Arabaçının aqibəti

Povestdən parça

Mətləb kişi səhər tezdən durub atını qaşovladı. Yemini, suyunu verdi. "Sadıxlar" kəndi tərəfə tədarük gördü. "Ya Əli, sənnən mədəd" deyib sər-sahman elədi, fikri buydu ki, gün yağlanmamış o kəndə çatsın. Yol uzaqdı, narahatdı, xeyli hissəsi çölləməydi. Allah qoysa, at-arabanı satsa, qayıdan baş, ola bilsin, evə piyada gələcəkdi. Piyada gəlməyinə razıydı, təki iş aşsın.

Bir əli arabanın banına qoyduğu sarı simli qırmanca dəyər-dəyməz elə bil qulağına səs gəldi. Ayaq saxladı, qulaq verdi. Bu səs, deyəsən, evdən gəlirdi. Hə, elədi ki, var. Pəncərədən evə tərəf boylananda gördü ki, gəlini Xurmanaz da nəsə yır-yığış eləyir. Ancaq bu yır-yığış o yır-yığışa bənzəmirdi. Dalağı sancdı, gəlinin əzvayşı xoşuna gəlmədi. Çar-naçar ayaq saxlayıb diqqət yetirdi. Gəlin iki çamadan hazırlamışdı. Bax, odu - indi də əyin-başını iri, kələmi boxçaya yığırdı. Üz-gözündən qar yağırdı.

Mətləb kişi eyvana çıxıb ehmalca öskürdü, sonra yavaşca qapını açıb içəri girdi, bu yır-yığışa işarə eləyib soruşdu:

- Qızım, nə işdi, xeyir olsun?!

Xurmanaz adəti üzrə yaylığını tez burnuna tərəf çəkib yaşmandı. Üzünü kənara çevirib hıçqırdı, iri ala gözləri doldu.

- Əmi, day mən gedirəm, - dedi. - fələyin işidi. - Tutaş kirpikləri şehləndi, saya dəsmalla nəmçimiş üzünü sildi.

- Hara, qızım? - deyə Mətləb kişi soruşarkən gəlinin vaxtından əvvəl solub, saralmış üzünə çən-pəlmə gəldi və bundan kişi üşüyən kimi oldu...

Çən-pəlmə indi gurrah yağışa çevrilmişdi. Badamı gözlərdən süzülən iri-iri damlalar bir anın içində gəlinin boyun-boğazını islatmışdı.

- Dədəmgilə gedirəm, - hıçqıra-hıçqıra dedi bunu gəlin. - Qardaşım Bəyoğlan gəlməlidi məni aparmağa. - Bir balaca toxtayıb əlavə elədi: - Əmi, əlbəttə ki, sənin rüsxətinlə.

Başını yuxarı qaldırmadan axşamdan hazırladığı ayın-oyunu sellafon torbalara yerləşdirə-yerləşdirə qayınatasından soruşdu:

- Əmi, eşitdim arabanı satırsan?

- Hə... - könülsüz dilləndi Mətləb kişi.

- Arabasız çətin olar sizə, genə hər necə olsa, dolanışığımız onnandı.

- Nə bilim, ay bala, belə oldu. Allah mərdimazarın evin yıxsın, - gözləri yol çəkdi, dərdi təzələndi - neynim, naçaram, gərək satam. Bunda deyiblər də, qır satıb qazanc eliyəcəkdim, dağarcığı da bada verdim.

- Neynəmək olar, özünbilən yaxşıdı. - Xurmanaz yanıqlı bir köks ötürdü, - əlinin dalı ilə şişib böyümüş gözünü silib dedi: - Arada gələcəyəm evi yır-yığış eləməyə, paltarını yumağa...

O, aşağı əyilib boxçasını sahmanlayanda pəncərədən düşən yaz günəşinin çəpəki şüaları boyun-boğazında oynaşdı. Qulaqlarından sallanmış beşdaraqlı qızıl sırğalar, kəhrəba boyunbağısının ortasında dörd barmaq boyda asılmış "səngi-sitarə" bərq vurub, alışıb-yandı və bu an Mətləb kişi ilk dəfə olaraq gəlininin sol gicgahındakı ağ tükləri gördü. Bir vaxtlar min dillə "Xurma balam" dediyi gəlininin vaxtsız ağarmış birçəyinə baxarkən kor olmuş gözləri yol çəkdi, kar olmuş qulaqlarına uzaq, çox uzaq bir musiqi sədası gəldi... Yaz idi, onda da indiki təki havadan çöl çiçəklərinin ətri gəlirdi. Kolxoz sədrinin oğlu Sovetəlinin ordenli çoban Pöşünün adına aldığı, noxudu kələğayılar, əbrişin saçaqlı gülməxmər şallarla bəzədilmiş sinəsi bala ceyranlı göybəniz "Volqa" hamar kənd yolu ilə gör necə şütüyürdü və maşının arxasındakı oturacaqda, pərqu yastıq üstündə əyləşmiş Xurma balasının üzündəki duvaq küləyin təsirindən ağ göyərçin kimi havada qanad çalırdı. Şəstlə qabaqda əyləşmiş bəy atasının - Mətləb kişinin bir əli cibindəydi. Dayanacaqlarda, döngələrdə el adətincə əl-ələ verib gəlin maşınının qabağını kəsən uşaqlara, gəlini güzgü-xonçayla qarşılayan balaca dəcəllərə şabaş verirdi, kam alırdı... Bəs sonra?! Hə, sonra da Sovetəlinin (beş ildi ki, qazamatdadı, Allah qapısını açsın) göybəniz "Volqa"sının yeri-göyü lərzəyə salan aramsız siqnalı. Yəni, ay camaat, eşidin-bilin, gəlini gətirmişik ha! Bu ara Mətləb kişinin həyətini başına götürən Əfsərağanın qara zurnasının hay-harayı, gəlin maşınının qabağına qaçan ayağı xınalı, əli xalatlı xanım-xatın bəy anasının - rəhmətlik Gülbacının dodağında səyrişən təbəssüm... On dörd gecəlik ay kimi işıq verən gəlin uçmağa hazırlaşan ağ göyərçin kimi həyətin ortasında dayanmışdı. Uşaqlı-böyüklü hamının nəzəri ondaydı. Pərqu duvağın altında üz-gözü alışıb yanırdı. Yaman göz dəyməsin, özündən yeylər ona pis nəzər yetirməsin deyə bəyin Atlas xalası gəlib gəlinin başına üzərrik çevirdi. Qonşu qadınlarından biri - düyünçalan Bibixanım özünü saxlaya bilməyib yanındakı Ərşəgül arvadı dümsüklədi: "Ərşə, şişdim, bəxtəvər dünya gözəliymiş ki!"

- Qıza, adam öləcək, mən bu yar-yaraşıqda, bu gərdəndə gəlin görməmişəm - deyə Ərşəgül arvad qıyğacı üzüduvaqlı Xurmanazı süzüb düyünçalan Bibixanımın sözünü təsdiq elədi. Bir gözünü gəlindən çəkmədən əyilib onun qulağına pıçıldadı:

- Qıza, camaat qız balasın, vallah, qolunnan tutub çölə atır. Bir vərəvurd eləmir, bu tifili hansı ocağa ötürürəm... Babal gəlin, heylə biley ki, yuxa arasındakı halvadı. Pah, yavaş ye... Mətləb evin tanımırıq. Balağı battağ, dabanı çatdağ. Buların tavası nə vaxt qızıb ki?!

- Helədi, qıza, - düyünçalan Bibixanım başını tərpətdi, - buların helə quruca adı var. Görükü gözəl, dımbılı boş...

Bu söz Ərşəgül arvadın canına yağ kimi yayıldı, ürəkdən qəşş elədi, çürük həvə dişlərini göstərdi, başını Bibixanıma tərəf əyib:

- Qulağını bəri ver, - dedi. Ehtiyatla ətrafı süzüb ağzını Bibixanımın qulağına dayadı, nəsə pıçıldadı, Bibixanım diksinən kimi oldu, heyrətdən gözləri böyüdü:

- Qıza, sən nə danışırsan?

- Helədi, bular nəsillikcə xəstədi...

Ərşəgül başını dikəldib ətrafı amiranə bir şəkildə süzdü və birdən hiss etdi ki, zurnaçı oğrun-oğrun ona baxır, movru pişik kimi yalmanır. Çalbaş zurnaçının bu vurhavurda ona göz yetirməsi hələ canı sulu olan, iri ağ topuqları "mənəm, mənəm" deyən ətli-əndamlı Ərşəgül arvadı bir balaca hallandırsa da, özünü görməzliyə vurdu, "qaz-qazı" ipək parçadan tikilmiş on taxtalı, açıq qəhvəyi rəngli tumanını ehmalca xışıldadıb üzünü ayrı səmtə çevirdi. Sırtıq, əbləh çalğıçıyla mənasız və xeyirsiz gözləşməsi qənşərindəki tükü-tükdən seçən sözbaz arvadlara mövzu verə bilər və bu babətdən də özünü oturduğu yerdə işə salardı.

Bu ara bəyin dayısı gəlib gəlinin başının üstündən göyə bir dəstə şax, qəttəzə üçlük, beşlik atdı, göy əskinaslar havada qanad çala-çala yerə qondu. Bunun ardınca ətrafa rəngbərəng xırda, yumru noğullar səpdilər. Bu mərasimi səbirsizliklə gözləyən uşaqlar bir-birlərinə aman vermədən göz qırpımında pulları, noğulları yerdən yığıb yığışdırdılar. Bu basabasda, tozanaqda əllərinə bir şey keçməyənlər ağızları sulana-sulana qaldılar...

Mətləb kişi gəlinin əlindən tutub evə tərəf apardı. Taxta pilləkənlə eyvana çıxdılar. Gəlin otağının qapısı önündə ayaq saxladılar. Gəlin el adətincə, döşəmənin üstündəki üzüqoyulu boşqabın üstündən keçərkən ehmalca onu sındırdı. Sonra qız-gəlinlər onu bəy otağına aparıb taxtın üstündə əyləşdirdilər. Elə bu dəm bir neçə ərlik qız xoşbəxt olsunlar deyə öz yaşıl saplı iynələrini gəlinin duvağına batırıb sonra da yaxalarına sancdılar...

Həyətdə dırnaqları ilə yeri eşən alapaça kəhərin kişnərtisi bütün bunları - o uzaq, əlçatmaz, ünyetməz xoşbəxt anları bir göz qırpımında sanki dibi görünməyən müdhiş, qaranlıq bir dərəyə yuvarlayır. Bu dərədən qudası çopur Qənbərin srağagün üzünə sillə kimi dəyən səsi havalanır: "Yığışdır uşağın şələ-şüləsin. Nədir, yoxsa gözləmən var? Öləni dala qaytaracaqsan?"

At bir də kişnədi, əli işdə, fikri isə ayrı yerdə olan Xurmanaz bu səsdən səksənən kimi oldu, dikəlib duruxdu, bir zamanlar bəh-bəhlə cehiz adlanan və hər biri olmazın əzab-əziyyətilə başa gələn indiki bu əşyaları - mənasız, vecsiz bir vücud kimi boyun-boyuna verən bu "şələ-şülə"ni incik-incik çəpəki süzdü, sonra zil qara gözlərini dolandırıb bütün bu həngamənin baisi kimi Mətləb kişiyə qınayıcı nəzərlə baxdı, dodaqları uçundu: Yəni gəlişi elə, gedişi də ki, bu...

Bu həyətə ayaq basandan bəri qayınatasıyla öz arasında daim pərdə saxlayan, o tərəfdən kişinin ayaq səsləri gələndə bu tərəfdə tez yaşmanan, indiyədək onunla üzbəsurət cəmi beş-altı kəlmə kəsən ağır-səngin gəlinin dünən axşam nagahan dil açıb o sayaq gileylənməsi, "beş-altı nəfər yad, beganə adamdan sarı ocağını kor qoymusan" - deyə Mətləb kişini məzəmmət etməsi, onsuz da üstündən acı rüzgarlar əsən bu zavallı evə bir soyuqluq gətirmişdi. Mətləb kişi bu soyuqdan və gəlininin qınayıcı baxışlarından canını qurtarmaq üçün geri dönüb taxta pillələrlə aşağı düşdü, həyətdə onu gözləyən arabaya tərəf yönəldi. Və bu dəm gödərək sahə inspektoru sanki arabanın böyründən çıxıb tərs-tərs Mətləb kişini süzdü, yerə-göyə sığmayan ədasıyla onu "Sadıxlar" kəndinə tərəf tələsdirdi. "Allah, Məhəmməd, ya Əli!" sədasıyla arabaya qalxdı: "Ey gözə görünməyən kişi, ey aləmlərin Rəbbi! Özün məni bu biabırçılıqdan qurtar" - deyə yuxarı, bahar buludlarının oynaşdığı səmtə boylandı, sol əlini cilova atdı, sağ əliylə salavat çəkdi.

Bu ara arxadan gəlini onu səsləyib dedi ki, yolda yenə ürəyin tuta bilər, dərmanını götür.

... Bu il bahar faraş gəlmişdi, yal-yamac üzə gülürdü. "Sadıxlar" səmtdən əsən yüngül yaz mehi çöl çiçəklərinin ətrini qanadına alıb bu tərəflərə gətirir, adamın ruhunu yerindən oynadırdı. Belə havada da ürək açılmasın?! Xurmanazın ötən axşamkı ilməli sözləri, "köhnə palan içi" tökməsi hələ də kişinin beynini döyəcləmədəydi, başında dolaşan acı fikirlər baharın bu gözəl vədəsində hər gülü, hər çiçəyi öz rəngində görüb duymağa ona imkan vermirdi.

"Piranlı bazu" deyilən biçənək yerinin yanından keçəndə Mətləb kişinin damarlarında qanı oynadı. Yeniyetmə, "bozbala" deyilən çağlarında tay-tuşlarıyla birlikdə buraya gül-çiçək dərməyə gələrdilər. Bu çöl çiçəklərinin ətri can məlhəmiydi. Nehrəgülü, çilikburnu, bəbənək, həmişəbahar, çobanyastığı, bənövşə... Bunların rəngləri təki ətri-qoxusu da bir-birindən seçilirdi. Hərəsinin öz yeri, öz məqamı vardı...

Arabadan düşüb həmin güllü yamaca tərəf getdi. Həmin çöl çiçəkləri elə bil ki, neçə illərdi səf-səf durub onun yolunu gözləyirmiş... Əyilib çiçəklərlə raz-niyaz elədi, onların zərif ləçəklərini oxşadı, əzizlədi, üzünü-gözünü onlara sürtdü, yaz mehinin təsirindən titrəyib əsən bu xırdaca varlıqları - çöl gözəllərini öpüb bağrına basdı. "Bu çöllü biyabanda - dedi - bu gözdən-könüldən uzaq hamaratda qocalıb qarıyır, incəlib çöpə dönürsünüz. Heç kəs sizdən, sizin bu qənirsiz gözəlliyinizdən xəbər-ətər tutmur. Qulağınız səsdə, gözləriniz yollarda... Ömrün şirin çağları, sevib-sevilməli anları da ki, ötüb keçməkdə. Aman Allah, sizi görmürlər, bir könüldən min könülə sizə vurulmurlar. Nə acı tale, nə qara qismət!.. Siz sevilib əzizlənməyə, öpülüb göz üstə qoyulmağa layiq ola-ola bu kimsəsiz çöllərdə qarıyırsınız... Bəs hanı ədalət, hanı mizan-tərəzi?! Görüm fələyin çarxı çevrilsin, qələmi sınsın!.. Hindi, işə bax, dükan-bazarda yalançı güllər satılır: cansız, duyğusuz. Neyniyəsən, hindi bu zəmanədə oğru elə bağırır ki, doğrunun zəhri yarılır. Əlimizdən nə gəlir, zəmanə onnarındı... Durub bozarsan, haqquvu istəsən, yava gəzən zənən kimi beləsi üstünə neçə mundar göynək atar, adamı gözgörəti şərriyər. Necə ki, durduğum yerdə işə düşmüşəm..."

Bu ara hardasa yaxınlıqda bir turac ötdü. O, baharın bu gözəl anlarından vəcdə gələrək dil-boğaza qoymadan öz qədim mahnısını oxuyurdu: Did-didid, diddidid... Yəni, dad, məni tutdular...

Mətləb kişi ayaq saxlayıb bu çöllər gözəlinin nəğməsinə doyunca qulaq verdi. Ruhu təzələndi, fikri dağıldı. Bir balaca yüngülləşən kimi oldu. "Heç nə dəyişməyib, - deyə turacın min illər boyu haray-həşirlə söylədiyi bu qədim, bu kədərli hekayətdən yetərincə təsirləndi. - Həmin səs, həmin avaz. Çöllər də elə həmin çöllərdir. Dəyişən, yaşdaşan bizik..."

Gözlərinin önündə müharibə illərinin bir dəstə üst-başı tökünük kənd uşağı canlandı. Özü də onların arasındaydı. Bu "Piranlı bazu"da daşa basdıqları turacın mahnısını özləriyçün bala-bala oxuyub şənlənirdilər: "Dad məni tutdular, ətimi ətə qatdılar, qazanda qaynatdılar..."

Əlçatmaz, ünyetməz o bahar gününün bal kimi şirin təəssüratı qəlbini, ruhunu oxşadığı bir vaxtda gəlini Xurmanazın keçən axşam aralarındakı pərdəni o sayaq yırtaraq "Əmi, yad-beganalardan ötrü gör sən neyləmisən?!" deməsi yadına düşdü və bu, kişinin ovqatını yaman təlx elədi.

Xurmanazın, Xurma balanın ürəyinin göynəyi, dilinin qabarı olan "yad, beganalar" dediyi o adamlar düz qırx doqquz il bundan qabaq Qazaxıstanın gözdən-könüldən uzaq bir aulunda yaşayan, yerlə-göylə oynayan bir dəstə al yanaqlı, qaynar gözlü qızdı ki, indi Allah bilir, hər biri hansı bir guşədəsə, çöl çiçəkləri kimi hiss olunmadan solub-saralır.

Həmin gün, yəni 1953-cü ilin may ayının iyirmisində "N" hərbi hissəsinin ("Sadıxlar" kəndində istəklisi Zəhra adlı qıza göndərdiyi məktubların üstündə qulluq etdiyi məxfi hissənin yeri-yurdu əvəzinə sadəcə olaraq, səhra poçtunun qriflənmiş nömrəsi göstərilirdi) sıravi əsgəri Mətləb Mirzəmmədov bir gün əvvəl sınaq keçirilmiş və yüngül dozada şüalanıb zəhərlənmiş "üçüncü zona"nın kənarındakı postlardan birində keşikdəydi. Və beş dəqiqədən sonra postu sıravi Sergey Qodunova (Mətləb zarafatla ona "Qoduqov" deyirdi) təhvil verəcəkdi. Elə bununla da xata-bəla başından sovuşacaqdı. Ancaq neynəyəsən ki, yazıya pozu yoxdu. Qəza ki, qədərləndi, ta nə billah edəsən, qabağını ala bilməzsən. Qodunov vaxtında gəlib çıxmadı (guya qarnı ağrıyırmış). Bunda deyirlər də, at öləndə itin bayramıdır. Yavaş-yavaş Stalin xofu çəkilməyə başlayandan sonra uzaq Qazaxıstan səhrasındakı məxfi hərbi hissədə də bir boşluq əmələ gəlməkdəydi və bu boşluqda arağın küpünə girən bir para zabitlərdən yana Qodunov kimi sümsük sıravilər də küncdən-bacadan bir şey tapıb zəhərlənirdilər. Belə "ağqulaq"ların sədəməsi həmişə Mətləb kimi günahsız "qara"lara dəyirdi. Necə ki, Qodunov çömbələ-çömbələ gəlib çıxanadək iş-işdən keçmişdi. Fikri Sergeydə olduğundan Mətləb onları gec görmüşdü. Aralarındakı məsafə təxminən üç yüz metr olardı. Bir dəstə sağıcı qızıydı, oynaqlaşa-oynaqlaşa zəhərlənmiş zonaya yaxınlaşırdılar. "Qızıl yurd" aulundan gələn bu zavallıların heç nədən xəbəri yoxuydu və beş-on addımdan sonra zəhərlənmiş zonaya girəcəkdilər. Mətləbin qışqırtısını, haray-həşirini qızlar eşitmədilər. O, tez çantasını açıb əleyhqazı, rezin əlcəkləri, plaş-bürüncəyi geyindi, küləkdən qanad alıb zəhərlənmiş kəsə yolla qızlara tərəf götürüldü, kol-kos ayaqlarını didib-dağıdırdı, bir neçə dəfə yıxıldı, durdu, tövşüyə-tövşüyə qışqırdı, onların zonaya lap yaxınlaşdığını görüncə dizləri əsdi, ayaqları bir-birinə dolaşdı, amma yenə canında təpər tapdı, qan-tər içində özünü aul qızlarına çatdırdı.

Onlar yeddi nəfərdi: sağlam, mayabud, hərəsi bir evin çırağı. Sonralar gəlini Xurmanazın "yad, begana" dediyi o qızları Mətləb kişi o may səhərindən sonra bir daha görmədi və buna ehtiyac da yoxdu.

Böyükxan Bağırlı

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 6 may.- S.5.