Böyük sənətin sərhədsizliyi

Mayın 7-də AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda böyük hind ədibi, ictimai xadim, dahi şəxsiyyət Rabindranat Taqorun anadan olmasının 150 illiyinə həsr olunmuş elmi sessiya keçirildi.

Tədbiri sözü gedən institutun direktoru, akademik Bəkir Nəbiyev açaraq R.Taqorun çoxşaxəli yaradıcılığı haqqında ətraflı məlumat verdi:

- Bu il fevralın 17-də Hindistan Respublikasının Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri cənab Debnat Şou AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna işgüzar görüşə gəlmişdi. Elmi işlər üzrə direktor müavini, AMEA-nın müxbir üzvü Teymur Kərimli, Xarici ölkələr ədəbiyyatı və ədəbi əlaqələr şöbəsinin müdiri, prof. Vaqif Arzumanlı və mənimlə söhbət əsnasında cənab səfir dahi Hindistan şairi, Nobel mükafatı laureatı Rabindranat Taqorun 150 illik yubileyinin Azərbaycanda keçirilməsi ilə bağlı tədbirlər planını müzakirə etdi. Belə qərara gəldik ki, bu münasibətlə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun təşkilatçılığı ilə "Rabindranat Taqor və Azərbaycan" mövzusunda müştərək elmi sessiya keçirilsin. Bir müddət sonra həmin tədbirin proqramı da hazırlanıb razılaşdırıldı.

Beləliklə də, bu gün biz AMEA-nın qocaman elm ocaqlarından biri olan Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutuna çox unikal bir məqsədlə - dahi hind ədibi Rabindranat Taqorun 150 illiyini qeyd etmək üçün toplaşmışıq. Tədbirimizin unikallığı ondadır ki, Azərbaycan alimləri bu hadisəni özlərinin hindistanlı qonaqları ilə birlikdə, onlarla ürəyə yatan iş birliyi şəraitində keçirirlər. Məmnuniyyətlə qeyd edirəm ki, elmi sessiyamızın bu formatda bərqərar olmasının səbəbkarı Hindistanın Azərbaycan Respublikasındakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri cənab Debnat Şoudur.

İcazə verin bugünkü tədbirimizdə Hindistan tərəfi təmsil edən görkəmli filoloq, professor Abihicit Seni, dost ölkənin Bakıdakı müvəqqəti işlər vəkili cənab Minanı və Səfarətin digər təmsilçisi Səbinə xanımı sizə təqdim edim.

Yada salıram ki, foyedə R.Toqorun 150 illiyi münasibətilə AMEA-nın Mərkəzi elmi kitabxanası tərəfindən gözəl bir sərgi təşkil olunmuşdur. Sərgidə Hindistan tərəfin təqdim etdiyi portret və mənzərələr də geniş təmsil edilir.

Rabindranat Taqor 7 may 1861-ci ildə Kəlkətədə anadan olmuşdur. İngilis müstəmləkəçilərinin ölkədəki ağalığına qarşı mübarizə ruhu heç vaxt mürgüləməyən varlı zəmindar atası oğluna Hindistanın köklü və sayca böyük xalqlarından olan benqalların, ümumiyyətlə, hind xalqının azadlığı və istiqlaliyyəti uğrunda mütləqiyyətə qarşı mübarizə ruhu aşılaya bilmişdi. Heç də təsadüfi deyil ki, bəzi xarici dilləri, özəlliklə də ingiliscəni ana dili qədər gözəl bildiyinə baxmayaraq ədib bütün bədii əsərlərini doğma benqal dilində qələmə almışdır.

Taqor ilk şeirlərini yeniyetmə ikən yazmış, 14 yaşında mətbuata ayaq açmışdı. 20 yaşlarında olanda bir-birinin ardınca çox zərif şeirlərindən ibarət iki kitabçasını nəşr etdirmişdi. Gənc şair qəlbinin incə intibahlarını əks etdirən "Səhər mahnıları" və "Axşam mahnıları" adlı bu şeir topluları ilə Taqor böyük müvəffəqiyyətlə özünün orijinal poetik istedad sahibi olduğunu sübut etdi.

Allah bir qələm sahibi kimi Taqora çoxcəhətli istedad əhatə etmişdi. O, 23 yaşında ikən "Təbiətin intiqamı" adlı gərgin dramatik konflikti ilə tamaşaçıları mütəəssir edən pyesini yazmış, 24 yaşında isə məşhur "Müdrik Raca" tarixi romanını nəşr etdirmişdi. İlk epik əsərlərinin də aparıcı motivlərindən biri mütləqiyyətə qarşı ümumxalq mübarizəsi olmuşdur.

Taqor öz yaradıcılığının ilk illərindən etibarən çox qızğın ictimai fəaliyyətlə məşğul olmağa başlamış və 25 il, fasilə vermədən "Brahma Saraca" adlı populyar Dini islahat və maarif cəmiyyətinin katibi vəzifəsində çalışmış, "Şadxona" jurnalının dəyişməz baş redaktoru olmuşdur.

Şeirlərində vətənini, onun ecazkar təbiətini, zəhmətkeş, nəcib və xeyirxah insanlarını tərənnüm edən Taqor povest və romanlarında həmvətənlərini ictimai zülmə qarşı mübarizəyə, ölkədə ədalətin bərpası uğrunda fəaliyyətə çağırırdı.

1911-ci ildə nəşr etdirdiyi ən populyar əsərlərindən olan "Canaqanamana" ("Xalqın ruhu") şeiri Hindistanın milli himninə çevrilmişdi.

Yaradıcılığının və ictimai fəaliyyətinin mahiyyəti etibarı ilə maarifçi olan Taqor milli azadlıq meyllərinin silahlı üsyana çevrildiyini görəndə ondan uzaqlaşmışdı. Müharibələri hind xalqı və bütün bəşəriyyət üçün böyük təhlükə hesab edən Taqor Birinci Dünya müharibəsinin əleyhinə özünün məşhur "Durna qatarı" şeirlər silsiləsini yazmağa başlamış və bir neçə il həmin silsiləni davam etdirmişdi.

Hind xalqları arasında çox geniş yayılmış poeziya, nəsr və dram əsərləri ilə Taqor ölkədə tənqidi realizmin inkişafında və Benqal ədəbi dilinin təşəkkülündə çox əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Taqor öz şeirlərində incə ruhlu bir lirikdir. Onların bir çoxunda müstəmləkəçilərin zülmü altında əzab çəkən doğma xalqının iniltiləri eşidilir, bəzilərində insan qəlbini riqqətə gətirən məhəbbət duyğuları, həssas insanlara min bir hekayətlər pıçıldayan vətən mənzərələri, təbiətin azad övladları olan quşların sərbəstliyi tərənnüm edilir, bu azadlıq və sərbəstlik insanlara nümunə göstərilir. Bu baxımdan böyük sənətkarın "Durnalar" şeiri xüsusilə diqqətimi çəkdi. Vidadi, Vaqif, Zakir kimi Azərbaycan klassiklərindən başlamış Dağıstan şairi Rəsul Həmzətova, onun məşhur "Letyat juravli" əsərinə qədər təbiətin bu gözəl qanadlı səyyahlarına onlarca gözəl, təkrarsız şeirlər həsr olunmuşdur.

Taqor əsərləri dünya xalqlarının dillərinə ən çox tərcümə olunun sənətkarlardan biridir. Ana dilimizdə ilk kitabı 1960-cı illərin əvvəllərində nəşr olunmuşdur. 1963-1967-ci illərdə "Seçilmiş əsərləri"nin 8 cildliyi Azərbaycan dilində buraxılıb geniş yayılmışdır. Sonralar da hind ədibinin bəzi əsərləri ana dilimizdə nəşr olunmuşdur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamına əsasən Taqorun "Fəlakət" romanı Qori Seminariyasının məzunu, tanınmış yazıçı Əli Səbrinin tərcüməsində 25.000 nüsxədə nəşr edilib ölkəmizin kitabxanalarına hədiyyə olunmuşdur.

Diqqətlə oxuduqda görmək olur ki, Hindistan dahisi R.Taqorun ən populyar əsərlərindən olan romanının mövzu və müəllif məqsədi ilə Azərbaycan dahisi Üzeyir Hacıbəylinin "Arşın mal alan" komediyasının mövzu və müəllif məqsədi arasında çox maraqlı bir səsləşmə var. Hər iki əsərdə əsas problem gənclərin evlənməzdən əvvəl bir-biri ilə görüşüb tanış olması və ondan doğan taleyüklü mürəkkəbliklərdir. Romanın qəhrəmanları köhnə hind adətincə, valideynlərinin iradəsilə görməzə-bilməzə adaxlanıblar. Toy günü, təsadüfən qopan güclü fırtına nəticəsində dəryada böyük fəlakət baş verir və toy adamlarının bir çoxu suda həlak olur. Adaxlılar bir-birini şəxsən tanımadıqları üçün onların ətrafındakı yaxın adamlar həlli müşgül anlaşılmazlıq qarşısında qalırlar. "Bu gənclərin hansı digərinin namizədidir?" problemi meydana çıxır və onlara çox baha başa gəlir. Sadə, səmimi kəndli qızı Kəmalənin faciəsi xüsusilə dəhşətlidir. O, uzun müddət yad kişi ilə bir evdə qaldığına baxmayaraq onunla yaşamır və çox müsibətlərdən sonra nəhayət, öz qanuni adaxlısına qovuşur…"

Taqor bu dünyanın ən xoşbəxt sənətkarlarından biri olub. Təkcə ona görə yox ki, Allah ona uzun və sağlam bir ömür, həddi-hüdudu bilinməyən bir yazıçılıq istedadı əta etmişdir. Ədib həm də gözəl musiqiçi və rəssam idi. Onun fırçasından süzülmüş bir sıra təsviri sənət nümunələri bu gün də nüfuzlu muzeylərin bəzəyidir. Taqor bir də ona görə çox xoşbəxt sənətkar idi ki, təkcə Kəlkətədə, yaxud Benqaliyada yox, bütün o zamankı Hindistanda sayılıb-seçilən, varlı-dövlətli, savadlı, mədəni, alicənablıq təcəssümü olan, hər cəhətdən sağlam və salamat bir mülkədar ailəsində dünyaya gəlmiş, əla tərbiyə və təhsil görmüş, həmişə ətrafına işıq saçan, ehtiyacı olanlara maddi və mənəvi köməyini əsirgəməyən nəcib və xeyirxah bir ziyalı kimi yetişmişdi. O, öz ana dilini, Benqal və Hindistan tarixini, ədəbiyyat və incəsənətini, ingilis dilini və ədəbiyyatını mükəmməl öyrənmişdi.

Taqor bütün varlığı ilə, necə deyərlər, anadangəlmə maarifçi idi. Ədib indi ədəbiyyat tarixlərində, ümumiyyətlə, ictimai tarix kitablarında geniş yer alan maarifçilik cərəyanının dünyada məşhur, ən görkəmli nümayəndələrindən biri olmuşdur. Lakin yazıçı bu məsələdə təkcə öz nəzəri müddəaları ilə seçilmirdi. O bütün şüurlu həyatı boyu maarifi xalqın geniş dairələri arasında yaymaq üçün bütün maddi və fiziki imkanlarını səfərbərliyə alaraq çalışırdı. O, əvvəlcə öz dədə-baba mülklərinin yanında o zamanın ən qabaqcıl məktəblərindən biri olan "şantiniketan" (Sakit guşə) məktəbini təsis etmiş, həmin məktəbdə təhsilə cəlb olunan uşaqların bütün xərclərini müntəzəm olaraq ödəmiş, 20 ildən sonra isə onun əsasında gözəl bir universitet yaratmışdı. Taqor insanlara təmənnasız xidmət edən xəstəxana da açmış, burada müalicəyə gələn azarlılar o zamanın hər cür dərmanları ilə təmənnasız təmin olunmuşdu.

Taqor alicənablığının ən parlaq təzahürlərindən biri kimi bunu da yada salmaq vacibdir ki, o, atasından qalma böyük, gəlirli bir malikanəsini, 1913-cü ildə layiq görüldüyü Nobel mükafatının qonorarını, nəhayət, doğma dilində nəşr olunan bütün əsərlərindən hasil olan gəlirləri özünün yaratdığı həmin milli universitetə bağışlamışdı.

Rabindranat Taqorun insanlara nümunə olan həyatı, ədəbi yaradıcılığın bütün sahələrində yaratdığı yüksək fikri - bədii səviyyəli əsərləri, bu gün də öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayan yüksək bəşəri qənaətləri haqqında saatlarla danışmaq mümkündür. Bunu möhtərəm qonaqlarımızın və Nizami İnstitutu alimlərinin çıxış və məruzələrindən də görəcəksiniz...

Sonra Hindistan Respublikasının Azərbaycandakı müvəqqəti işlər vəkili cənab C.P.Minin tədbir iştirakçılarını salamlayaraq bildirdi ki, bu tədbirin keçirilməsi bir il bundan əvvəl planlaşdırılıb. Yubileyi öz ölkəsində də geniş şəkildə qeyd edilən R.Taqor həqiqətən beynəlxalq miqyasda yaxşı tanınan bir sənətkar, görkəmli şəxsiyyətdir. Onun əsərləri rus və Azərbaycan dillərində Azərbaycanda da geniş yayılıb, dərin maraqla qarşılanıb. Bu cür tədbirlər isə tanışlıq işinin miqyasını daha da genişləndirir.

Filologiya elmləri doktoru, professor, institutun Xarici ölkələr ədəbiyyatı və ədəbi əlaqələr şöbəsinin müdiri Vaqif Arzumanlı "Rabindranat Taqor və Azərbaycan" mövzusunda geniş məruzə ilə çıxış etdi: "Səksən il ömür sürmüş bu nəhəng şəxsiyyətin ədəbi və ictimai fəaliyyəti olduqca geniş və hərtərəflidir.

R.Taqorun ictimai-pedaqoji, elmi, fəlsəfi, dini və publisistik fəaliyyəti və bu sahələrdə yazdığı əsərlər nəzərə alınmasa, bu böyük və nəhəng şəxsiyyətin bədii yaradıcılıq sahəsində qazandığı uğurları belə ümumiləşdirmək olar: Əllidən artıq şeir kitabı, on iki roman və povest, yüzdən artıq xatirə və məqalə müəllifi.

Akademik Məmməd Arif yazır ki, Taqorun hər bir əsərində hind xalqının ürəyi çırpınır, köləlikdən, dini mövhumatdan, müstəmləkə zəncirindən xilas olmaq istəyən insanların hiss və arzuları oxunur. Bu böyük vətənpərvərin əsərləri hind xalqının bir əsrlik zəngin tarixinin güzgüsüdür.

R.Taqor 1919-cu ilin aprel ayında ingilislərin Amritsar şəhərində zəhmətkeşlərin mitinqi zamanı 1000 nəfərədək silahsız, günahsız adamları öldürdüyünə görə 1915-ci ildə İngiltərə hökuməti tərəfindən ona verilmiş baronet (zadəgan rütbəsi) titulundan imtina etmişdir. Onun bu aktla bağlı İngiltərənin vitse-kralına yazdığı məktubda deyilirdi: "Həmvətənlərimlə insafsızcasına rəftar edilən bir zamanda imtiyazdan istifadə etmək mənə ar gəlir".

Böyük milli duyğularla, vətənpərvər ideyalarla nəfəs alan R.Taqor 1901-ci ildə öz şəxsi vəsaiti hesabına Bolpur şəhərində məktəb açır və orada dərs deyir.

20 il sonra - 1921-ci ildə isə R.Taqor Hindistanda ilk milli universitet açır. Bu universitetin fəaliyyəti üçün R.Taqor bütün gəlirlərini və Nobel mükafatını yaratdığı universitetə bağışlayır.

R.Taqorun 1912-ci ildə "Qitancali" (Qurban mahnıları) adlı şeirlər kitabı ingilis dilində nəşr olunmuşdur. 1913-cü ildə R.Taqorun bu kitabı Nobel mükafatına layiq görülür. Onun "Canaqanamana" ("Xalqın ruhu") adlı məşhur mahnı-şeiri 1911-ci ildən Hindistanın rəsmi himni kimi qəbul olunmuşdur.

Böyük hind ədibi səksən yaşında (1941-ci il avqustun 7-də) dünyasını dəyişmişdir. Vətənpərvər yazıçı, şair, ictimai-siyasi xadim həyatının son gününə qədər yazıb-yaratmışdı.

Ölümündən bir neçə gün əvvəl yazdığı "Mədəniyyətin böhranı" adlı məqaləsində R.Taqor İngiltərənin işğalçılıq siyasətini belə damğalayırdı: "Fələyin çərxi tərsinə dönüb, bu yaxınlarda ingilisləri Hindistandan çıxmağa məcbur edəcəklər. Amma onlar özlərindən sonra Hindistanda nə qoyub gedəcəklər? Onların iki yüz illik hakimiyyətinin seli axıb getdikdən sonra yerdə nə qədər üfunətli çirkab və palçıq qalacaqdır".

R.Taqor 1920-1930-cu illər arasında bir sıra ölkələrə səyahətə çıxmış, ABŞ, Fransa, Almaniya, Danimarka, İsveç, Avstriya, Çexoslovakiya, İtaliya, Misir, İndoneziya, Tayland, Kanada, İngiltərə, Çin və SSRİ-də olmuşdur.

R.Taqor 1925-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının 200 illiyinə dəvət alsa da, səhhəti imkan vermədiyi üçün o vaxt gələ bilmir. O, yalnız 5 ildən sonra SSRİ-yə gəlir, bir il sonra "Rusiya haqqında məktublar" kitabını nəşr etdirir. "Rusiya haqqında məktublar" əsərində R.Taqor Azərbaycan Respublikası haqqında da bəzi qeydlər etmişdir. Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalından bəhs edən R.Taqor yazmışdır: "Azərbaycanı istila etdikdən sonra çar generallarının imperialist siyasəti, müsəlmanların yaşadıqları rayonları Rusiyanın əsas bazalarını xammalla təchiz edən müstəmləkəyə çevirməkdən ibarət idi".

Çar Rusiyasında müsəlman millətlərinə münasibətə toxunan R.Taqor olduqca obyektiv mülahizələr irəli sürür: "Çar hökumətinin agentləri "Parçala və hökmranlıq et" prinsipini amansızlıqla həyata keçirir və müxtəlif millətlər arasında kin, ədavət toxumu səpmək üçün əlindən gələni edirdilər. Milli ədavət hökumət tərəfindən təşviq olunur, müsəlmanlar və ermənilər müntəzəm surətdə bir-birinin üzərinə qaldırılırdı. Bu iki millətin ardı-arası kəsilməyən toqquşmaları bəzən kütləvi şəkildə alırdı. Daha sonra R.Taqor Azərbaycanla bağlı qeydlərini belə yekunlaşdırır: "Son səkkiz il ərzində Azərbaycanda yaşayan millətlərin arasında sülh və asayış heç vaxt pozulmamışdır. Bu fakt şübhəsizdir və bunu sovetlərin ən qəddar düşmənləri belə inkar edə bilmir".

R.Taqor yaradıcılığa şair kimi başlamışdır. İlk şeirlər kitabı - "Axşam mahnıları" 1884-cü ildə işıq üzü görmüşdür. Sonralar onun "Səhər mahnıları", "Qızıl qayıq", "Çıtra", "Qaçqın", "Yol ayrıcında", "Son", "İntibah", "Sağalma", "Bağban", "Köçən quşlar", "Durna qatarı" adlı poeziya kitabları nəşr edilmişdir.

Dramaturgiya sahəsində R.Taqor "Qurban", "Raca", "Roçta", "Açılmış bənd", "Zahid", "Rəqqasənin məhəbbəti", "Payız bayramı", "Çandalika", "Subaylar klubu" və digər pyesləri ilə məşhurlaşmışdır. R.Taqor daha çox hekayə, povest və roman ustası kimi tanınmışdır. Onun məşhur romanları bunlardır: "Fəlakət", "Fora", "Ev və dünya", "Sözdə qum", "Son poema", "Üç nəsil", "Dörd hissə". Hindistanın ən tanınmış nasirləri belə R.Taqoru yaradıcılıq sahəsində öz müəllimi kimi qəbul etmiş və edirlər.

Öz əsərlərində, çoxsaylı hekayə və romanlarında R.Taqor Hindistanın sadə adamlarının həyatını qələmə almış, onların kədəri və sevinci barədə yazmış, benqal ədəbiyyatında nəsr janrının inkişafına təkan vermiş, bir sıra məşhur lirik şeir və poemaları ilə siyasi lirikanın qiymətli incilərini yaratmışdır.

R.Taqor sülh, dostluq və xalqlar arasında qarşılıqlı ünsiyyətin mahir və mübariz tərənnümçüsü olmuşdur. R.Taqor yaradıcılığı bütünlükdə hind ədəbiyyatının inkişafında çox mühüm rol oynamış, Hindistanda bir sıra görkəmli yazıçı və şairlərin yetişməsində, təkmilləşməsində mühüm rol oynamışdır…"

Hindistanlı professor Abhicit Sen öz məruzəsində əsasən R.Taqorun teatr sahəsindəki işindən söz açdı. Vurğuladı ki, vaxtilə həm Qərb, həm də Şərqdə olan millətçi birləşmələrdən uzaqlaşan R.Taqor get-gedə beynəlmiləlçilik ideyalarının təbliğinə daha çox önəm vermiş, Hindistanda teatr yaradıcılığının inkişafı üçün əlindən gələn köməyi əsirgəməmişdir. Teatra Qərb ənənələrini yamsılamaqla başlasa da, get-gedə mümkün qədər realizmə üstünlük verirdi. O, tamaşaların və dərslərin açıq havada reallaşdırılmasına daha çox önəm verir, səhnəyə canlı təbiəti gətirirdi. Taqor hind səhnəsinə rəqs elementlərinin geniş gətirilməsində əvəzsiz xidmət göstərmişdir.

Elmi sessiyanı akademik Bəkir Nəbiyev yekunlaşdırdı.

Hazırladı: Sərvaz

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 13 may.- S.3, 5.