İ.Qaspralı irsindən incilər

Filologiya elmləri doktoru Abid Tahirli böyük ideoloq, naşir, redaktor, yazıçı-publisist, tərcüməçi-tənqidçi İsmayıl Qaspralının irsi, həyat və fəaliyyətindən bəhs edən "Bütün türklərin və bütün dövrlərin tərcümanı" adlı kitabını nəşrə hazırlamışdır.

Əsərə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, xalq yazıçısı Anar "Sönməyən çıraq" adlı ön söz yazıb.

Kitabın "İsmayıl Qaspralı irsindən incilər" hissəsində verilmiş kəlamlardan seçmələr təqdim edirik.

* Millətə xidmət etmək istəyirsənsə, əlindən gələn işlə başla ("firəngistan məktubları").

* Rahat, məsud olmaq tərəqqi etmək istəyirsənsə, maariflənməlisən ("Sərgidə mən nə gördüm").

* İnsanlar gözəl əxlaqlı və gözəl xasiyyətlidirsə, cəmiyyət durmadan tərəqqi edər, salamat və xoşbəxt olar, əks təqdirdə, içdən çürüyən alma kimi tədric dağılar.

* Xəstə ağacda sağ meyvə olmaz.

* Vətən yolunda can və baş fəda etmək, namus ilə dünyadan köçmək, namussuzluq ilə varıb düşmənə əsir olmaqdan min mərtəbə ləzzətli və şərəflidir.

* Allahdan qorxduğun kimi, yalan danışmaqdan qorx, cəhənnəmdən qaçdığın kimi, pis əməldən qaç, cənnətə məhəbbət etdiyin kimi, insanlara məhəbbət et.

* Yola yolçu yaraşır ("Darrürrahat müsəlmanları").

* Kımız süzüb və ya rakı ilə qədəh doldurub düşmənə utanılacaq xidmət göstərməkdənsə, əmanət və pak canı mərdanə fəda etmək daha yaxşı deyilmi?

* Gerçək durumu bilmək bəlanın çarəsinin yarısını həll etməyə bərabərdir.

* Döyüş zamanı saçlı-saçsız (qadın-kişi) yoxdur, əsgər vardır ("Arslan qız").

* Az tap, az ye, lakin halal ye.

*Millətin halına aşina olmasan, ona xidmət edə bilməzsən ("Gün doğdu").

* Toplar, tüfənglər qazanmaz, hər zaman ədalət və mərhəmət qazanar.

* …Hansı tərəfin ədaləti və mərhəməti çox isə, o tərəfin qazanması üçün dua edin.

* Borc verilməklə, yol gedilməklə tükənir.

* Bəsləyən torpağa sevgi, ədalətli hökmdara sədaqət.

* İnsanlar danışaraq - tanış, fikir və əməlləri bir olduqda isə dost olurlar ("Baxçasaray məktubları").

* Cəhalətə yalnız elm qalib gələ bilər.

* Beyni elm hərəkətə gətirir.

* Qardaşlar, xalqın bilik və mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi işi ilə ciddi məşğul olun.

* Dinimiz xeyrin üç şəkildə verilə biləcəyini öyrədir: əməklə, sözlə və sədəqə ilə. Bunların hər üçü Allah qatında keçərli, xeyirli sayılır, lakin kasıb yaxın adamına çalışması ilə, alim öyrətməklə, zəngin sədəqə verməklə yardım edər.

* Öyrənmişsinizsə, bilik və xeyirxahlığın qaydalarını mənimsəmişsinizsə, onları soydaşlarınıza verməyə çalışın ("Rusiya müsəlmanları").

* Böyük zindanlar bir açarla açılır… ("Sibirdə - Tümən şəhərində").

* Həyat, zaman üstüörtülü sözləri təhlil edəcək və yanlışlıqları atacaqdır ("Rus-Şərq anlaşması").

*Bəşərin məişətinə əsas ola biləcək haqq-ədalətdən başqa bir şey yoxdur.

* Haqq-ədalət üzərində təsis olunan məişət ən pak məişət olacaqdır. Bu məişətin içində olan insanlar rahat yaşaya biləcəklər.

* Kiminsə hüququmun əleyhinə olmadığına inanaramsa və özüm də kimsənin haqqına göz dikməmişəmsə, kim məndən şikayətçi olacaq, mən kimdən şikayətçi ola bilərəm ki?!.

*Avropa bir ixtiyardır, təcrübəsi çoxdur. İxtiyarlığına hörmət edək. Təcrübəsindən bəhrələnək, xətalarını təkrar etməyək: məktəblərini, universitetlərini bizlər də təsis edək, elmlə ağlımızı ziyalandırdığımız qədər haqq və ədalətlə ürəklərimizi doldurmağa çalışaq. Avropada pis-yaxşı nə varsa, uşaq kimi çapmayaq, bir insan kimi götür-qoy edək: nədir, nəyə yararı var, vicdan və haqq-ədalət xaricində deyil ki? ("Avropa mədəniyyəti").

* İslam aləminə maddi və mənəvi bərabərlik, rahatlıq dalaşmaq, dartışmaq yolu ilə deyil, haqq-ədalətlə gələcəkdir ("Məzhəbi-iştirakıyyun").

* Rus və müsəlman millətləri arasında düşmənçilik, dözümsüzlük, soyuqluq, qorxu və əndişə yoxdur, lakin "rəsmi Rusiya"ya gəlincə belə deyildir.

* Gələcəkdə millətlər orduları ilə deyil, mədəniyyət və kəmalət ilə iş görəcəklər.

* Mərhəmət, sədəqə, öz soyuna yardım islam dininin mahiyyətindədir ("Rusiya müsəlmanlarının mədəniləşməsinin başlanğıcı").

* Din və millət qayğısı ziyalı və alimləri, bir an da olsun, tərk etməməlidir.

* Şanı uca Quranın bir kəlmə ilə təfsiri "ədalətdir".

* Ədalətsiz, insafsız bir müsəlmanın ağzına yüyən, başına noxta salıb, ədalətə bağlanmaq şəriətə zidd deyil, əksinə, ona uyğundur.

* Din - ədalətdir. Ədalət xaricində hərəkət edənlərə, zalımlara meydan və müsaidə verilməməlidir ("Zülm haradan gəlir").

* İnsanların görüş və düşüncələri fərqli ola bilər. Lakin bu hal milliyyət, xalq düşüncəsinə əngəl olmamalıdır. Bir ananın üç övladının üç fərqli fikri, düşüncəsi ola bilər. Amma anaya münasibətdə fərqli fikir olmamalıdır.

* Millətin nə fikirdə və nəyə qadir olduğunu gələcək göstərəcək. Mənə gəlincə, siyasi inanc və görüşümün əsası, təməli "türkoğlu türk" olduğumdur. Öncə Türk olmadıqca nə aristokrat oluram, nə də demokrat. Nə xalqçı oluram, nə sosialist. Əgər mənə "türklükdən, millətçilik fikrindən əl çək, səadətə çatarsan" - desələr, mən bu cür səadətdən bədbəxtliyi üstün tutaram. Mənim mən olmamağım nə ağlıma gələr, nə vicdanıma sığar.

* Milli mənsubiyyət hər şeydən müqəddəm, hər şeydən müqəddəsdir ("Zamanımızın məsələləri").

* "Yağmur yağar içərik, yerdən çıxar yeyərik" - ilə bu gün dünyada ömür sürmək mümkün olsa da, sabah belə heyvan kimi keçinmək mümkün olmayacaqdır. Bu miskinlik, bu fəaliyyətsizlik, bu hünərsizlik bizləri məhv edəcəkdir.

* İş-güc və fikir birliyi kimi şivə və dil birliyi də məişətin ən mühüm şərtlərindəndir ("Türk dil şivələri").

* Hər millətin dili olduğu və dilin də ən böyük və ən birinci bir sərmayə olduğu o qədər məlum məsələdir ki, bu xüsusda müzakirə açmağa ehtiyac yoxdur.

* Sadə və hər kəsin anladığı, işlək dilə malik olmayan xalqın gələcəyi şübhəli və qaranlıqdır.

* Türk oğlu üçün sadə türkcə cümlə sair dillərdən daha yaxşıdır.

* …Hər dilin özünəməxsus yaraşığı var: içində gizlənmişdir, işlənmək ilə ortaya çıxar, xaricdən lüğət toplamaq ilə deyil. Borcla nə xəzinə dolar, nə dil zənginləşər.

* Qəzet hamı üçün buraxılırsa, dili sadə və aydın olmalıdır ("Dil sadəliyi").

* Qəzet və xəbər dili necə sadə isə, "ədəbiyyat və şeir" dili də o dərəcə sadə olmalıdır ki, milli olsun.

* Bildiyim budur ki, dilimiz sadələşdirilməlidir, sinif dili yox, hamının anlayacağı dil olmalıdır. Bunun üçünsə ilk növbədə türkcə lüğət tərtib və nəşr edilməlidir ("Osmanlıca və sadə türkcə").

* Türkcəsi olan bir kəlmə yerinə digər bir lisanın kəlməsini istimal etmək ədəbi cinayətdir ("Dil məsələsi").

* Dili lazımsız sözlərdən, yabançı kəlmələrdən qurtarmaq üçün xüsusi bir qurum lazımdır ki, bu da meydanda yoxdur ("İmla bəhsi").

* Hər dil qələm ilə və ədiblərin kamalı ilə tərəqqi edər ("Uram dili").

* Bir xalqın ədəbi dili yoxdursa, özü də yoxdur. Millət üçün dil can və ruhdur ("Kitab və kitabçılıq").

* Qəzetlərimiz nə qədər çox olursa-olsun, bundan millətə fayda gözlənilir, zərər dəyməz, lakin hər bir mühərrir, hər bir qəzetçi başqa bir dil, başqa bir şivə və imladan istifadə edərsə, məsələ çox müşkülə düşər.

* Dil ayrılığı, məkan ayrılığından daha ağır, daha zərərlidir. Millətin birliyi dilin birliyi sayəsindədir. Maarifə, kamala yiyələnmək yalnız ədəbi dil sayəsində mümkün ola bilər ("Lisan məsələsi").

* Dil məsələsi yalnız bir ədəbi məsələ deyildir. Bəlkə daha çox ictimai, siyasidir. Elm, tarix, etnoqrafiya və siyasi elmlərə aşina olanlara bu iş gün kimi zahirdir. Vahid ədəbi dili olmayan qövm və millət 5-10 yox, hətta 100 milyon can olsa belə, yenə millət sayılmaz ("Bizim mətbuat").

* Şükür Xudaya! Maşallah zamana! İyirmi illik bir həsrətimə qarşı "Həyat" görüldü, "İrşad" eşidildi. Ümidvaram ki, həyat irşada və irşad həyata xidmət edib durğunluğu, ölümü ta qaf dağlarına qədər qovmağa cəhd və qeyrət edəcəkdir.

* İnsanları bir-birindən üç şey ayırır: məsafə, din fərqi, bir də dil fərqi.

*25 ildən bəri (1881-ci ildən bəri nəzərdə tutulur - T.A.) dediyim, yazdığım, çalışdığım budur: cığır açmaq, yol açmaq, başqa heç nə. Çünki qüdrətli, nəcib, ömürlü, dözümlü və cəsarətli türk millətinin pərakəndə düşüb, Çin səddindən Ağ dənizədək yayıldığı halda, səssiz-səmirsiz və dalğın qalması dilsizlikdən, yəni ümumi dilə malik olmadığından irəli gəlmişdir. Bu etiqad ilə yaşadım, bu etiqadla məzara gedəcəyəm. 25 ildən bəri bu məslək üçün yoldaş gözləyirdim. "Həyat"ın vücudu mənə böyük təsəlli oldu ("Həyat").

* Ədəbi dilsiz bir arşın tərəqqi edə bilmərik ("Dil haqqında").

* Türk şivələrini ayrı-ayrı dil, türk tayfalarını başqa-başqa millət kimi göstərmək təfriqə, nifaq salanların məsələsidir. "Tərcüman"ın məsləyi başqa olmuşdur, başqa olacaqdır ("Rosiyya" qəzetinə cavab").

* …Adı olmayan adam özü də yox kimidir. Dilsiz kişinin cismi də yox kimidir.

* …Rusların bir qisminə katsap, bir qisminə xaxol, bir qisminə belarus, bir qisminə də kazak deyilsə də, hamısı "rus" olduqları kimi, biz türkdilli xalqlar da türk oğlu türklərik.

* Dayanmadan çalışaq, mühərrir rəfiqlər, bizlər hazırda nə qədər qəzet, risalə yazsaq da, dünyamızı dərhal islah edə bilməyəcəyimiz məlumdur, lakin əlimizdən gələcək çox mühüm bir işimiz də vardır. Bu da ortaq ədəbi dilə təməl, əsas, bünövrə qoymaqdır. Bu işə ziyadə diqqət yetirək ("Dostlarıma açıq məktub").

* Aslan kimi millətimizin başına gələn fəlakətlər və çarəsizlik hər su boyunda bir xan və ya əmirə tabe olduğu deyildir, hər su boyunda bir şivədə danışıb, indiyə qədər ortaq yazı və ədəbi dili vücuda gətirməkdə etdiyi qəflətdir ("Can, yəni dil məsələsi").

* Çalışaq, çalışaq, ortaq ədəbi dil uğrunda çalışaq.

* Tərcümançıların millətə ərz və təqdim etdikləri "dil və məslək" maddələri sosializm və marksizm müddəalarından çox asandır və millətin ruhuna, idrakına və halına daha yaxın şeylərdir.

* Millətin ədəbi dilini vücuda gətirən böyük ədiblərdir. Bu, doğrudur, fəqət, bunlara zəmin hazırlayan millətin özüdür, adi, sadə mühərrirlərdir.

* "Şəms-abad" deməklə bir türk oğlu nə fars olur, nə şair, ancaq ana dilinə təpik atmış olur ("Beldetüş-Şemsmi, veled degil, oğulmu?")

* Vay politika, politika! Məktəblərə girməsəydin, nə gözəl olardı! Tatar xalqı mövcud deyil, tatar dili məlum deyil. Dilimizə nə ad verilirsə-verilsin, türk dilindən başqa bir şey olmayacaqdır.

* Böyük məktəblərin hər birinə bir molla ayrılmasını istədikcə, buna "panislamizm" dedilər. İndi milli dildə təhsil tələb edirik, "pantürkizm" əndişəsi irəli sürülür ("Dillərin birləşdirilməsi gəlir").

* …Hər cür mübahisə edilirsə-edilsin, şəxsiyyətə toxunmaq caiz deyildir. Sevgili dostlar, bu artıq ədəbi mübahisə deyil, bazar qavğası rəngini alır. Mühərririn mühərrirə "xuliqan" deməsi, həmkarına "sən" - deyə xitab etməsi üsuldan, ədəbdən deyildir.

* Əfəndi qardaşlar! Ağ kağızın üzərimizdə haqqı vardır! Bizlər mübahisə edəndə hambal dilindən istifadə ediriksə, hamballara nə qalar? ("Bakı qəzetləri").

* Bir çox məsələlərdə avamın, xalqın haqqı böyükdür, müqəddəsdir, lakin elm və ədəbiyyat baxımından alimlərə və ədiblərə tabe olmaqla islah və tərəqqi yolları açılır.

* Qəzetlərdə üç cür qələm işlədilir: uçitel qələmi, müəllim qələmi, ədib qələmi - qarmaqarışıqlıqdır! Əfəndilər! Türk qələmi hacət, türk ("Əfəndilər, dil gərəkdir, dil").

*Əgər indiyədək olduğu kimi hər kəs öz kefinə görə bir dil, hər mühərrir özünəməxsus bir imladan istifadə edərsə, nə dilimiz, nə imlamız düzələcəkdir ("İmla məsələsi").

* Müxtəlif adları olan, müxtəlif məkanlarda məskunlaşan türk tayfalarının "lüğətlərini" yan-yana qoyub baxdıqca sözlərin yüzdə 90-nın müştərək olduğu üzə çıxar ("Dil ətrafında").

* Bitməz, tükənməz müşavirələrlə, "olarmı, olmazmı"larla iş olmaz. İşə başlamalı, tədriclə olsun, lakin əməli olsun ("İmla fonetikası").

*Bəlkə mənə səbirsizlik güc gəlir. Xeyir! Səbirsizlik məndə deyil, milli yazı, milli maarif, milli istiqlal tələsir ("Türk yurdu"na).

* Avropa ədəbiyyatının qədrini bilmədiyimizi, ona qarşı olduğumuzu zənn etməyin. Xeyr! Söyləyəcəyimiz ancaq budur ki, iki fransız romanından bir milli hekayə mənfəətlidir.

* Dünya belədir: nə tərəqqinin, nə nöqsanın sonu var. Bugünkü tərəqqi ertəsi gün daha bir tərəqqi istər, durmaq yoxdur. Zaman hər gün tərəqqi istəyir.

* Ədəbi tənqid ədəbiyyatın mizanıdır. Mizansız bazar, tənqidsiz ədəbiyyat kimidir.

* Parça-bez bazarına arşın, çörək bazarına okka necə lazımdırsa, ədəbiyyata ölçü olan tənqid, bəlkə daha artıq lazımdır.

* Tənqid lazımdır, lakin tənqidçi kim olacaq? Bu elə işdir ki, təndirdə çörək bişirməkdən, gəmi kömürçülüyündən daha ağırdır. Təkrar edirəm, çətin və ağır işdir, lakin lazımdır. Ədəbi şivəni qabıqdan və çürükdən ayıracaq tənqiddir.

* Bu gün ədəbi tənqid olmadığı üçün kitabın adına görə alınması düzgün deyil, içini araşdırmaq lazımdır, çünki adı ilə mayası arasında Balkan dağları ola bilər.

*Tənqid, yalnız nöqsanı gösərməkdən ibarət deyildir. Bu əsərin nə dərəcə istifadəli olduğunu meydana çıxarmaq, onu isbat etmək də tənqidə məxsusdur… ("Osmanlı mətbuatı").

* Hüqonun "Səfillər"indəki qəhrəmanlara Anadoluda rast gəlinməz, lakin onlar kimi canları ağrıyan, onlar kimi şənlənən insanlar burda da tapılar.

* Bir halvaçı halvasını, bir bozaçı bozasını və küfəçi bamyasını çığırıb-bağırıb tərifləyirsə, bir dərəcəyə qədər başa düşülər, çünki əvvələn, malına diqqət çəkilməsi üçün başqa bir çarəsi yoxdur, digər tərəfdənsə, halvaçı, ya da bozaçı ədəb müəllimi deyildir. Lakin bir ədib, ya bir qəzetçi öz yazdığını halvaçı kimi çığırıb-bağırıb özü mədh edərsə, bu çox çirkin şey olmazmı? Şübhə yox ki, çox böyük ədəbsizlik olar ("Tənqid").

* Ədəbiyyat ağıl, fikir, fəhm, bilik və ibrət xəzinəsidir. Belə bir xəzinəyə malik olmaq üçün çalışmaq və qeyrət lazımdır. Ədəbiyyatsız bir qövm çılpaq adama bənzəyər, çılpaqlıq isə xoş hal deyildir.

* Ara-sıra kitab nəşr olunan şəhərlərdən biri Bakıdır. Bu şəhərin mühərrirlərindən Sultan Məcid bəy Qənizadə ilə Nəriman Nərimanovun milli ədəbiyyatın inkişafı naminə çox çalışdıqları şükranlıqla görülməkdədir ("Ədəbi bəsirət").

* Neçə illərdən bəri (məqalə 1914-cü ildə qələmə alınmışdır - T.A.) Tiflisdə çıxan "Molla Nəsrəddin" jurnalı mətbuatımız arasında bəlli bir mövqe tutmuşdur. Adından da göründüyü kimi, "Molla Nəsrəddin" lətifə danışar, lakin lətifəsi arxasında acı bir həqiqət gizlənər. Gülər, lakin gülüşü istehzalıdır, yaxud düşmən gülüşü deyildir, gülə-gülə verilən nəsihətdir. Əhval və adətlərimizi ara-sıra iynələr, biz kimi sənə, mənə sancılar. Bəlkə bir az incidər, lakin incitsə belə, məqsədi xeyir və irşaddır, nəticəsi şəfa verir ("Molla Nəsrəddin").

* Kənddə müəllimlik edən bir qeyrət əhli alimin ən fəzilətlisidir ("İslam ölkəsinin məişəti").

* Hacı Zeynalabdin əfəndini yad etdik. Hacı dedikdə böyük və qalın əmmaməli, uzun xalatlı, ya cübbəli uzun və ağ saqqallı adam göz önündə canlanır, elə deyilmi? Hacı imiş, amma xəyal etdiyimiz kimi deyilmiş! Kamal yaşında, qara saqqallı, qara papaqlı bir adamdır. Onu başı əmmaməli yox, başı ali fikirlərlə dolu, xalatlı, cübbəsi uzun yox, gözəl əməllərdən libaslı gördüm.

* İslam tərbiyəsi ilə dövrün mərifət və elmini uzlaşdıran müslimələr, ümid edirəm ki, dünyanın ən yaxşı anaları olacaqdır.

* Bütün savadlı, məlumatlı müsəlmanlara, onlardan törəyənlərə xitab edirəm: millət və camaatın başında, içərisində olaq, millətdən uzaq olmayaq ki, bizi görsün, ibrət alsın, faydalansın ("Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət").

* Mənfəət gələr gedər, ədalət əbədidir ("Belə deyilmi").

*Politika, politika, amma bir azcıq insaf və həqiqət ta lazım deyilmi? ("Hal həqiqəti").

"Hörmətli ustad Əhməd Müdhət əfəndi həzrətləri indiki nitqində məni "böyük İsmayıl Qaspralı" kimi təqdim etdi. Mənim üçün bu sözü rədd etmək, vallah, çox ağır gələcəkdir. fəqət təsdiq də etməyəcəyəm. Mən o "böyük" sözü ilə ifadə olunan rəğbəti, iltifatı başqa bir kəlmə ilə təbdil etmək istəyirəm. Bəxtiyar İsmayıl, mən böyük deyiləm, fəqət bəxtiyaram, xoşbəxtəm ("İstanbul konfransındakı (1909) çıxışından").

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 1 iyul.- S.2.