qədər kiçik adamdır. Həm bədii yaradıcılığımda, həm də pedaqoji fəaliyyətimdə həm özümə, həm də başqalarına özünə kənardan baxa bilmək hissini aşılamağa çalışmışam. İnsan bir işi tutmazdan əvvəl bu işin törədəcəyi bədbəxtliyi dərk etmək üçün özünü həmin adamın yerində görə bilərsə, dünyada heç bir əyər-əskik qalmaz.

Mənim az-çox qazandığım nailiyyətlərə səbəb vaxt və onun nisbiliyini dərk etməyim olmuşdur. Vaxtı ölçülərə bölən saatı insanlar uydurmuşdur. Əslində vaxt yoxdur. Vaxt ölçüsü nisbidir. Bayatıda deyilir: “İl var, bir günə dəyməz, - Gün var, min aya dəyər”. İnsan yaratdığı zaman vaxt onun gözünə görünmür, intizar dəqiqələrində isə bir saat bir il qədər uzanır. Ç.Aytmatov demişkən: “İ den dlitsa dolşe veka”.

Gecələr işləyirəm. Çünki gecələr özümlə, öz qəlbimin çırpıntıları ilə baş-başa verir, özümlə ürək söhbəti eləyə bilirəm. Təsadüfi deyil ki, kitablarımdan birinin adı “Özümlə söhbət”dir. Mən dincəlməyi, ilin ayrıca ayını və günün ayrıca saatını istirahətə ayırmağı bacarmıram. Mən işləyəndə dincəlirəm. Yaza bilməyəndə, vaxtımı xırda qayğılara sərf edəndə özümü pis hiss edir, özümdən acığım gəlir. İlhama könüllü qul olub işgüzar ovqata köklənəndə gümrahlaşıram, cəmi ağrı-acılar canımdan çıxıb gedir.

İşləmək, özümüzü yandıraraq yaşamaq, boşalaraq dolmaq! Budur yaradıcının həyatı! İnsan həmişə müəyyən vaxt ərzində müəyyən işi görmək istəyir. Bu zaman o, vaxtla yarışır. Bu yarışda sürətə pənah gətirir. Bəzən sürət də vaxtı qabaqlaya bilmir. “Gözəllik önündə” şeirimdə yazıram ki, maşınla getdiyim zaman gözəl bir dağ mənzərəsi ilə qarşılaşıram. Şoferdən xahiş edirəm ki, maşını saxlasın. Bir neçə dəqiqə dağ mənzərəsinin gözəlliyinə dalandan sonra şoferə deyirəm:

İndi sür, yüzlə yox, minlə də sürsən,

Vaxtı qabaqlaya bilməyəcəksən.

Ancaq o anda, -

Gözəllik önündə fikrə dalanda

Vaxtı bir anlığa biz qabaqladıq,

Onda maşını yox, vaxtı saxladıq.

Ölçüyə gələn vaxt maddidir. Vaxt ölçüdən çıxanda o, mənəviyyata, ruha, gözəlliyə çevrilir. Çünki burada vaxt da insan kimi donur, heykəlləşir. Klassiklərin də yaratdıqları ona görə ölümsüzdür ki, sənətin qeyri-adiliyi onlara sərf olunan vaxtı əbədiləşdirmişdir.

Ömrüm boyu vaxtdan qiymətli və ona tay olan bir şey tanımamışam. Çünki gəncliyimdən məqsədyönlü olmuş, vaxtın qədrini bilmişəm. Yaddaşım o qədər də yaxşı deyil. Buna görə də gəncliyimdən görəcəyim işlərin siyahısını tutmaq, onları vaxtın çərçivəsində həyata keçirmək adətimdir. Verdiyim sözə dəqiq olduğum kimi, başqalarından da eyni dəqiqliyi tələb etmişəm.

Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı kimi tez-tez seçicilərimlə görüşür, onların tapşırıqlarını yerinə yetirməyə çalışıram. Hər gün onlarca məktub alıram. Bu məktubların bir qismində mənə şair kimi deyil, deputat kimi üz tutulur, istək və arzular bildirilir. Əlbəttə, bu məktubları cavabsız qoymaq mümkün deyil. Vaxtımın müəyyən hissəsi də buna gedir.

1981-ci ildə SSRİ yazıçılarının VII qurultayında SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə heyətinin, həmçinin Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı İdarə heyətinin üzvü, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Azərbaycan KP Bakı şəhər Komitəsinin üzvü, X və XI çağırışlarda Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı seçilmişəm.

Azərbaycan SSR-in əməkdar incəsənət xadimi, Azərbaycanın xalq şairi, 1976-cı ildə “Leninlə söhbət” və “Muğam” poemalarına görə respublika, 1984-cü ildə isə “Bir gəminin yolçusuyuq” şeirlər kitabıma görə SSRİ Dövlət mükafatlarına layiq görülmüş, “Oktyabr İnqilabı” və “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordenləri ilə təltif olunmuşam.

Bu adlar, bu titullar doğrudanmı yüksəlişin göstəricisidir? Enməyin bir növü də qalxmaq deyilmi? Bəzən böyük şöhrət sahibləri şöhrətin kölgəsində xumarlanıb yatmamışlarmı? Bu, çox təhlükəli yuxudur. Sənətkar özünü bu razılıq yuxusundan ayıltmağı bacarmalıdır.

İnsan qarşısına qoyduğu məqsədə və bütün arzularına tam nail ola bilməz. Bir şeirimdə yazıram ki:

Ürəkdəki arzular əməllərdən əzəldir,

Eləmək istədiyim mənim elədiyimdən

Həm çox, həm də gözəldir.

Eləysə... nekroloqa ömür tam olsun deyə

Əməllərlə bərabər ən gözəl arzular da

Niyə yazılmır, niyə?

Bəxtiyar VAHABZADƏ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 19 avqust.- S.1-2-3.