Bu il aprelin 26-da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının illik ümumi yığıncağında ölkəmizin elm məbədinin müasir dövrün tələblərinə uyğun fəaliyyətinə böyük dövlət qayğısı göstərildiyi xüsusi vurğulandı.

Dövlətimizin başçısı cənab İlham Əliyev yekun nitqi ilə çıxış edərək bildirdi ki, burada söylənən təkliflər çox dəyərlidir. Bunlar nəzərə alınacaq və müvafiq tapşırıqlar veriləcəkdir ki, qaldırdığınız məsələlər tezliklə öz həllini tapsın.

Azərbaycan Prezidenti dedi: “Nizami mərkəzinin yaradılması ilə əlaqədar səslənən təkliflər hesab edirəm ki, təqdirəlayiqdir. Heç kimdə şübhə yoxdur ki, Nizami Gəncəvi dahi Azərbaycan şairidir. Bunu bütün dünya bilir. Əgər belə ehtiyac yaranıbsa ki, bunu kiməsə sübut edək, biz bunu çox asanlıqla sübut edə bilərik. Nizaminin xatirəsi hər bir azərbaycanlı üçün əzizdir, doğmadır. Nizaminin əsərləri əlbəttə ki, milli şüurumuzun tərkib hissəsidir. O ki qaldı hansısa qüvvələr tərəfindən bu əsərlərə yiyə çıxmaq, yaxud da özününküləşdirmək məsələsinə, əfsuslar olsun ki, biz belə hallarla dəfələrlə üzləşirik. Bunun da əsas səbəbi ondadır ki, Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan mədəniyyəti, incəsənəti o qədər zəngindir ki, başqa tərəflərdən bizim milli sərvətimizi özününküləşdirmək üçün cəhdlər göstərirlər. Bu təkcə ədəbiyyatla, yaxud da ki, Nizaminin əsərləri ilə bağlı olan məsələ deyildir.

...Biz heç vaxt, tarix boyu başqa xalqın milli dəyərinə, yaxud da ki, milli irsinə göz dikməmişik. Ancaq əfsuslar olsun ki, bizə qarşı həmişə belə cəhdlər olub. Yenə də deyirəm, bunun əsas səbəbi Azərbaycan xalqının istedadı və mədəniyyətimizin zəngin olmasıdır. Ancaq biz əlbəttə ki, mədəni irsimizi qoruyacağıq, bütövlükdə müstəqilliyimizi qoruyacağıq.”

Nizami ehtişamı

Dahi Nizamini bizdən cismən 870 illik bir məsafə ayırır. Ancaq mahiyyət etibarilə Nizami Gəncəvi indiyə qədər də və bundan neçə-neçə əsr sonralar da, əbədi-əzəli öz doğma xalqının qəlbində yaşayıb və yaşayacaq. Böyük etiqadına görə, nə vaxt "Nizami hardadır?" - deyə soruşsalar, hər misrası dil açıb deyəcək: "Burda, burdadır!.."

Nizami mərkəzinin yaradılması ilə əlaqədar Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin çıxışında deyildiyi kimi: "Heç kimdə şübhə yoxdur ki, Nizami Gəncəvi dahi Azərbaycan şairidir. Bunu bütün dünya bilir. Əgər belə ehtiyac yaranıbsa ki, bunu kiməsə sübut edək, biz bunu çox asanlıqla sübut edə bilərik.

...Biz heç vaxt, tarix boyu başqa xalqın milli dəyərinə, yaxud da ki, milli irsinə göz dikməmişik. Ancaq əfsuslar olsun ki, bizə qarşı həmişə belə cəhdlər olub. ...Bunun əsas səbəbi Azərbaycan xalqının istedadı və mədəniyyətimizin zəngin olmasıdır. Ancaq biz əlbəttə ki, mədəni irsimizi qoruyacağıq, bütövlükdə müstəqilliyimizi qoruyacağıq."

Həqiqətən xalqın böyük hadisələrlə, mübarizələrlə, elmi-mədəni xarüqələrlə, dahi şəxsiyyətlərlə zəngin tarixi onun bu günü üçün də, sabahı üçün də ən etibarlı təməldir, köməkdir.

Burada şəxsən məni xüsusilə düşündürən, həm də etiraf edim ki, qürurlandıran bir məqamı xatırlatmağa ehtiyac duyuram.

Nizami Gəncəvinin həqiqətən türk oğlu türk olduğunu onun qeyri-adi dühasını bütün varlıqları ilə duya və qiymətləndirə bilən Nəvai və Füzuli sənətində, doğmalığında aşkar görmək mümkündür.

Yəqin belə səylər xüsusən gənc nəslin, eləcə də gələcək nəslin öz kökünə layiqincə bələdlik haqqını qoruyub saxlamasına lazımi kömək göstərə bilər.

Ümid edirəm, oxucu məni qeyri-təvazökarlıqda qınamaz desəm ki, Türk dünyasının iki dahisinin - cığatay türkcəsi və Azəri türkcəsinin əvəzsiz ustadları Nəvainin "Xəmsə"sindən "Leyli və Məcnun"unu tərcümə, Füzulinin "Leyli və Məcnun"unu tədqiq işləri məndə belə bir qənaət yaradıb: həm Nəvainin, həm də Füzulinin Nizamiyə münasibəti fikir doğmalığı ilə yanaşı, həm də qan doğmalığının - hər üçünün türk oğlu türk olmasının ən yüksək ifadəsidir.

Onlar - əvvəlcə Nəvai, sonra da Füzuli böyük sələflərinin məlum tarixi şərait səbəbindən ürəyində qalmış arzusunu ondan dörd əsr sonra imkan düşüb reallaşdıra biliblər - türk xalqlarının doğma dilində - cığatay və Azəri türkcələrində yazıblar.

O da səbəbsiz deyil ki, hər ikisi eyni zamanda dahi Nizami məktəbinin tələbəsi kimi böyük poeziya ənənəsi olan fars dilində də ölməz əsərlər yaratmışdır.

Bir münasibətlə vaxtilə qeyd etdiyimiz kimi, Nəvainin Nizami Gəncəvi yaradıcılığına bəslədiyi böyük doğmalıq məhəbbəti ("Şeyx ilə görüşmək istəyirəm mən, - Ayağına düşmək istəyirəm mən".) nəticədə onu sənətin fövqünə qaldıran ən güclü təkanlardan biri olur. Zamanında ədəbi hadisələrin mərkəzində dayanan Nəvai özbək poeziyasındakı əyintilərlə, ana dilli sənətə xor baxmaq halları ilə, farsca yazmağı daha şərəfli bilmək meyilləri ilə nəinki barışmadı, hətta onu, belə demək mümkünsə, qanundan kənar elan etdi. Nəvai özbək ədəbiyyatının öz vaxtına qədər topladığı zəngin təcrübəyə əsasən, onun yaşamaq, daim yüksəlmək haqqını müdafiəyə qalxdı. Gözəl poetik nümunələr yaratmaqla kifayətlənməyib, elmi-nəzəri əsərlər yazmaq əziyyətinə də qatlaşdı. "Mühakimətül-lüğəteyn" ("İki dilin müqayisəsi") meydana çıxdı. Qədim özbək dili ilə farscanı xeyli misallar əsasında müqayisə edib belə bir nəticəyə gəldi və ayıq oxucularını da inandırdı ki, birinci çox mühüm keyfiyyətlərə, hətta bəzi halda üstünlüklərə malikdir və ikincidən heç də geri qalmır. Elə ana dilində hər hansı mürəkkəb elmi, bədii fikri çox aydın, şirin, canlı ifadə etmək mümkündür və vacibdir. Doğma dilinə laqeyd baxanları Nəvai utandırır və bunu sağlam ağlın qənaəti hesab etmirdi; onun fikrincə, bu diqqətsizlik dərinliyə yox, unutqanlığa dəlalət edən əlamət idi. Nəvai bu çağırışa başlayana qədər, deyildiyi kimi, məsələn, fars dilində "Fani" imzasıyla Divan ("Divani-fani") yaratmış, ən mühümü isə istər elmi, istərsə də bədii əsərlərində ana dilinin o vaxtadək görünməmiş imkanlarını üzə çıxarmışdı. "Nəvai və Cami", "Nizami və Füzuli" kimi fundamental tədqiqatların müəllifi Y.E.Bertelsin haqlı qeyd etdiyi kimi, son dərəcə mühüm olan budur ki, Nəvai öz ana dilini müdafiə edərkən bircə an da olsa fars dilinə və bu dildə yaradılmış ədəbiyyata kəmetinalıq mövqeyində dayanmır. O, etiraf edir ki, fars ədəbiyyatının xidməti böyükdür və bəşər mədəniyyəti üçün olduqca çox iş görmüşdür. O, öz dilinin üstünlüyünü, reallığını heç kəsin inkar edə bilməyəcəyi, tamamilə obyektiv faktlarla sübuta yetirir. Ancaq mühüm olanı hətta bu üstünlük də deyil. Mühüm olanı budur ki, onun xalqının mədəni inkişafı hər hansı özgə dildən yox -necə mükəmməl olsa belə - yalnız öz ana dilindən istifadə etdiyi şəraitdə mümkün olacaqdır. Türk dillərinin mədəni əhəmiyyəti barədə Nəvai ilkin olaraq danışır və dərhal da məsələni yüksək elmi səviyyədə qoyur. Onun çıxışından sonra bu dillərdən mədəni məqsədlərlə istifadənin qanunauyğun olduğuna biryolluq və həmişəlik heç bir şübhə yeri qalmadı.

Ana dilli ədəbiyyatımızda məsələyə bu mövqedən yanaşan "qeyri-adi dahi, fövqəladə dahi Füzuli" (Hammer) oldu.

Təsadüfi deyil ki, qədim özbək dilində "Xəmsə"nin olmaması vaxtilə Nəvaiyə rahatlıq vermirdisə, sonralar Azərbaycan dilində də "Xəmsə"nin heç olmasa bir hissəsinin yoxluğu Füzulini rahat buraxmadı və nəhayət, ana dilində "Leyli və Məcnun"u yaratdı.

Dahi Nizaminin əsl ehtişamı onun doğma xalqının - Türk dünyasının, ümumən bütün bəşəriyyətin yüksək qiymətləndirib yaşatdığı və həmişə də yaşadacağı böyük sənətidir.

Ayaz VƏFALI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 26 avqust.- S.1.