Axtarışlar, tapıntılar...

Azərbaycan ziyalıları, ümumən Azərbaycan xalqı Mir Cəlal Paşayevi görkəmli yazıçı, böyük alim, ustad pedaqoq kimi tanıyır və sevir. Mir Cəlal müəllimin əsərləri rus və başqa xarici dillərə tərcümə olunub, digər ölkələrdə də sevilə-sevilə oxunur. Ədəbi-bədii yaradıcılığı, ayrı-ayrı əsərləri haqqında saysız məqalələr, monoqrafiyalar yazılıb, dissertasiyalar müdafiə edilibdir. Bu tədqiqlərdə ədibin yaradıcılığı - hekayələri, romanları geniş elmi təhlilə cəlb edilibdir. Mir Cəlal Azərbaycan bədii nəsrinə özünəməxsus yeni məzmun, ədəbi dil fonunda yeni ifadə üsulu gətirmişdir. Mir Cəlalın mövzu dairəsi geniş və rəngarəngliyi ilə tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmiş və onların hamısı bu keyfiyyətləri qeyd etmişlər. Sadə, aydın, oxunaqlı bədii dil bu əsərlərin səciyyəvi ədəbi keyfiyyətləri kimi qeyd edilir. Mir Cəlalın əsərlərinin dili həm də poetikliyi ilə səciyyələnir.

Tədqiqatlar davam edir və indi haqqında danışmaq istədiyimiz tapıntı göstərir ki, Mir Cəlal yaradıcılığı həm sənətkarlıq baxımından, həm də yeni axtarışlar baxımında çox faktlar verə bilər.

Bu günlərdə görkəmli ədəbiyyatşünas alim, professor Aqil Hacıyev bir kitabla məni təəccübləndirdi, onun tərtib və çap etdirdiyi əsər belə adlanır: "Poeziyadan nəsrə (Mir Cəlal nəsrinin poetik əsasları)". Bu kitabda Mir Cəlalın dörd şeiri verilmişdir. Bunlardan biri 1928-ci ildə "Qızıl Gəncə" məcmuəsində əski Azərbaycan yazısı ilə, digəri yenə 1928-ci ildə əski Azərbaycan yazısı ilə "Maarif yolu" qəzetində, ikisi 1929-cu ildə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası ilə "İlk addımlar" toplusunda çap olunmuşdur. 1922-ci ildən latın əlifbasına keçməyə hazırlıq başlasa da və bununla əlaqədar, bəzi qəzetlərdə qeydlər, kiçik həcmli yazılar latınca verilsə də, Azərbaycanda rəsmi olaraq latına keçid 1929-cu ildə olmuşdur. Mir Cəlalın şeirlərindən ikisinin əski yazı ilə, ikisinin isə latınca çapı bununla əlaqədar idi.

A.Hacıyevin kitaba yazdığı ön sözdə Mir Cəlalın şeir yaradıcılığı haqqında sözünü deyir, ümumən, Mir Cəlalın yaradıcılığında, xüsusən yazıçının nəsr əsərlərinin dilində bu başlanğıcın rolunu aydınlaşdırır. A.Hacıyev şeirlərin hər iki çap variantını vermişdir: əski Azərbaycanın yazısı və o vaxtın latında orijinallarını da, müasir yazıya alınmış formalarını da.

Bu şeirlərin tapılması və müasir oxucunun mütaliəsinə verilməsi, ola bilər ki, bir fakt kimi, zahirən o qədər də əhəmiyyətli görünməsin. Mahiyyət etibarı ilə məsələyə başqa gözlə baxmaq lazımdır. Əvvəla, burada tədqiqatçı əməyi var, axtarış inadkarlığı var. Deməli, burada tarix var. Bir də yazıçının bədii təfəkkürünün ilkin görüntüləri var. Mir Cəlalın əsərləri mövzu, məzmun, mündəricəsi, aydın və sadə dili ilə diqqəti cəlb etdiyi kimi, bədii vüsəti, obrazlı ifadə vasitələri ilə də diqqəti özünə çəkir. Süleyman Rüstəmin ifadəsi ilə desək, onun nəsrinin dili elə şeir dilidir. Bu zövqün, bu obrazlı nitqin bir açarını da A.Hacıyev tapıbdır: Mir Cəlalın sənət qələmi ilk dəfə şeir yazmışdır.

A.Hacıyev bu şeirlərin ətraflı təhlilini vermişdir. Mən də bunlar haqqında bir neçə söz demək istəyirəm. 1920-ci illərdə heca vəznində şeir tərəfdarları ilə sərbəst şeir tərəfdarları arasında mübarizə getdiyi zamanda Mir Cəlal hər iki vəzndə yazmışdır. Hecanın güclü ənənəsi vardı. Sərbəst təzə-təzə addım atırdı. Addım atırdı və güclü müqavimətə rast gəlirdi. Ancaq hər halda irəli gedirdi. Azərbaycan şeirinin sonrakı inkişafında o da vətəndaşlıq qazandı və şeirimizin bir qolunu təşkil etdi. Mir Cəlalın şeirləri tematik baxımdan o dövr üçün aktual məsələlərə həsr edilmişdir. "Şimaldan səs" şeirində şair insanları qaranlıq məhbəslərdə saxlayan köhnə dünya haqqında sözünü deyir, qurtuluş yolu haqqında danışır, yeni həyatı tərənnüm edir.

"Dənizin cinayəti" şeiri Batumda Qara dənizə müraciətlə yazılmışdır. Şeirdə dəniz ittiham edilir. "Tələ açırsan kiçik, talesiz balıqlara, Oynaşıb-oynaşırlar, sonra düşürlər tora". Bu rəmzdir. Bu dəniz azad həyat uğrunda mübarizə aparan insanları udur. Azadlıq elçisini, zəncirli quruluşu susdurmaq istəyən Şərqin fırtına quşunu məhv edir. Ancaq şair inanır ki, haqq-ədalət günləri gələcək, intiqamlar alınacaq. Şair orijinal bir rəmz işlədir. "Önümdə suçundan sallanan qara dərya". Dənizin adında olan və türkcə böyük məna verən Qara sözünü (bu adı türklər qoymuşlar) rəng mənasında olan qara sözü ilə sinonimləşdirir və belə hesab edir ki, elə suçundan onun üzü qaralmışdır. Şair bu ifadələri tutuşdurur: Qara dəniz - qara dərya ("Suçundan sallanan qara dərya"). Ancaq gənc şair (o zaman Mir Cəlalın 20 yaşı var idi) inanır ki, bu cinayətlərin əvəzi alınacaqdır. Dənizin sinəsində qalan ləkə "Unudulmaz Sübhiyə ölməz bir nişanədir. O bir məzar daşıdır, yaşayacaqdır müdam". Şeir hökmlü, lakin nikbin bir sonluqla başa çatır. Şair inanır ki, "Yaşayan "Sübhi"lər qoparacaqdır qiyam".

Şeirin mübariz ruhuna, orijinallığına az da olsa, kölgə salmadan duymaq olur ki, burada Maksim Qorkinin Abbas Səhhət tərəfindən tərcümə olunmuş şeirinin ("Həyatın dibində" pyesindən) ifadə tərzi baxımından təsiri var.

Şeirlər mövzularına görə də, məzmunları cəhətdən də fərqlidir. Ancaq dördündə də siyasi çalar var, ötən əsrin 20-ci illərin sonlarının havası var. Hətta "Anamın vəsiyyəti" şeirində də bunu görmək olur. 60 yaşında dünyadan köçməkdə olan ana son nəfəsində oğluna nəsihət edir ki, tələbə olsun, oxusun, şəhid babasının (atasının) yolu ilə getsin, həm də "daha kayım addımla" getsin. Belə də olur. Sinifdə milli fərqlər qoyulmur. Ancaq iki cəbhə var: burjuy və proletar. İki antoqonist cəbhə var. "Əzən, əzilən, zəhmət, istismar". Şeir, əsasən, birinci şəxsin dilindən deyilir. Bu insan artıq mübarizə yolunu tutur və deyir: "Açıldı önümdə inqilabi təsəvvürlərin lentası", "Mənimsədim sinfi mücadiləni". Oxudu və başa düşdü ki, "Həyat daimi mübarizədir".

Bu şeir təzə-təzə həyata atılan, həyatın mənasını dərindən başa düşməyə başlayan gənc şairin yeni dövrə aid düşüncələrinin əks-sədasıdır. "Anamın vəsiyyəti" - bu vəsiyyət gələcəyi düşünən, təhsilin, elmin mənasını başa düşən ananın işıqlı arzularının ifadəsidir. Ana oğlunun xoşbəxtliyini bunda görürdü. Ancaq ana bilmirdi ki, bu təhsil, tələbə olmaq, oğlunun yolunda başqa işıqlar yandıracaqdır.

Bu şeirləri oxuyandan sonra prof. Aqil Hacıyevin belə bir ehtimalına haqq qazandırmaq olur ki, Mir Cəlalın o dövrdə yazdığı şeirlər yalnız bunlardan ibarət ola bilməzdi. Axtarışları davam etdirməyə ehtiyac var. Daha iki məsələyə münasibət bildirmək lazım gəlir. Şeirlərin dili 1920-ci illərin dilidir. O dövrdə Azərbaycan məktəblərində türk ədəbiyyatı tədris edilirdi, ziyalıların şifahi və yazılı nitqlərində türk sözləri bol-bol işlənirdi. Bu illərdə yazılan nəsr əsərlərində və şeirlərdə bunu görmək olar. Abdulla Şaiqin də, Y.V.Çəmənzəminlinin də, Əhməd Cavadın da, C.Cabbarlının da, yeni-yeni yaradıcılığa başlayan S.Rüstəmin, S.Vurğunun əsərlərinin dilində də belə sözlər işlənirdi. Yəni bunlar o dövrki Azərbaycan ədəbi dilinin sözləri idi. Mir Cəlal da belə yazmalıydı və yazırdı. Başqa cür də ola bilməzdi. Ancaq haqqında danışdığımız belə sözlər həmin şeirlərdə bir-iki dənədir. Bir də belə sual verilə bilər: Mir Cəlalın nəsr yaradıcılığı ilə, nəsr əsərlərinin ifadə tərzi, dili ilə bu şeirlər arasında bir səsləşmə görmək olurmu?

Ola bilər ki, belə əlaqəni konkret şəkildə görmək olmasın. Ancaq onlar arasında ruhən oxşarlığı hiss etmək mümkündür. Mir Cəlal müəllimin əsərlərində olan bədii ricətlər, onların poetik vüsəti bunu deməyə imkan verir. Mir Cəlalın şeirləri həmin dövr Azərbaycan ədəbi-bədii dilini öyrənmək üçün də material verir.

Prof. Aqil Hacıyev oxucuya təqdim etdiyi toplunu "Poeziyadan nəsrə (Mir Cəlal nəsrinin poetik əsasları" adlandıranda bu əlaqəni, bu keçidi nəzərdə tutmuşdu. A.Hacıyev rus ədəbiyyatının tanınmış tədqiqatçısıdır. Azərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqləri var. Tərcüməçi kimi də fəaliyyət göstərir. Mir Cəlalın bədii əsərlərinin üç cildliyini rus dilinə tərcümə etmişdir. Bu son kitabını da Mir Cəlalşünaslığa bir hədiyyə kimi qiymətləndirmək olar.

Yusif SEYİDOV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 18 fevral.- S.2.