İ.Qaspralının Ə.Hüseynzadəyə "Açıq məktub"u

Rusiya müsəlmanları arasında maarifçi türkçülük hərəkatının görkəmli xadimlərindən biri, “Dildə, fikirdə, işdə birlik” tezisini irəli sürmüş, onu otuz bir il naşiri və redaktoru olduğu “Tərcüman” qəzeti vasitəsilə Krımdan Kaşğara qədər geniş bir ərazidə - Volqaboyunda, Qafqazda, Orta Asiyada, Sibirdə ardıcıl surətdə təbliğ etmiş Qaspralı (Qasprinski) İsmayıl bəy Mustafa ağa oğlunun doğum günündən 160 il keçir.

İ.Qaspralının ictimai-elmi-ədəbi fəaliyyətinin geniş tədqiqi respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra mümkün oldu. Bu sahədə ilk ciddi araşdırmaların “Ədəbiyyat qəzeti” səhifələrində dərc olunduğunu qeyd etməklə bərabər, görkəmli ədəbiyyatşünas, professor, pedaqoq, unudulmaz Xeyrulla Məmmədovun böyük xidmətini ayrıca vurğulamaq gərəkdir.

Onun vaxtilə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə (17 iyul 1992-ci il) “Tariximiz bu gün” rubrikası altında çap olunmuş məqaləsini kiçik ixtisarla oxuculara təqdim edirik.

…Nəcib, …cəsarətli olan türk millətinin pərakəndə düşüb Səddi-Çindən Ağ dənizə qədər çayradığı halda nüfuzsuz… qaldığı lisansızlığından, yəni lisani-ümumiyə malik olmadığından irəli gəlmişdir.

İ.Qaspralı

"Tərcüman" (1883-1916) XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlində Rusiya müsəlmanları mühitində nəşr edilən qəzet və jurnalların ən uzunömürlüsü, geniş miqyasda yayılanı və iki ay "Ziyayi-Qafqasiyə", səkkiz il yarım "Kəşkül", bir il doqquz ay "Şərqi-Rus", 1905-ci il inqilabından sonra Qafqazda, Krımda, Volqaboyunda, Türküstanda çıxan müxtəlif məsləkli dövri mətbuat orqanları ("Həyat", "İrşad", "Tanq", "Molla Nəsrəddin", "Vətən xadimi", "Nur", "Azad xalq", "Yıldız", "Əl-əsəri-Əl-cədid", "Əl-islah", "Fikir", "İdil", "Dan yıldızı", "Vaxt" və s.) ilə paralel fəaliyyət göstərmişdir. 1891-ci ilin oktyabrında "Kəşkül"ün bağlanmasından 1903-cü ilin martında "Şərqi-Rus"un nəşrə başlamasına qədər təxminən 12 il "Tərcüman" Rusiya imperiyasının müsəlman əhalisinə məxsus yeganə qəzet olmuşdur. Qarşısında "Səddi-Çindən Ağ dənizə qədər" böyük bir ərazidə, "Asiyada və Avropanın bir qismində" pərakəndə halda yaşayan, "digər mllətlərə nisbətən elm, …sərvət və mədəniyyətcə geridə qalan" soydaşlarını və dindaşlarını vahid ideya ətrafında birləşdirmək, bir məqsəd uğrunda mübarizəyə səfərbər etmək, beləliklə, onların sosial, iqtisadi və mədəni dirçəlişinə nail olmaq vəzifəsi qoyan İsmayıl bəy Qaspralı onu Ümumrusiya müsəlmanlarının həyatını əks edən qüvvətli reflektora çevirmişdi.

"Tərcüman" imkanı daxilində Rusiyanın müsəlman bölgələrində gedən prosesləri eyni səviyyədə işıqlandırmağa və müxtəlif problemlərini müzakirəyə qoymağa ardıcıl surətdə, yorulmadan cəhd göstərirdi. Buna görə də o hamının intizarla gözlədiyi kütləvi orqan olmuşdu. Birinci rus inqilabından sonra türkdilli nəşrlərin sayı çoxalarkən də "Tərcüman" mətbuat dünyasında ağsaqqallıq estafetini əldə saxladı. O, əvvəlki kimi Rusiyanın müsəlman əhalisinin müştərək orqanı rolunda çıxış etməyə və onların hərəkət istiqamətini müəyyənləşdirməyə səy göstərirdi.

Qəzet inqilabın meydana çıxardığı fikir, dil, üslub, imla polifonizmi şəraitində mətbuat və ədəbiyyatı iyirmi iki il əvvəl irəli sürdüyü müsəlman-türk birliyi ideyasını həyata keçirməyə dəvət etdi. Özü isə fəaliyyətini təkmilləşdirib, əsrin tələb və ehtiyacları mövqeyindən yeni istiqamətdə daha mənalı və məzmunlu tədbirlər həyata keçirməyə başladı. Naşirlik, redaktorluq, yazıçılıq və pedaqoqluq etdiyi uzun illər ərzində çatdığı yüksək mövqe, topladığı zəngin təcrübə, qazandığı böyük hörmət İ.Qaspralını xalqa ağlı və qələmi ilə xidmət göstərmək istəyənlərin sevimli müəlliminə çevirdi. Krım yarımadası, Bağçasaray şəhəri həmvətənlərinin tərəqqisi işinə xidmət etmək istəyənlərin Kəbəsi oldu. Hamı üzünü bu qibləyə tutdu və "zülmət səltənəti"ndən qurtuluş üçün nicat istədi. Bu isə İ.Qaspralıya Rusiyadakı soydaşları arasında yetişən ziyalıların bir neçə nəsli ilə dostluq və əməkdaşlıq etmək və fəaliyyətlərini işıqlandırmaq imkanı yaratdı.

Kazan, Orenburq, Qarasubazar, Bağçasaray, Uralsk, Sibir tatarları kimi, Cənubi Qafqaz türklərinin həyatı, əliqələmli Azərbaycan ziyalılarının fəaliyyəti həmişə böyük Krım "murza"sının diqqət mərkəzində idi.

"Tərcüman"ın redaktoru kimi fəaliyyət göstərdiyi otuz bir il ərzində Azərbaycan həyatında elə bir əlamətdar hadisə olmamışdır ki, İsmayıl bəy ona münasibət bildirməsin və elə bir az-çox tanınan ziyalı yox idi ki, qəzetdə adını zikr etməsin. İllər bir-birini əvəz edib, ictimai fikrin inkişafında təzə meyllər əmələ gəldikcə, ədəbi hərəkata yeni qüvvələr cəlb olunduqca İsmayıl bəyi əhatə edən adamların tərkibi dəyişir, qələm savaşında "nozühur" adlar səslənirdi. Ötən əsrin 80-90-cı illərində o, "üsuli-cədid"i özünə məslək seçib xalqın maariflənməsi yolunda böyük səylə çalışan Səid və Cəlal Ünsizadə qardaşları, Əbdüssəlam Axundzadə, Molla Hüseyn Qayıbov, Səfərəli bəy Vəlibəyov, Firidun bəy Köçərli, Sultan Məcid Qənizadə, Nəriman Nərimanov, Məhəmməd Tağı Sidqi Səfərov və başqaları ilə sıx əlaqə saxlamışdı. Ədib bunların ictimai fikrin oyanışı, siyasi şüurun yüksəlişi və milli mədəniyyətin dirçəlişi sahəsində xidmətlərini qəzetdə vaxtaşırı işıqlandırıb təbliğ etməklə müasir tərəqqi ideyalarının intişarına misilsiz xidmət göstərmişdir.

Əsrimizin başlanğıcında İ.Qaspralının siyasi baxışlarında, ictimai görüşlərində ciddi dəyişiklik yarandı. O, "islamı əsri bir surətdə anlamaq" şüarı ilə meydana çıxıb, "dildə, fikirdə, işdə birlik" düsturunu "bütün türkçülük cərəyanının lisan, ədəbiyyat, ictimaiyyət, hətta siyasət sahələrinə tətbiq" etməyə başladı. Buradan irəli gələrək birinci rus inqilabından sonra ona Azərbaycanda ideyaca yaxın olan, islamçılıq və türkçülük məfkurəsinin təbliğinə rəhbərlik edən Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayevlə sıx əlaqə yaratdı. Onlarla bir cinahda çiyin-çiyinə durub, eyni məfkurənin məcrasında irəliləməyə başladı. Bu fikir birliyi onların "Şərqi-Rus" qəzetinin redaktoru M.Şahtaxtlıya münasibətlərində ilk dəfə açıq surətdə təzahür etdi.

1905-ci ildə Peterburqda məşhur tatar alimi və publisisti Əbdürrəşid İbrahimovun evində Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, Alim Məqsud, Bünyamin Əhmədin iştirakı ilə gizli surətdə keçirilmiş bir yığıncaqda "Müsəlman ittifaqı" adlı siyasi partiya yaratmaq haqqında fikrə qoşulan İ.Qaspralı onun həmin ilin avqustunda Nijni-Novqorod şəhərində, Oka çayı üzərində "Qustav Struve" gəmisində, 1906-cı ilin yanvarında Peterburqda Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərliyi altında keçirilən birinci və ikinci qurultayında iştirak etdi.

Bu vaxtdan etibarən "Tərcüman"da digər maarif və ədəbiyyat xadimləri ilə yanaşı Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Məhəmməd Hadi bədii yaradıcılığı və naşirlik fəaliyyətinin təbliği ön plana keçdi.

Böyük millət xadimi "Tərcüman"da tez-tez onlardan söhbət açır, əsərləri haqqında rəy dərc edirdi. Ə.Ağayevin şəxsi mənafeləri xatirinə İslamı parçalayıb təriqətlərə bölən, Quranın hökmlərini bir yana qoyub hədisləri şəri qanun kimi təbliğ edən və bu yolla varlanan ruhaniləri tənqid edən "Müshibeyi-İslamiyyə". İslam, Axund və Hatifül-qeyb" əsəri, M.Hadinin "firdövsi-ilhamat" kitabı, Ə.Hüseynzadənin lirik şeirləri islamçı və türkçü ədəbiyyatın dəyərli nümunəsi kimi təbliğ olunur.

Müsəlman ittifaqı və türk birliyi İsmayıl bəyin müqəddəs amalı idi. Onun təntənəsi yolunda qarşıya çıxan hər hansı bir maneə ədibi ciddi şəkildə narahat edir, onu dəf etmək üçün böyük səy və müdriklik göstərirdi. 1906-cı ildə mərkəzi Rusiyada çıxan "Azad", "Ulduz", "Ülfət", Bakıda nəşr olunan "Həyat" və "İrşad" qəzetləri arasında yaranmış ixtilaflara İ.Qaspralı soyuqqanlı baxa bilmədi. Onlara dərhal münasibət bildirib, naşir və redaktorları subyektiv hissləri bir yana qoyub, ümumi mənafeyə xidmət göstərməyə çağırdı. Məlum olduğu kimi, inqilabın astanasında "Həyat"ı Ə.Hüseynzadə ilə müştərək redaktə edən Ə.Ağayev1905-ci ilin dekabrında ondan ayrılıb "İrşad" adı altında özünün müstəqil orqanını yaratdı. Bu, mətbuat dünyasında müstəqillik əldə etmək arzusundan daha çox o zaman Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin təsiri altında islamçı mövqedə duran Ə.Ağayevlə turançılıq ideyasını təbliğ edən Ə.Hüseynzadə arasında məfkurə müxtəlifliyindən irəli gəlmişdi. Müasir şəraitdə hər iki fikir cərəyanını milli mənafe baxımından əhəmiyyətli hesab edən İ.Qaspralı iki qüdrətli ədib arasında ixtilaf üçün əsas görmürdü.

"Həyat" ilə "İrşad" ikiyə ayrılmış bir vücuddur. Bir vücudun hər nədən olursa- olsun, ikiyə ayrılması ağrısız-acısız olmayacağı məlumdur" - deyib onları barışığa çağırdı. Volqaboyu vilayətlərdə nəşr olunan dövri mətbuat orqanlarının "Tərcüman"ın türklər üçün ümumi ədəbi dil yaratmaq uğrunda mübarizəsinə məhəl qoymayıb, məhəlliçiliyə meyl göstərmələri İ.Qaspralı tərəfindən tənqid olunduğu kimi, "Füyuzat"ın da qəliz ibarələr işlətməsi onu razı salmamışdı. "Füyuzat"ın gözəl tərtib və "gözəl təb" olunduğunu xüsusi qeyd edən və nəşrini alqışlayan mühərrir jurnalın "avam arasında ziyadə müntəşir" olması fikirlərinin zehnlərə və ürəklərə sirayət etməsi üçün onun dilini sadələşdirməyi məsləhət görürdü.

İ.Qaspralının birinci rus inqilabı günlərində müsəlman həyatında gedən ideoloji proseslərdə mövqeyi, xüsusilə Ə.Hüseynzadə ilə şəxsi və ideya bağlarının səviyyəsi və dərəcəsi haqqında 1906-cı ilin martında "Tərcüman"da dərc olunmuş "Açıq məktub" aydın təsəvvür verir. Məlum olduğu kimi, Ə.Hüseynzadəyə yüksək mədəniyyət nümayiş etdirərək "Həyat"ın 1905-1906-cı illərdə çıxan nömrələrini ayrı-ayrılıqda cildlədib üzərində Hacı Zeynalabdin Tağıyevin şəkli olan səhifədə xüsusi bir müraciətlə dostlarına, redaksiya əməkdaşlarına, qəzetin nəşrində xidməti olan digər şəxslərə hədiyyə göndərmişdi. Bundan İ.Qaspralıya da pay düşmüşdü. Hədiyyəni yüksək qiymətləndirən İ.Qaspralı "Tərcüman"da Əli bəy Hüseynzadəyə minnətdarlıq ifadə edən dediyimiz "Açıq məktub"u dərc etmişdi. "Açıq məktub" birinci rus inqilabı illərində bir amal uğrunda döyüşən, müsəlman-türk dünyasının iki böyük şəxsiyyətinin bir-birinin idealına və sənətinə hörmət və məhəbbətini öyrənmək baxımından tərbiyəvi əhəmiyyəti böyükdür.

Xeyrulla MƏMMƏDOV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 1 iyul.- S.1, 2