Seyid Məhəmmədhüseyn
Şəhriyar
Milli İrsi, Mədəni,
Tarixi Araşdırmalar fondunun layihəsi əsasında
hazırlanan "Şəhriyar" kitab-albomu filologiya elmləri
doktoru, professor Teymur Əhmədovun tərtibçiliyi və əhatəli
ön sözü ilə işıq üzü görüb.
Yeni nəşrdə
XX əsr Azərbaycan poeziyasının korifeylərindən
olan Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın "Heydərbabaya
salam" poeması, Azərbaycan dilində yazdığı qəzəl
və şeirləri, fars dilində yazdığı şeirlərdən
nümunələr və görkəmli miniatür ustası Fəxrəddin
Əlinin həmin əsərlərə çəkdiyi
miniatürləri nəfis şəkildə təqdim
olunmuşdur.
Kitaba ön
sözü kiçik ixtisarla təqdim edirik.
Seyid Məhəmmədhüseyn
Şəhriyar XX əsr Azərbaycan və İran
poeziyasının ən qüdrətli sənətkarlarından
biri kimi Yaxın və Orta Şərq ölkələrində
tanınmışdır. Hələ sağlığında
onun əsərləri İran, Azərbaycan, Türkiyə,
İraq, Türküstan və digər ölkələrdə
geniş yayılmış, ədəbi prosesə dərin təsir
etmişdir.
Şəhriyarın lirik şeirlərinə,
"Heydərbabaya salam" poemasına saysız-hesabsız nəzirələr
yazılması yalnız onun unikal ədəbi hadisə
olmasında deyil, həm də xalqların tarixi taleyinə
ustad şairin dərindən bələdliyində, onların
taleyüklü, acılı-şirinli həyatını, arzu
və istəklərini, gələcəyə dərin
inamını əks etdirməsində idi.
Məlum olduğu kimi, klassik ədəbi
irsin ənənələrindən bəhrələnən
şair şeirə-sənətə öz sözü ilə
gəlmiş, ölməz sənət nümunələri
yaratmışdır. Ona görə də Şəhriyar
poeziyası sərhəd tanımamış, zaman-zaman xalqlar
arasında yayılmış, milyon-milyon ürəklərdə
özünə yer tapmışdır.
Şəhriyar yaradıcılığı
İranda olduğu kimi, bir çox
Şərq ölkələrində, həmçinin
Azərbaycanda ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmiş, dövri mətbuatda məqalələr, rəylər, elmi tədqiqat əsərləri yazılmış, şeirləri
kütləvi tirajla nəşr
olunmuşdur.
Şəhriyara
yazıb-oxumağı atası Hacı Mirağa
öyrətmişdi. İlk müəllimi
kənd mollası İbrahim şəxsi məktəbində
ona "Qunari-Kərim"i və Sədi Şirazinin "Gülüstan"ını tədris etmişdi. Sonra Şəhriyar "Füyuzat" və
"Müttəhidə" mədrəsələrində
ibtidai, "Firdovsi" və
"Məhəmmədiyyə" məktəblərində orta təhsil
almışdır. Onun ilk
mətbu şeiri Tehranda nəşr edilən
"Ədəb" jurnalında
çıxmışdır.
Milli-azadlıq hərəkatının
irtica qüvvələrin
təzyiqi ilə süqut
etməsinə baxmayaraq,
demokratik meyllər, milli
özünüdərketmə və təəssübkeşlik
ovqatı ilə ilhamı pərvəriş tapan
şairlər öz
şeirlərində xalqı zülmə,
haqsızlığa, əsarətə qarşı
barışmazlıq ruhunda tərbiyə edirdilər. Bunlar
istər-istəməz Şəhriyarın
dünyagörüşünə, onun ilham pərisinin romantik məhəbbət sehrindən uzaqlaşmasına, həyat hadisələrinə
dərindən nüfuz etməsinə
təsir göstərirdi. Qaynar
gənclik dövrü
öz şeirlərini
"Behcət" təxəllüsü
ilə yazan Şəhriyar
ədəbi mühitdə ümidverici
gənc şair kimi rəğbət
qazanırdı. Onun bu
zaman qələmə aldığı məhəbbət
şeirlərində ictimai motivlər güclənirdi. Tehran
mətbuatında, xüsusən "Ərməğan"
jurnalında vaxtaşırı çap olunan şeirlərdə gənc
şairin püxtələşməsi, ictimai hadisələrə ayıq, həssas
münasibəti açıq-aşkar duyulurdu.
Şəhriyarın istibdad
rejiminə qarşı kütləvi iğtişaşlarda
iştirakı, azadlıq mücahidlərini vəsf etməsi,
cəsarətli çıxışları mürtəce hakim dairələri narahat edirdi. Odur ki, 1929-cu ildə Tehran Darülfünunun son kursunda, buraxılış
imtahanları ərəfəsində Abbasabad məhəlləsindəki
xəstəxanada təcrübə keçdiyi zaman həbs olunub Dəjban həbsxanasına
salınmış, az sonra
Nişapur şəhərinə sürgün edilib nəzarət altında saxlanmışdır.
Şəhriyarın
ilk şeirlər toplusu - "Dibaçə" kitabı
"Xəyyat" nəşriyyatında kütləvi tirajla buraxılır.
Şəhriyarın
yaradıcılığının uğurlu
dönüş mərhələsi
onun ictimai-siyasi məzmunlu dəyərli şeirləri, eləcə
də "Heydərbabaya salam" poeması ilə səciyyələnir.
Bu əsərlər Cənubi Azərbaycan ədəbi aləmində
böyük əks-səda
doğurur, doğma ana dilində yeni ictimai-siyasi məzmunlu şeirlərin yaradılmasına təkan
verir, ümumiyyətlə, Şəhriyar
ədəbi məktəbinin təməlini qoyur.
***
"Heydərbabaya salam" poemasının heyrət
və sevinclə qarşılanmasına səbəb əsərdə
doğma ana dilində xalq məişətinin bədii
lövhələrdə ustalıqla real təsviri idi. Şairlər,
yeri gəldikcə öz əsərlərində Şəhriyarın
mövqeyinə qiymət verir, onun sənətkarlıq
qüdrətindən bəhs edirlər. Cabbar
Bağçaban "Heydərbabanın
dilincə Şəhriyara" mənzuməsində ustad şairin gec də olsa doğma vətənə
qayıdıb, doğma ana
dilinə yeni rövnəq verməsini təqdir
edir, bir el ağsaqqalı kimi
"indi ki, dil açdın, susma"
- deyə onu yazıb-yaratmağa
ruhlandırır. Şəhriyarın qələm dostu Səhənd də öz mənzum məktubunda
("Səhəndin Şəhriyara məktubu") onu "Heydərbaba" ənənələrini davam
etdirməyə, doğma elin
qayğısını çəkməyə
çağırır:
Özgə
çırağına yağ olmaq bəsdir,
Doğma ellərimiz
qaranlıqdadır.
Yanıb-yandırmayaq
yadın ocağın,
Evimiz soyuqdur,
qışdır, şaxtadır.
Çəkək
şeir topun,
haydı, qardaşım,
Sən Heydərbabaya,
mən də Səhəndə.
Şairin silahı nəğmədir,
sözdür,
Nəğməmiz yayılsın
şəhərə, kəndə.
Yazaq, hər misramız bir bayraq olsun,
Həqiqət bayrağı, zəfər
bayrağı.
Parlasın mayaktək, yansın
çıraqtək,
Gələcək mayağı, ümid
çırağı…
Azərbaycan oxucuları Şəhriyarın
əsərləri ilə keçən əsrin 60-cı illərindən
***
"Heydərbabaya salam" poemasında bəşəri və
milli duyğuları vəhdətlə, sənətkarlıq
qüdrəti ilə sadə poetik dildə təsvir etməsi
Şəhriyara şöhrət qazandırmışdır. Ədəbiyyatşünas
Esmira Şükürova öz tədqiqatında "Heydərbabaya
salam" əsərinə saysız-hesabsız nəzirə həsr
edilməsini şairin poeziyasındakı xəlqiliklə əlaqələndirir.
Bu səpkidə əsərlərin yazılmasının ənənəyə
çevrilməsinin, beləliklə, Türk dünyasında
Şəhriyar ədəbi məktəbinin yaranmasının
təsadüfən olmadığını əsaslandırır.
Şəhriyarın Azərbaycan dilində
qələmə aldığı şeirlər, xüsusən
"Heydərbabaya salam" poeması İranda birmənalı
qarşılanmamışdı. Xalq həyatının
ensiklopediyası olan bu əsər zülmət qaranlıqda
çaxan şimşək kimi İran hakim dairələrini
sarsıtmışdı. 1951-ci ildə əlyazma şəklində
yayılan poema böyük əks-səda doğurmuşdu.
1954-cü ildə "Heydərbabaya salam" poeması Şəhriyarın
müqəddiməsi ilə nəşr olunmuş, geniş
xalq kütlələrinin rəğbəti ilə
qarşılanmışdı. Bu əsərin yenidən
çapına icazə verilməmişdir. Mədəniyyət
və incəsənət idarəsinin müdiri Ağaye Dövlətşahi
narahatlıq və təşviş içərisində qəzəblə
demişdir:
"… "Heydərbaba"nı yazmaqda
Şəhriyar səhv etmişdir. Bilirsinizmi, əgər Şəhriyar
bu əsərini yazmasaydı, indi hansı məqama yüksələrdi?
Dövlət hər yerdə onu təbliğ edirdi, onun
şöhrətini artırırdı, yüksək maaşla
yaxşı bir iş verirdi. Bu pula o, ailəsini yaxşı təmin
edər, həyatını istədiyi kimi qura bilərdi.
"Heydərbaba" Şəhriyara
böyük zərər vurmuşdur. Şairi dövlətin nəzərindən,
hörmətdən salmış və onun qəzəbinə
səbəb olmuşdur. Siz əgər Şəhriyarın xətrini
istəyirsinizsə, məsləhət görün ki, türk
dilində daha şeir yazmasın" Ağaye Dövlətşahi
əslən azərbaycanlı olsa da, "biz iranlıyıq,
bizim dilimiz fars dilidir, türki monqolların dilidir" təsəvvürü
ilə yaşayır. Onun fikrincə, Azərbaycan dili yad
dildir, bu dildə söhbət etmək, şeir yazmaq və onu
çap etmək olmaz. Odur ki, qətiyyətlə deyir: "Mən
Şəhriyar ədəbi məclisinin məsuluyam, heç
vaxt, hətta bir beyt belə olsun türk dilində şeir
oxunmasına icazə vermərəm".
"Şəhriyarın
divanı"nı "Əlhuda" nəşriyyatında
çap etdirmiş Mirzə Rəsul İsmayılzadə
"Ön söz"ündə ustad Şəhriyarı qəzəl,
əhli-beyt, "Heydər baba", həsrət şairi kimi
təqdim edir. Onun İran poeziyasında yerini müəyyən
etməyə çalışır: "Şahlar, sərkərdələr
ordu çəkməklə fəth edə bilmədikləri
torpaqları, ölkələri Şəhriyar sözü ilə
fəth edə bilmişdir. Onun "Sözü qılınc
kimi kəsib keçir… O, sözü ilə bu şöhrəti
qazana bilmişdir". Ağaye Dövlətşah kimiləri
vahiməyə salan da ustad şairin Yaxın Şərq
ölkələrinə yayılan səs-sədası,
müstəbidliyə, əsarətə, zülmə,
haqsızlığa qarşı
çağırışı idi.
İran İslam Cümhuriyyətinin rəhbəri
Ayətullah Xomeyninin Şəhriyarı İslam və inqilab
şairi kimi səciyyələndirməsi təsadüf
deyildi. O, Şəhriyarın İslam inqilabını "saf
dini əhvali-ruhiyyə" ilə qarşılamasını,
səkkizillik İran-İraq müharibəsi dövründə
xidmətlərini xatırlayaraq demişdir: "…Bir vaxt
gördük ki, Şəhriyarın inqilabı mədh etmə
səsi Təbrizdən qovzanır. Gördük ki, bu kişi
inqilabı yaxından izləyirmiş. O, inqilabın
bütün həssas vaxtlarında öz təsirini qoydu.
Bilirsiniz ki, səkkizillik qəbul etdirilmiş müharibə
inqilabın qələbəsindən sonra ağır bir hadisə
idi. Şəhriyarın müharibə üçün dediyi
şeirləri, müharibə üçün qurulan
yığıncaqlarda iştirak etməsi, ümumi səfərbərlik,
silah və hərbi qüvvələr barədə mədhi,
gözləmələri o dərəcədə çoxdur
ki, əgər adam görməsəydi, eşitməsəydi,
çətin inana bilərdi.
Səksən və ya səksəndən
çox yaşı olan bir şairin şeir
yığıncaqlarında iştirak edib hər bir mərasimə
şeir söyləməsi təəccüb doğurur. Onun
kimilərdən bu iş gözlənilməzdi".
Ayətullah Xomeyni Şəhriyarı həm
fars, həm də türk dilində yazıb-yaradan müasir
böyük şair adlandırmışdır. O, ustad
şairin qəzəllərini "birinci dərəcəli"
fars qəzəlləri sırasına daxil etsə də, onun
doğma dildə yaradıcılığına daha çox
üstünlük verirdi. O deyirdi: "…Şəhriyarı
İran ədəbiyyat tarixində ən böyük şair
hesab etmək olar. Bu isə "Heydərbabaya salam"
şerinə görədir. "Heydərbabaya salam"
xariqüladə bir şeirdir. Şəhriyarın şeirinin bütün müsbət xüsusiyyətləri onda cəm
olmuşdur. Yəni axıcılıq, səfa, zövq,
şirinlik və cazibədarlıq bütün "Heydərbabaya
salam" şeirində özünü
göstərir.
…Şairin həyatının göstəricisi
olan bir bədii təsvirdə çoxlu hikmətli sözlər
də özünə yer almışdır.
…Heydərbabanın şeiriyyət
və bədiilik
xüsusiyyəti daha güclü, olduqca üstündür. Bu
şeirdə hikmət, dil gözəlliyi və xariqüladə
təsvirlər çox ecazkarlıqla və incəliklə
yoğrulmuşdur".
Şəhriyar doğma ana dilində
yazdığı şeirləri ilə, xüsusilə
"Heydərbabaya salam" əsəri ilə fars
şovinizminə, eləcə də öz dilini, milli mənşəyini
unudanlara tutarlı cavab verdi, klassik Azərbaycan
poeziyasının ənənələri, öz soykökü
üzərində Azərbaycan milli poeziyasının həmişəyaşar,
həmişəyaşıl və təravətli şah
budağı kimi əbədiləşdi.
Teymur ƏHMƏDOV,
filologiya elmləri
doktoru,
professor
Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.-
24 iyun.- S.1, 2.