Cəfər Xəndan şəxsiyyəti və ədəbiyyat

Dünya nə qədər qoca olsa da, onun qoynunda yaranan ölməz mədəniyyət abidələrinin yaşı bir o qədər azdır. Bu mədəniyyət abidələrini hər xalqın öz içində yetişən şəxsiyyətlər yaratmışlar. Dünya xalqları içərisində zəngin mədəniyyət nümunələri ilə seçilən diyarlardan biri də Azərbaycandır. Uzun və zəngin inkişaf yolu keçmiş xalqımız dünya mədəniyyətinə müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Mədəni irsimizin keçdiyi yollar hər zaman eyni dərəcədə tədqiqata məruz qalmamışdır. Bəzən mühitin tələbindən irəli gələn səbəblərdən, bəzən irsimizə özümüzün soyuqqanlı yanaşmağımızdan, bəzən də başqa xalqların məcburi təsirindən tədqiqatçılıq işi layiqincə aparılmamışdır.

Belə yazarlarımızdan biri də Cəfər Xəndan Hacıyev olmuşdur. Onun yaradıcılığı layiqincə araşdırılmamışdır.

Azərbaycan nəsrinin tədqiqatçılarından biri olan Cəfər Xəndan oxucularına Tərlan Novruzovun "Cəfər Xəndan Hacıyev: Həyatı və yaradıcılıq yolu" adlı kitabında məlumat verilmişdir.

Kitab giriş və üç fəsildən ibarətdir. Bu kitabda Tərlan Novruzovun Cəfər Xəndan poeziyasına olan diqqətini, bu poeziyaya verdiyi dəyəri görmək mümkündür. Müxtəlif mövzuda yazdığı şeirlər vasitəsilə insanlara göndərdiyi mesajlar olduqca qiymətlidir. Onun şeirlərinin böyük bir qismində vətənpərvər ruhlu bir şəxsiyyət olması öz sübutunu tapır. Onun şeirləri şairin həqiqətən xalqına, vətəninə bağlı bir şəxsiyyət olduğunu təsdiq edir.

Xalqımız üçün ağır sınaqlardan biri olan Böyük Vətən müharibəsində o, ədəbi fəaliyyətini davam etdirmiş və bu dövrün ümumi səciyyəsini verən əsərlər yazmışdır. Vətənpərvərcəsinə yazılmış şeir nümunələri müharibə dövründə ən güclü "silah" kimi dəyərləndirilmişdir. Təkcə şeirlərinə deyil, yazdığı poemalara da T.Novruzov diqqətlə yanaşmış, onların dövrümüzlə səsləşdiyini qeyd etmişdir.

Bu kitabda da qeyd olunduğu kimi, onun bir çox şeirləri bu gün də oxuculara qida verir, onların ruhunu oxşayır. Bu kitabda Cəfər Xəndanın yazmış olduğu poemalar haqqında ətraflı məlumat verilir və ədəbi fakt kimi tərcüməçilik fəaliyyətindən də danışılır. Kitabda onun tərcüməçilik fəaliyyəti zamanı əldə etdiyi ən böyük nailiyyətlərdən birini "Puşkinin ölümünə "Şərq poeması"nı fars dilindən tərcümə etməsi, bu tərcümələrin ədəbi ictimaiyyət tərəfindən böyük maraqla qarşılanması kimi fikirlər də öz əksini tapmışdır. Cəfər Xəndanın etmiş olduğu bu tərcümənin ən yaxşı tərcümələrdən biri kimi təqdir olunması, bu poetik tərcümənin uzun müddət ədəbiyyat müntəxəbatlarına salınması və 1962-ci ildə ayrıca kitabça şəklində nəşr olunması barədə mülahizələr də kitabda yer alan fikirlərdəndir. Kitabda onun ədəbi-tənqidi yaradıcılığı barədə ətraflı danışılır, həmçinin ədəbi tənqiddə özünəməxsus mövzu dairəsi, üslubu, ancaq ona məxsus bir təhlil tərzi olması kimi fikirlər də yer alır. Kitabda göstərilir ki, bədii həqiqətə sadiqlik, təhlillərində elmi-nəzəri ölçü-biçini gözləmək, ədəbi fakta ədəbiyyatşünas səriştəsi ilə yanaşaraq, tənqidçi qayğıkeşliyini nümayiş etdirmək onun tənqidi məqalələrinin əsas pafosunu təşkil edir. Onun tənqidi məqalələrini başqalarından fərqləndirən ən mühüm xüsusiyyət yaşadığı dövrün ədəbiyyat problemlərinə, bir yerdə yaşayıb-yaratdığı yazıçı və şairlərin yaradıcılığına həsr etdiyi məqalə və oçerklərin məzmununda ədəbiyyat tarixçiliyi, pedaqoji maarifçilik, öyrədicilik, maarif və estetik tərbiyə ideallarına üstünlük verilməsidir. Bir çox şəxslərə yazdığı məqalələrini təhlil edərkən onun dramaturgiya tənqidçisi kimi istedadının olduğu da müəyyənləşir. Onun həmçinin ədəbiyyatın başqa janrlarında olduğu kimi, Azərbaycan nəsrinin də tanıdılmasında, inkişaf etdirilməsində, tədqiq və təbliğində xüsusi rolu olduğu görünür. Kitabda həmçinin Cəfər Xəndan haqqında böyük ədəbiyyat nəzəriyyəçisi kimi danışılır. Məlumdur ki, Cəfər Xəndan geniş ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyəti ilə yanaşı, görkəmli sabirşünas alim kimi də tanınır. Kitabda bu fikrin təsdiqi ilə bağlı bir çox məqamlara aydınlıq gətirilmişdir. Kitabda Cəfər Xəndanın M.Ə.Sabir yaradıcılığının sənətkarlıq xüsusiyyətləri haqqında geniş tədqiqatının sabirşünaslıqda irəliyə doğru atılan mühüm addımlardan biri olduğu söylənilir. O, öz tədqiqatında Sabir sənətkarlığının mahiyyətini üzə çıxarmağa imkan verən bədii cizgiləri bütün incəlikləri ilə araşdırmağa və onun ümumi bədii sistemini tam şəkildə təqdim etməyə çalışmışdır. Kitabda Cəfər Xəndanın elmi tədqiqatlarında həm də Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının ədəbi inkişafı, tarixi keçmişi, müasir axtarışları, ədəbi şəxsiyyətləri, ümumən ideya-estetik problemləri baxımından əhəmiyyətli yer tutması barədə mühüm fikirlər yer alıb. Müəllif qeyd edir ki, Cəfər Xəndan öz şeirləri ilə Cənubi Azərbaycanda da tanınırdı. Süleyman Rüstəm onun haqqında "Yaxşı dost, yaxşı alim" məqaləsində orada çap olunan əsərlərini birliyə çağıran əsərlər kimi qiymətləndirmişdir. Cəfər Xəndan Cənubi Azərbaycan şairi və tədqiqatçısı Mirzə Əli Möcüz, Hacı Mehdi Şükuhi və başqalarının yaradıcılığı haqqında tədqiqatlarında ürəkdolusu danışır. Bu qənaətə gəlmək olur ki, T.Novruzov Cənubi Azərbaycanla bağlı C.Xəndanın tədqiqatlarını bütünlüklə oxucuya çatdırmaq istəmişdir.

Tərlan Novruzov Cəfər Xəndanın təkcə elm sahəsində keçdiyi yola yox, həyatı ilə bağlı məqamlara da toxunmuşdur. Yazarın həyat yolunun çətinliklərlə dolu bir dövrə düşməsini əks etdirən faktları bu kitabdan öyrənirik. C.Xəndan ədəbiyyat sahəsində hərtərəfli çalışmış, T.Novruzov isə onun müxtəlif cəhətli, lakin bir məqsədə xidmət edən ədəbi yaradıcılığını - xalqa, onun maariflənməsinə xidmət edən dəyərli yolunu tam dolğunluğu ilə əks etdirmişdir.

Kitab Cəfər Xəndanı sevənlər üçün dəyərli töhfədir. Qədirbilən alimlərimiz və xalqımız bu böyük şəxsiyyəti heç zaman unutmayacaqdır.

Ramil ƏLİYEV,

filologiya elmləri doktoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 30 dekabr.- S.5.