Füzuli dünyasından dünyaya baxış

Tarix irəliyə doğru addımladıqca, onun zamanın zirvələrinə doğru hərəkətində bəşəriyyətin zərif cinsi olan qadınların da rolu artır. Təkcə təfəkkürün fikir dartısı yox, həm də qəlbin duyğu şahpəri onu tarixi əlvan süslü sabahlara uçurmaqdadır. Qadın hissiyyatı qloballaşan dünyanı öz ağuşuna alıb ən çətin problemləri həll edir. Zənnimizcə, bu gün dəbdə olan gender problemi tarixin qadına verdiyi üstünlüyün, zamanın qadına olan ehtiyacının elmi ifadəsidir.

Azərbaycan tarixində həmişə qadınlar şərəf və layəqətin zirvəsində olublar: ana kimi, namus rəmzi olaraq, alim və sənətkar, hətta qəhrəman döyüşçü kimi...

Bu gün Azərbaycan cəmiyyətində fəal mövqeyi ilə seçilən qadınlardan biri millət vəkili, filologiya elmləri doktoru Jalə Əliyevadır. Millətsevərlik, dövlətçilik duyğusu, zərif və incə ünsiyyət mədəniyyəti bir vətəndaş və alim, ictimaiyyətçi xanım kimi J.Əliyevanı səciyyələndirən və fərqləndirən cəhətlərdir. Reallığı doğru prinsiplərlə dərk edib qiymətləndirmək bacarığı, eyni zamanda romantik xəyal duyğusu onun həyat və fəaliyyətini süsləyən amillərdəndir.

Füzulidən yazanlardan - füzulişünaslıqdan yazmaq, Füzulidən yazmaqdan çətindir. Millət vəkili, filologiya elmləri doktoru Jalə xanım Əliyeva "Dünyanın tanıdığı Füzuli" (Bakı: "Çaşıoğlu", 2010) monoqrafiyasında belə bir çətinliyin öhdəsindən əsasən gəlməyə nail olmuşdur. Bu tədqiqat əsəri, təəssüf ki, yazıldığı vaxtdan (1996) on beş il sonra çap olunub, fəqət əhəmiyyətini itirməyib. Füzuli özü həmişə təzə olduğu üçün, onun haqqında elm də həmişə təzədir. Mənim dahi Füzuliyə məhəbbətim o qədər güclüdür ki, onun haqqında yazanlara heç vəchlə laqeyd qala bilmirəm. Füzuliyə laqeyd və ehtirassız yanaşmaq olmaz. Çünki onun ecazkar poeziyası, gəlin kimi bəzəkli füsunkar lirikası təmiz, coşqun və saf bir ehtirasdan doğulub. Bu poeziya bətnində, gözəlliyin, ülviyyətin min bir sehrini əzizləyən mübaliğələr, təşbehlər, məcaz və müəmmalardan qurulub. Bu poeziyada böyük insan ruhu, ülvi bir eşqin saf naləsi mürgüləyir. Bu poeziya həyat kimi canlı, təbiət kimi zəngin və ecazkar, Məcnunun özü qədər pak və munisdir.

Jalə xanımın monoqrafiyası Füzuliyə həsr olunmuş tədqiqatlar arasında xüsusi yer tutur. Çünki bu əsərdə söhbət dünya füzulişünaslığından, onun görkəmli nümayəndələrindən gedir.

Biz doktorluq işi üzərində işləyərkən J. Əliyevanın bu əsərinin AMEA-nın MEK-da saxlanılan namizədlik dissertasiyası variantına müraciət etmişdik.

Füzulinin möhtəşəm adı dünya poetik fikir tarixinə qızıl xətlə yazılıb. Öz kiçicik təcrübəmdən bilirəm ki, Füzuli haqqında yazmaq çox çətin, fəqət olduqca şərəflidir.

Jalə xanım monoqrafiyasının ön sözündə belə bir düzgün nəzəri-metodoloji başlanğıcdan çıxış edir ki, "Ədəbiyyatşünaslığın əsas mövzusu olan ədəbiyyat tarixinin məzmunu, mənası və daşıdığı ideyaları təbii ki, ən əvvəl görkəmli sənətkarların yaradıcılıq axtarışlarında və elmi fərziyyələrdə öz ifadəsini tapır. Bu baxımdan dahi ustad Füzulinin lirik və epik əsərlərinin tədqiqi ədəbiyyat tarixinin aktual və mərkəzi problemlərindəndir. Milli ədəbiyyatların ayrı-ayrı sənətkarlarının yaradıcılıq yolunu və sənətkar fərdiyyətinin təkamülünü izləmək Azərbaycan klassik ədəbiyyatının həqiqi tarixini yaratmaq üçün əsas vasitədir, üsuldur". Beləliklə də tədqiqat predmetinə yanaşmanın nəzəri-metodoloji əsasını verən bu qeydlər aşağıdakı məsələni müəyyənləşdirməyə imkan verir: Jalə xanım Füzulişünaslığa nəzəri baxımdan deyil, ədəbiyyat tarixçiliyi səmtindən dəyər verir; Müəllif bu fikirdədir ki, ayrı-ayrı sənətkarların həyatı, mühiti, yaradıcılığı öyrənilmədən və sənətkarlar haqqında elmi fikir sistemə salınmadan bütöv bir xalqın ədəbiyyat tarixini yazmaq mümkün deyil. Düşünürük ki, bu düzgün mövqedir və ona haqq qazandırmaq lazımdır. Müəllif tədqiqatını ədəbiyyat tarixi kontekstində qurduğundan bu əsərdə Füzulişünaslıq müstəqil nəzəri prinsiplərə malik elm kimi nəzərdən keçirilmir, əksinə, Füzulişünaslığa Füzuliyə baxış bucağından nəzər salınır. Bunu monoqrafiyanın fəsilləri aydın əks etdirir: I fəsil: Füzulinin elmi bioqrafiyası; II fəsil: Füzuli lirikasının tədqiqi; III fəsil: Füzulinin epik yaradıcılığının tədqiqi; IV fəsil: Füzulinin bədii nəzərinin tədqiqi. Göründüyü kimi, qoyulan problemlər Füzulişünaslıqdan çox Füzuliyə aid olub sırf ədəbiyyat tarixçiliyi xarakterindədir.

Birinci fəsildə əsasən Füzulinin təvəllüd tarixi və doğulduğu yer haqqında mülahizələr nəzərdən keçirilir.

Konkret bir mətləb çözüldüyünə görə müəllif təzkirələr və elmi tədqiqat əsərləri, monoqrafiyalar arasında təsnifat aparmağa, hətta tarixiliyi gözləməyə ehtiyac duymur. Məsələn, əvvəlcə M.F.Köprülüyə (XIX əsrin sonu, XX əsrin önləri), sonra isə Lətifinin və Əhdi Bağdadinin (1546 və 1563) təzkirələrinə müraciət olunur. Yaxşı olardı ki, burada tarixi-xronoloji ardıcıllıq gözlənilsin.

Ümumiyyətlə, J.Əliyevanın "Dünyanın tanıdığı Füzuli" monoqrafiyasında əsasən Azərbaycan və Türkiyə füzulişünaslığı əhatə olunur. Fəqət, zəruri hallarda, təsdiq yaxud aşkar məqamlarında Krımski, Bertels və b. kimi məşhur rus şərqşünaslarının əsərlərinə də müraciət edilir. O, hətta kitabının ön sözündə yazır: "Təbiidir ki, elmi füzulişünaslığın təşəkkülü və inkişafı əsas etibarilə iki ölkə ilə - Türkiyə və Azərbaycanla bağlı olduğundan, bu iki ölkədə yaranmış tədqiqat əsərləri monoqrafiyanın tədqiqat obyektinin özəyini təşkil etmişdir".

Tədqiqatın maraqlı cəhətlərindən biri budur ki, J.Əliyeva klassikin bioqrafiyasına sadəcə rəqəm və məkan dəqiqləşməsi kimi deyil, elmi problem kimi yanaşır. Füzulişünaslığın imkanlarını, mövcud vəziyyətini qoyulan problemə verdiyi cavabla sınaqdan çıxarır, müəyyənləşdirir. Beləliklə də, məsələn, birinci fəsildə təzkirələrdən verilən bir sətirlik qısa məlumatlarla yanaşı, böyük türk alimi Abdulbaği Karahanın 1949-cu ildə İstanbulda işıq üzü görmüş "Füzuli: Mühiti, həyatı və şəxsiyyəti" monoqrafiyası əsər boyu müəllifin istinad etdiyi ən etibarlı mənbə olur. Araşdırmalarımız göstərir ki, 1949-cu ildən sonra Füzulidən yazan bütün müəlliflər bu kitaba, xüsusilə də kitaba "Əlavələr" bölməsi kimi daxil olan təzkirə mətnlərindən istifadə etmişlər.

Həqiqətən də Füzulinin bioqrafiyası, həyatı, mühiti bir problem kimi olduqca əhəmiyyətlidir. Bu məsələni doğru həll etmədən dünya lirik şeirinin zirvəsi olan Füzuli poeziyasının poetik-fəlsəfi sehrinə açar salmaq olmaz. Monoqrafiya göstərir ki, təkcə bu problemlə bağlı deyil, ümumən əsərin bütün fəsillərində tədqiqatçı Türkiyə füzulişünaslığına önəm və üstünlük verir. Burada A.Karahandan savayı, A.Gölpınarlının Füzuli (1932), M.F.Köprülünün "Yeni Azəri ədəbiyyatına dair tədqiqlər" (1926), Ali Nihad Tarlan "Füzuli Divanının şərhi" (1985), C.Yenərni, H.Mazıoğlunun "Füzuli-Hafiz" (1956) A.S. Levendin, S.Nazirin "Füzuli" (1925) və b. alimlərin əsərlərini əsas tədqiqat predmetinə çevirir. Doğrudur, bu əsərdə görkəmli Azərbaycan füzulişünasları - akademiklər H.Araslının "Böyük Azərbaycan şairi Füzuli", M.Cəfərin "Füzuli düşünür", professor M.Quluzadənin "Füzulinin lirikası", Mir Cəlalın "Füzuli sənətkarlığı", Ə.Səfərli və X.Yusifovun "Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı" dərsliyi, F.B.Köçərlinin, A.Surun, B.Çobanzədənin, R.Azadənin, M.Sultanovun, K.Vəliyevin, B.Vahabzadənin Füzuli haqqında məqalələri də özünə kifayət qədər yer alır. Lakin faktiki vəziyyət belədir ki, monoqrafiyanın konseptual əsasında Türkiyə füzulişünaslığı dayanır. Əsərin birinci fəslinin nəticəsi bir daha deyilən fikrin həqiqiliyini təsdiq edir: "Beləliklə, dünya füzulişünaslığında şairin elmi bioqrafiyasının yaradılması üzrə böyük işlər görülmüşdür. Bu sahədə bir çox tarixi sənədləri araşdırıb qiymətli elmi nəticələrə gəlmiş türk füzulişünaslarının əməyini xüsusilə qiymətləndirmək lazımdır. İnamla demək olar ki, Füzulinin elmi bioqrafiyasının müəyyənləşdirilməsində Türkiyə füzulişünasları dünya füzulişünaslığında aparıcı mövqedə dayanırlar". Müəllif bu qənaətində haqlıdır. Bu mülahizədə "dünya füzulişünaslığı" anlayışını Türkiyə və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı ilə hüdudlamaq yerinə düşmür.

Lirika Füzuli yaradıcılığının pafosunu və bədii-fəlsəfi mahiyyətini onun poetik hüsnünü və estetik cövhərini müəyyənləşdirir. Jalə Əliyevanın monoqrafiyasının ikinci fəslində Türkiyə və Azərbaycan füzulişünaslığının əsas nümunələri (hamısı yox) məhz Füzuli lirikasına münasibət baxımından nəzərdən keçirilir. Müəllif belə bir qəbul olunmuş doğru yanaşma tətbiq edir ki, Türkiyədə elmi füzulişünaslığın formalaşması XIX əsrin son qərinəsinə təsadüf edir. Füzuli lirikası barəsində məqalələr də XIX əsrin sonlarına doğru "Sərvəti-fünun" dərgisində çap olunmağa başlayır.

Biz adını çəkdiyimiz monoqrafiyamızda belə bir metodoloji, həqiqi tarixi-nəzəri başlanğıcdan çıxış edirik ki, Azərbaycan (eləcə də bütün dünya) füzulişünaslığının banisi Məhəmməd Füzuli özüdür. Füzuli lirikası haqqında da ən düzgün qənaətləri həm "Divan"larının dibaçələrində, həm də poetik formalarda Füzuli özü söyləyib.

Çoxlu qənaətləri sadalamadan deyək ki, Füzuli şeiri Allah vergisi, "yaradanın mədhi-sənası, nəğməsi" adlandırırdı.

Füzuli lirikasına münasibətdə həm Türkiyə, həm Azərbaycan, həm Rusiya, həm Avropa, həm də Türküstan füzulişünaslığında yer alan ən ciddi və mübahisəli problem onun sufi xarakterli olub-olmamasıdır. Əsərin ikinci fəslində alim bu istiqamətdə çoxlu faktları nəzərdən keçirir və gəldiyi nəticə də belədir: "Türk ədəbiyyatşünaslığında Füzulinin elmi təhlil səviyyəsi Azərbaycan füzulişünaslığına nisbətən aşağıdır. Türk alimləri Füzuli lirikasını təhlil edərkən müəyyən bir məqsəd izləmiş, yalnız şairin sufi olub-olmaması ətrafında fikir yürütmüşlər. Bu araşdırmalar haqqında yazarkən mövcud əsərlərdən və onların mövzu əhatəsindən asılı olaraq aydın bir sistem yaratmaq mümkün deyildir.

Eyni sözü Azərbaycan füzulişünaslığı haqqında demək olmaz".

Biz bu qənaətdəyik ki, Füzuli lirikası sufizmlə yoğrulub. Nəinki Füzulini, orta çağların heç bir görkəmli şairini sufizmdən ayırmaq olmaz.

Poeziyaya sosiologiya kimi baxan marksist metodologiya ilə tədqiqat aparan Azərbaycan sovet alimlərindən fərqli olaraq Türkiyə ədəbiyyatşünasları dahi şairə məhz onun özü kimi qiymət vermişlər. Füzuli Azərbaycan sufi poeziyasının möhtəşəm XIII-XVI əsrlər mərhələsini yekunlaşdıran sonuncu mogikan idi.

Füzuli dünya ədəbiyyatına böyük lirik kimi daxil olub. Lakin o həm də epik və epik-lirik poemalar müəllifidir.

J.Əliyevanın monoqrafiyasının üçüncü fəsli "Füzulinin epik yaradıcılığının tədqiqi" adlanır. Burada "Söhbətül-əsmar", "Bəngü-badə", "Həft-cam" və əlbəttə, dahi şairin dahi əsəri olan "Leyli və Məcnun" məsnəvisi ilə bağlı nəzəri fikir təhlil olunur.

Qeyd etməliyəm ki, "Leyli və Məcnun"un da epizm, yaxud lirizm kimi üstünlüyü mübahisəlidir. Füzulinin şah əsəri olan "Leyli və Məcnun" abidəsində üç rübai, iki mürəbbü, iki qəsidə və iyirmi bir qəzəl vardır. Əhvalatın da yüksək şeiriyyətlə qələmə alındığını desək, "Leyli və Məcnun" epik yox, lirik əsərdir, ən azı epik-lirik poemadır. "Leyli və Məcnun" lirizmlə süslənmiş fəlsəfi-psixoloji əsərdir.

"Söhbətül-əsmar"ın Füzulinin əsəri olması haqqında 1926-cı ildə ilk dəfə fikir söyləmiş Əmin Abidə haqq qazandıran müəllif "Bəngü-badə"nin də Füzulinin elm aləminə məlum ilk iri həcmli əsəri, "Don Kixot", "Qulliverin səyahəti", "Qarqantua və Pantaqruel" səviyyəli gülüş və tənqid əsəri olması haqqında AMEA-nın müxbir üzvü, professor Ə.Səfərlinin qənaətlərini dəstəkləməkdə haqlıdır. Biz bu fikirdəyik ki, "Bangü-badə"də orta çağların dərin gülüş fəlsəfəsi təcəssüm tapmışdır. Jalə Əliyeva bu istiqamətdə A.Karahanın, H.Araslının, M.Quluzadənin, Ə.Səfərlinin görüşlərini nəzərdən keçirib dəyərləndirir.

Diqqətəlayiqdir ki, müəllif "Həft-cam" məsnəvisinin "başdan-başa sufiyanə bir əsər olması" haqqında M.F.Köprülünün mülahizələrini ön plana çəkir.

Müəllifin obyektiv qənaətlərindən biri də budur: "Nizami və Füzuli "Leyli və Məcnun"larının ən gözəl elmi müqayisəsinin Azərbaycanın böyük siyasi xadimi M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən aparıldığını desək, səhv etmərik". "Leyli və Məcnun" poemasına nəzərən müəllif füzulişünaslıqda az qala müstəqil bir istiqamət təşkil edən Leyli-Məcnunşünaslığa dəyər verir. Bu istiqamətdə A.Surun, H.Araslının, A.Karahanın, M.F.Köprülünün, H.Mazioğlunun, M.Quluzadənin, R.Azadənin, A.Gölpınarlının məlum və məşhur əsərləri təhlil olunur. Faktlar "Leyli və Məcnun" əsərinin ilahi eşq abidəsi olduğunu söyləməyə imkan verir. Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslarından fərqli olaraq Türkiyə füzulişünasları bu həqiqəti cəsarətlə təsdiq edirlər. J.Əliyeva monoqrafiyada Füzuliyə marksist metodologiya ilə qiymət verən Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslarının tərəddüdlü fikirlərindən maraqlı misallar verir. Tarix sübut etdi ki, Füzuliyə münasibətdə daha obyektiv mövqedə olmuşlar. Bu baxımdan müəllifin tədqiqatçı fəhmi də diqqətəlayiqdir.

Monoqrafiyanın Füzuli bədii nəsrinin tədqiqini verən əsərlərə həsr olunmuş dördüncü - sonuncu fəslində deyilir "… Füzuli eyni zamanda Azərbaycan bədii nəsrinin də ilk yaradıcılarından biridir. Azərbaycan, fars və ərəb dillərində yazılmış bu əsərlər onun türkcə Divanının, "Leyli və Məcnun"unun, qəsidələr divanının, tərcümələrinin müqəddimələrindən, Qazi Əlaəddinə, Nişançı Paşaya, Bayazid Çələbiyə, Ayaz Paşaya yazdığı məktublardan, "Rindü-Zahid", "Səhhət və mərəz", "Mətləül etiqad" və "Hədiqətüs-süəda" əsərlərindən ibarətdir". Burada qeyd olunanların nəsr qisminə aid olunması bir qədər mübahisəlidir.

Məsələn, "Divan"ların dibaçələri əsasən ədəbiyyatşünaslıq sahələrinə aid edilə bilər. Məktublar isə daha çox epistolyar janrdır.

J.Əliyevanın "Dünyanın tanıdığı Füzuli" monoqrafiyası dünya şöhrətli Füzuli haqqında XIX əsrin sonlarından etibarən Türkiyədə və Azərbaycanda yazılmış monoqrafik tədqiqatları tarixilik baxımından dəyərləndirən əsərdir. Burada Füzuli ilə bağlı bilgilər əsas problemlər üzrə sistemləşdirilir.

Müəllif görkəmli füzulişünasların zəngin irsinə həssaslıqla yanaşıb, onların müəlliflərinə qədrşünaslıq nümayiş etdirib. İki müxtəlif rejimdə yaranmış elmin meyarı olaraq məhz Füzuli irsi götürülüb, şair haqqında tədqiqlər Füzuli sınağından çıxarılıb. "Dünyanın tanıdığı Füzuli" monoqrafiyası Füzulini dünyada tanıdanlara hörmət, Füzulinin özünə isə məhəbbət hissi ilə yazılmış müasir filoloji fikir faktıdır.

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ,

filologiya elmləri doktoru

Ədəbiyyat.- 2011.- 24 iyun.- S.3.