Arabaçının aqibəti
Povestdən parça
Mətləb kişi səhər tezdən
durub atını
qaşovladı. Yemini, suyunu
verdi. "Sadıxlar" kəndi tərəfə
tədarük gördü. "Ya Əli, sənnən mədəd" deyib sər-sahman elədi,
fikri buydu ki, gün yağlanmamış
o kəndə çatsın. Yol uzaqdı, narahatdı, xeyli
hissəsi çölləməydi. Allah qoysa, at-arabanı satsa, qayıdan baş, ola bilsin,
evə piyada gələcəkdi. Piyada gəlməyinə razıydı, təki
iş aşsın.
Bir əli arabanın banına qoyduğu sarı simli qırmanca dəyər-dəyməz elə
bil qulağına səs gəldi. Ayaq
saxladı, qulaq verdi. Bu səs, deyəsən, evdən gəlirdi. Hə,
elədi ki, var. Pəncərədən
evə tərəf boylananda gördü ki, gəlini Xurmanaz da nəsə
yır-yığış eləyir. Ancaq
bu yır-yığış
o yır-yığışa
bənzəmirdi. Dalağı sancdı, gəlinin əzvayşı
xoşuna gəlmədi. Çar-naçar
ayaq saxlayıb diqqət yetirdi. Gəlin iki çamadan hazırlamışdı. Bax, odu - indi
də əyin-başını iri, kələmi boxçaya
yığırdı. Üz-gözündən qar yağırdı.
Mətləb kişi eyvana çıxıb ehmalca öskürdü, sonra yavaşca qapını açıb içəri girdi,
bu yır-yığışa
işarə eləyib soruşdu:
- Qızım, nə
işdi, xeyir olsun?!
Xurmanaz adəti üzrə yaylığını tez burnuna tərəf
çəkib yaşmandı. Üzünü
kənara çevirib
hıçqırdı, iri ala gözləri doldu.
- Əmi, day mən gedirəm, - dedi. - fələyin işidi. - Tutaş kirpikləri
şehləndi, saya dəsmalla
nəmçimiş üzünü
sildi.
- Hara, qızım? - deyə Mətləb kişi soruşarkən gəlinin vaxtından əvvəl solub, saralmış üzünə çən-pəlmə gəldi
və bundan kişi üşüyən kimi oldu...
Çən-pəlmə
indi gurrah yağışa çevrilmişdi.
Badamı gözlərdən
süzülən iri-iri damlalar
bir anın içində gəlinin
boyun-boğazını islatmışdı.
- Dədəmgilə
gedirəm, - hıçqıra-hıçqıra dedi bunu gəlin. -
Qardaşım Bəyoğlan gəlməlidi məni aparmağa. - Bir balaca toxtayıb əlavə elədi: - Əmi, əlbəttə
ki, sənin rüsxətinlə.
Başını
yuxarı qaldırmadan axşamdan hazırladığı ayın-oyunu
sellafon torbalara yerləşdirə-yerləşdirə
qayınatasından soruşdu:
- Əmi, eşitdim arabanı
satırsan?
- Hə... - könülsüz dilləndi
Mətləb kişi.
- Arabasız çətin olar
sizə, genə hər necə olsa, dolanışığımız onnandı.
- Nə bilim, ay bala, belə oldu. Allah mərdimazarın evin yıxsın, - gözləri
yol çəkdi, dərdi təzələndi - neynim,
naçaram, gərək satam. Bunda deyiblər
də, qır satıb qazanc eliyəcəkdim,
dağarcığı da bada verdim.
- Neynəmək olar, özünbilən
yaxşıdı. - Xurmanaz yanıqlı bir köks
ötürdü, - əlinin dalı ilə
şişib böyümüş gözünü silib dedi: -
Arada gələcəyəm evi yır-yığış eləməyə,
paltarını yumağa...
O, aşağı əyilib
boxçasını sahmanlayanda pəncərədən
düşən yaz günəşinin çəpəki
şüaları boyun-boğazında oynaşdı.
Qulaqlarından sallanmış beşdaraqlı qızıl
sırğalar, kəhrəba boyunbağısının
ortasında dörd barmaq boyda asılmış "səngi-sitarə"
bərq vurub, alışıb-yandı və bu an Mətləb
kişi ilk dəfə olaraq gəlininin sol gicgahındakı
ağ tükləri gördü. Bir vaxtlar min dillə
"Xurma balam" dediyi gəlininin vaxtsız
ağarmış birçəyinə baxarkən kor olmuş
gözləri yol çəkdi, kar olmuş qulaqlarına uzaq,
çox uzaq bir musiqi sədası gəldi... Yaz
idi, onda da indiki təki havadan çöl çiçəklərinin
ətri gəlirdi. Kolxoz sədrinin oğlu Sovetəlinin
ordenli çoban Pöşünün adına aldığı,
noxudu kələğayılar, əbrişin saçaqlı
gülməxmər şallarla bəzədilmiş sinəsi
bala ceyranlı göybəniz "Volqa" hamar kənd yolu ilə
gör necə şütüyürdü və
maşının arxasındakı oturacaqda, pərqu yastıq
üstündə əyləşmiş Xurma balasının
üzündəki duvaq küləyin təsirindən ağ
göyərçin kimi havada qanad çalırdı. Şəstlə qabaqda əyləşmiş bəy
atasının - Mətləb kişinin bir əli cibindəydi.
Dayanacaqlarda, döngələrdə el adətincə əl-ələ
verib gəlin maşınının qabağını kəsən
uşaqlara, gəlini güzgü-xonçayla qarşılayan
balaca dəcəllərə şabaş verirdi, kam
alırdı... Bəs sonra?! Hə, sonra da
Sovetəlinin (beş ildi ki, qazamatdadı,
Allah qapısını açsın) göybəniz
"Volqa"sının yeri-göyü lərzəyə
salan aramsız siqnalı. Yəni, ay camaat, eşidin-bilin, gəlini
gətirmişik ha! Bu ara Mətləb
kişinin həyətini başına götürən Əfsərağanın
qara zurnasının hay-harayı, gəlin
maşınının qabağına qaçan ayağı
xınalı, əli xalatlı xanım-xatın bəy
anasının - rəhmətlik Gülbacının
dodağında səyrişən təbəssüm... On
dörd gecəlik ay kimi işıq verən gəlin
uçmağa hazırlaşan ağ
göyərçin kimi həyətin ortasında
dayanmışdı. Uşaqlı-böyüklü
hamının nəzəri ondaydı. Pərqu
duvağın altında üz-gözü alışıb
yanırdı. Yaman göz dəyməsin,
özündən yeylər ona pis nəzər yetirməsin deyə
bəyin Atlas xalası gəlib gəlinin başına üzərrik
çevirdi. Qonşu qadınlarından biri -
düyünçalan Bibixanım özünü saxlaya bilməyib
yanındakı Ərşəgül arvadı dümsüklədi:
"Ərşə, şişdim, bəxtəvər dünya
gözəliymiş ki!"
- Qıza, adam öləcək,
mən bu yar-yaraşıqda, bu gərdəndə gəlin
görməmişəm - deyə Ərşəgül arvad
qıyğacı üzüduvaqlı Xurmanazı süzüb
düyünçalan Bibixanımın sözünü təsdiq
elədi. Bir gözünü gəlindən çəkmədən
əyilib onun qulağına pıçıldadı:
- Qıza, camaat qız balasın, vallah,
qolunnan tutub çölə atır. Bir vərəvurd eləmir,
bu tifili hansı ocağa ötürürəm... Babal gəlin, heylə biley ki, yuxa arasındakı
halvadı. Pah, yavaş ye... Mətləb
evin tanımırıq. Balağı
battağ, dabanı çatdağ. Buların
tavası nə vaxt qızıb ki?!
- Helədi, qıza, -
düyünçalan Bibixanım başını tərpətdi,
- buların helə quruca adı var. Görükü gözəl,
dımbılı boş...
Bu söz Ərşəgül arvadın
canına yağ kimi yayıldı, ürəkdən
qəşş elədi, çürük həvə dişlərini
göstərdi, başını Bibixanıma tərəf əyib:
- Qulağını bəri ver, - dedi.
Ehtiyatla ətrafı süzüb ağzını
Bibixanımın qulağına dayadı, nəsə
pıçıldadı, Bibixanım diksinən kimi oldu, heyrətdən
gözləri böyüdü:
- Qıza, sən nə
danışırsan?
- Helədi, bular nəsillikcə xəstədi...
Ərşəgül başını dikəldib
ətrafı amiranə bir şəkildə süzdü və
birdən hiss etdi ki, zurnaçı oğrun-oğrun ona
baxır, movru pişik kimi yalmanır. Çalbaş
zurnaçının bu vurhavurda ona göz yetirməsi hələ
canı sulu olan, iri ağ topuqları
"mənəm, mənəm" deyən ətli-əndamlı
Ərşəgül arvadı bir balaca hallandırsa da,
özünü görməzliyə vurdu, "qaz-qazı"
ipək parçadan tikilmiş on taxtalı, açıq qəhvəyi
rəngli tumanını ehmalca xışıldadıb
üzünü ayrı səmtə çevirdi. Sırtıq, əbləh
çalğıçıyla mənasız və xeyirsiz
gözləşməsi qənşərindəki
tükü-tükdən seçən sözbaz arvadlara
mövzu verə bilər və bu babətdən də
özünü oturduğu yerdə işə salardı.
Bu ara bəyin
dayısı gəlib gəlinin başının
üstündən göyə bir dəstə şax, qəttəzə
üçlük, beşlik atdı, göy əskinaslar havada
qanad çala-çala yerə qondu. Bunun
ardınca ətrafa rəngbərəng xırda, yumru
noğullar səpdilər. Bu mərasimi səbirsizliklə
gözləyən uşaqlar bir-birlərinə aman vermədən
göz qırpımında pulları, noğulları yerdən
yığıb yığışdırdılar. Bu
basabasda, tozanaqda əllərinə bir şey keçməyənlər
ağızları sulana-sulana qaldılar...
Mətləb kişi gəlinin
əlindən tutub evə tərəf apardı. Taxta pilləkənlə eyvana çıxdılar.
Gəlin otağının qapısı
önündə ayaq saxladılar. Gəlin
el adətincə, döşəmənin üstündəki
üzüqoyulu boşqabın üstündən keçərkən
ehmalca onu sındırdı. Sonra qız-gəlinlər
onu bəy otağına aparıb taxtın üstündə əyləşdirdilər.
Elə bu dəm bir neçə ərlik qız xoşbəxt
olsunlar deyə öz yaşıl saplı iynələrini gəlinin
duvağına batırıb sonra da yaxalarına sancdılar...
Həyətdə dırnaqları ilə
yeri eşən alapaça kəhərin kişnərtisi
bütün bunları - o uzaq, əlçatmaz, ünyetməz
xoşbəxt anları bir göz qırpımında sanki dibi
görünməyən müdhiş, qaranlıq bir dərəyə
yuvarlayır. Bu dərədən qudası çopur Qənbərin
srağagün üzünə sillə kimi dəyən səsi
havalanır: "Yığışdır uşağın
şələ-şüləsin. Nədir, yoxsa
gözləmən var? Öləni dala
qaytaracaqsan?"
At bir də kişnədi, əli işdə,
fikri isə ayrı yerdə olan Xurmanaz bu səsdən səksənən
kimi oldu, dikəlib duruxdu, bir zamanlar bəh-bəhlə cehiz
adlanan və hər biri olmazın əzab-əziyyətilə
başa gələn indiki bu əşyaları - mənasız,
vecsiz bir vücud kimi boyun-boyuna verən bu "şələ-şülə"ni
incik-incik çəpəki süzdü, sonra zil qara gözlərini
dolandırıb bütün bu həngamənin baisi kimi Mətləb
kişiyə qınayıcı nəzərlə baxdı,
dodaqları uçundu: Yəni gəlişi elə, gedişi
də ki, bu...
Bu həyətə ayaq basandan bəri
qayınatasıyla öz arasında daim pərdə saxlayan, o
tərəfdən kişinin ayaq səsləri gələndə
bu tərəfdə tez yaşmanan, indiyədək onunla
üzbəsurət cəmi beş-altı kəlmə kəsən
ağır-səngin gəlinin dünən axşam nagahan dil
açıb o sayaq gileylənməsi, "beş-altı nəfər
yad, beganə adamdan sarı ocağını kor qoymusan" -
deyə Mətləb kişini məzəmmət etməsi,
onsuz da üstündən acı rüzgarlar əsən bu
zavallı evə bir soyuqluq gətirmişdi. Mətləb kişi bu soyuqdan və gəlininin
qınayıcı baxışlarından canını qurtarmaq
üçün geri dönüb taxta pillələrlə
aşağı düşdü, həyətdə onu gözləyən
arabaya tərəf yönəldi. Və bu dəm
gödərək sahə inspektoru sanki arabanın
böyründən çıxıb tərs-tərs Mətləb
kişini süzdü, yerə-göyə sığmayan ədasıyla
onu "Sadıxlar" kəndinə tərəf tələsdirdi.
"Allah, Məhəmməd, ya Əli!" sədasıyla
arabaya qalxdı: "Ey gözə görünməyən
kişi, ey aləmlərin Rəbbi! Özün
məni bu biabırçılıqdan qurtar" - deyə
yuxarı, bahar buludlarının oynaşdığı səmtə
boylandı, sol əlini cilova atdı, sağ əliylə
salavat çəkdi.
Bu ara arxadan gəlini
onu səsləyib dedi ki, yolda yenə ürəyin tuta bilər,
dərmanını götür.
... Bu il bahar faraş gəlmişdi,
yal-yamac üzə gülürdü. "Sadıxlar"
səmtdən əsən yüngül yaz mehi çöl
çiçəklərinin ətrini qanadına alıb bu tərəflərə
gətirir, adamın ruhunu yerindən oynadırdı. Belə havada da ürək açılmasın?!
Xurmanazın ötən axşamkı ilməli
sözləri, "köhnə palan içi" tökməsi
hələ də kişinin beynini döyəcləmədəydi,
başında dolaşan acı fikirlər baharın bu gözəl
vədəsində hər gülü, hər çiçəyi
öz rəngində görüb duymağa ona imkan vermirdi.
"Piranlı bazu" deyilən
biçənək yerinin yanından keçəndə Mətləb
kişinin damarlarında qanı oynadı. Yeniyetmə, "bozbala" deyilən
çağlarında tay-tuşlarıyla birlikdə buraya
gül-çiçək dərməyə gələrdilər.
Bu çöl çiçəklərinin ətri can məlhəmiydi.
Nehrəgülü, çilikburnu, bəbənək, həmişəbahar,
çobanyastığı, bənövşə... Bunların rəngləri təki ətri-qoxusu da bir-birindən
seçilirdi. Hərəsinin öz yeri, öz məqamı
vardı...
Arabadan düşüb həmin
güllü yamaca tərəf getdi. Həmin
çöl çiçəkləri elə bil ki, neçə
illərdi səf-səf durub onun yolunu gözləyirmiş... Əyilib çiçəklərlə raz-niyaz elədi,
onların zərif ləçəklərini oxşadı, əzizlədi,
üzünü-gözünü onlara sürtdü, yaz mehinin
təsirindən titrəyib əsən bu xırdaca
varlıqları - çöl gözəllərini
öpüb bağrına basdı. "Bu
çöllü biyabanda - dedi - bu gözdən-könüldən
uzaq hamaratda qocalıb qarıyır, incəlib çöpə
dönürsünüz. Heç kəs
sizdən, sizin bu qənirsiz gözəlliyinizdən xəbər-ətər
tutmur. Qulağınız səsdə, gözləriniz
yollarda... Ömrün şirin
çağları, sevib-sevilməli anları da ki,
ötüb keçməkdə. Aman Allah,
sizi görmürlər, bir könüldən min könülə
sizə vurulmurlar. Nə acı tale, nə qara qismət!.. Siz sevilib əzizlənməyə,
öpülüb göz üstə qoyulmağa layiq ola-ola bu
kimsəsiz çöllərdə
qarıyırsınız... Bəs hanı ədalət,
hanı mizan-tərəzi?! Görüm fələyin
çarxı çevrilsin, qələmi sınsın!.. Hindi, işə bax, dükan-bazarda
yalançı güllər satılır: cansız,
duyğusuz. Neyniyəsən, hindi bu zəmanədə
oğru elə bağırır ki, doğrunun zəhri
yarılır. Əlimizdən nə gəlir, zəmanə
onnarındı... Durub bozarsan, haqquvu istəsən,
yava gəzən zənən kimi beləsi üstünə
neçə mundar göynək atar, adamı gözgörəti
şərriyər. Necə ki, durduğum yerdə işə
düşmüşəm..."
Bu ara hardasa
yaxınlıqda bir turac ötdü. O, baharın bu gözəl
anlarından vəcdə gələrək dil-boğaza qoymadan
öz qədim mahnısını oxuyurdu: Did-didid, diddidid... Yəni,
dad, məni tutdular...
Mətləb kişi
ayaq saxlayıb bu çöllər gözəlinin nəğməsinə
doyunca qulaq verdi. Ruhu təzələndi, fikri
dağıldı. Bir balaca yüngülləşən
kimi oldu. "Heç nə dəyişməyib,
- deyə turacın min illər boyu haray-həşirlə
söylədiyi bu qədim, bu kədərli hekayətdən
yetərincə təsirləndi. - Həmin səs, həmin
avaz. Çöllər də elə həmin
çöllərdir. Dəyişən, yaşdaşan
bizik..."
Gözlərinin önündə
müharibə illərinin bir dəstə üst-başı
tökünük kənd uşağı canlandı. Özü də onların arasındaydı. Bu
"Piranlı bazu"da daşa basdıqları turacın
mahnısını özləriyçün bala-bala oxuyub
şənlənirdilər: "Dad məni tutdular, ətimi ətə
qatdılar, qazanda qaynatdılar..."
Əlçatmaz, ünyetməz o bahar
gününün bal kimi şirin təəssüratı
qəlbini, ruhunu oxşadığı bir vaxtda gəlini
Xurmanazın keçən axşam aralarındakı pərdəni
o sayaq yırtaraq "Əmi, yad-beganalardan ötrü gör
sən neyləmisən?!" deməsi yadına
düşdü və bu, kişinin ovqatını yaman təlx
elədi.
Xurmanazın, Xurma balanın ürəyinin
göynəyi, dilinin qabarı olan "yad, beganalar" dediyi o
adamlar düz qırx doqquz il bundan qabaq Qazaxıstanın
gözdən-könüldən uzaq bir aulunda yaşayan, yerlə-göylə
oynayan bir dəstə al yanaqlı, qaynar gözlü
qızdı ki, indi Allah bilir, hər biri hansı bir guşədəsə,
çöl çiçəkləri kimi hiss olunmadan
solub-saralır.
Həmin gün, yəni 1953-cü ilin may
ayının iyirmisində "N" hərbi hissəsinin
("Sadıxlar" kəndində istəklisi Zəhra
adlı qıza göndərdiyi məktubların üstündə
qulluq etdiyi məxfi hissənin yeri-yurdu əvəzinə sadəcə
olaraq, səhra poçtunun qriflənmiş nömrəsi
göstərilirdi) sıravi əsgəri Mətləb Mirzəmmədov
bir gün əvvəl sınaq keçirilmiş və
yüngül dozada şüalanıb zəhərlənmiş
"üçüncü zona"nın kənarındakı
postlardan birində keşikdəydi. Və beş
dəqiqədən sonra postu sıravi Sergey Qodunova (Mətləb
zarafatla ona "Qoduqov" deyirdi) təhvil verəcəkdi. Elə bununla da xata-bəla başından
sovuşacaqdı. Ancaq neynəyəsən
ki, yazıya pozu yoxdu. Qəza ki, qədərləndi,
ta nə billah edəsən, qabağını ala bilməzsən.
Qodunov vaxtında gəlib çıxmadı
(guya qarnı ağrıyırmış). Bunda deyirlər də, at öləndə itin
bayramıdır. Yavaş-yavaş Stalin xofu çəkilməyə
başlayandan sonra uzaq Qazaxıstan səhrasındakı məxfi
hərbi hissədə də bir boşluq əmələ gəlməkdəydi
və bu boşluqda arağın küpünə girən bir
para zabitlərdən yana Qodunov kimi
sümsük sıravilər də küncdən-bacadan bir
şey tapıb zəhərlənirdilər. Belə
"ağqulaq"ların sədəməsi həmişə
Mətləb kimi günahsız "qara"lara
dəyirdi. Necə ki, Qodunov çömbələ-çömbələ
gəlib çıxanadək iş-işdən
keçmişdi. Fikri Sergeydə olduğundan
Mətləb onları
gec görmüşdü. Aralarındakı məsafə təxminən
üç yüz metr olardı. Bir dəstə
sağıcı qızıydı, oynaqlaşa-oynaqlaşa zəhərlənmiş
zonaya yaxınlaşırdılar. "Qızıl
yurd" aulundan gələn bu zavallıların heç nədən
xəbəri yoxuydu və beş-on addımdan sonra zəhərlənmiş
zonaya girəcəkdilər. Mətləbin
qışqırtısını, haray-həşirini
qızlar eşitmədilər. O, tez
çantasını açıb əleyhqazı, rezin əlcəkləri,
plaş-bürüncəyi geyindi, küləkdən qanad
alıb zəhərlənmiş kəsə yolla qızlara tərəf
götürüldü, kol-kos ayaqlarını
didib-dağıdırdı, bir neçə dəfə
yıxıldı, durdu, tövşüyə-tövşüyə
qışqırdı, onların zonaya lap
yaxınlaşdığını görüncə dizləri
əsdi, ayaqları bir-birinə dolaşdı, amma yenə
canında təpər tapdı, qan-tər içində
özünü aul qızlarına çatdırdı.
Onlar yeddi nəfərdi: sağlam, mayabud, hərəsi
bir evin çırağı. Sonralar gəlini Xurmanazın
"yad, begana" dediyi o qızları Mətləb kişi o may səhərindən sonra bir daha
görmədi və buna ehtiyac da yoxdu.
Böyükxan Bağırlı
Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 6 may.- S.5.