Mirzə İbrahimov şəxsiyyəti
Azərbaycan xalqının tarixində elə parlaq ədəbi şəxsiyyətlər olub ki, onların haqqında cild-cild kitablar yazılsa belə, yenə azdır. Mirzə İbrahimov da belə unudulmaz sənətkarlardandır. Nasir, dramaturq, tərcüməçi, ədəbiyyatşünas, publisist, ictimai xadim, Azərbaycanın xalq yazıçısı, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının akademiki, SSRİ Dövlət mükafatları laureatı, Beynəlxalq Nehru mükafatı laureatı, Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Azərbaycanın və SSRİ-nin xalq deputatı... bütün bunlar Mirzə İbrahimov titullarının natamam siyahısıdır.
Bu böyük şəxsiyyətin keçdiyi həyat yoluna nəzər salanda, əsərlərinin sadəcə siyahısını gözdən keçirəndə, enişli-yoxuşlu, burulğanlı günlər yaşamış ədibin mübarizələrlə dolu ömrünü göz önünə gətirəndə insanın xəyalında bu böyük sənətkarın əyilməz, vüqarlı heykəli canlanır. Həyat yolu 1911-ci ildə Cənubi Azərbaycandan başlayan, 1918-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Bakıya gələn, Balaxanı və Zabrat kəndlərində alın təri ilə çörək qazanan, sonralar ali məktəbdə və SSRİ Elmlər Akademiyasının Leninqraddakı Şərqşünaslıq İnstitutunun aspiranturasında təhsil alan, illər ötdükcə pillə-pillə yüksələn Mirzə İbrahimov həm xalqımızın ədəbiyyat tarixində, həm də ictimai fikir tariximizdə əbədi yaşayacaq bir simadır.
Mirzə İbrahimovun ən böyük amalı xalqına xidmət etmək idi. "Böyük dayaq" romanında sənətkar yazırdı: "Ey mənim xalqım, ey mənim ümidim və pənahım! Ürəyimin istiliyi səndəndir, fikrim işığını səndən alır. Həyatımın nəşə və sevincinə səbəb sənsən. Amansız qorxu başımın üstünü alıb məni ağır fikirlərə saldığı zaman, xoş günün dönük dostları, zəif və qorxaq yoldaşlar məndən üz döndərdiyi zaman yeganə dayanacağım sən olmusan!"
Ulu öndərimiz Heydər Əliyev Mirzə İbrahimov şəxsiyyətinə çox yüksək qiymət verirdi. Onun bu böyük sənətkar haqqında dediyi sözləri bir daha xatırlamaq yerinə düşər. Ümummilli liderimiz Mirzə İbrahimovun sənətini və şəxsiyyətini belə dəyərləndirirdi:
"Mirzə İbrahimov təvazökar, mehriban, həssas bir insandır. Bütün Azərbaycan xalqının sevimlisidir, xalq yazıçısı kimi yüksək ada tamamilə layiqdir. Eyni zamanda onun yaradıcılığı ölkəmizin bütün respublikalarında layiqincə qiymətləndirilmişdir, yazıçının kitabları Sovet İttifaqının hüdudlarından uzaqlarda oxunur və hər yerdə geniş şöhrət və rəğbət qazanmışdır."
Ulu öndərimizin bu kəlamı Mirzə İbrahimovun 1981-ci ildə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı kimi yüksək ada layiq görülməsi münasibətilə təşkil olunmuş mərasimdəki nitqindəndir.
Mirzə İbrahimov Azərbaycan xalq maarif komissarı, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin sədri, Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin müavini, Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət heyətinin sədri və başqa məsul vəzifələrdə işlədiyi dövrlərdə Azərbaycan dili uğrunda dönmədən mübarizə aparmış və bununla bağlı qarşısına çıxan bütün maneələri, sədləri dəf etmiş, öz vətəndaş qeyrəti və cəsarəti ilə hamımızın məhəbbətini qazanmışdır. Hamımız deyəndə, mən təkcə Azərbaycanı yox, bütün türk dünyasını nəzərdə tuturam. Bu baxımdan türk jurnalisti Zəkəriyyə Sərtəlin xatirələri bu fikrimizi bir daha təsdiq edir.
Zəkəriyyə Sərtəl uzun illər Bakıda yaşamışdı, Azərbaycan radiosunda işləmişdi. Mirzə İbrahimovla bağlı baş verən hadisələrin o da şahidi olmuşdu. Sonrakı illərdə Türkiyəyə qayıdandan sonra Z.Sərtəl Azərbaycanla, o cümlədən Mirzə İbrahimovla bağlı xatirələrini çap etdirmişdi. Həmin xatirələrdən bir parçanı olduğu kimi, yəni türkcə diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm:
"Mirze İbrahim
(Zəkəriyyə Sərtəl Mirzə İbrahimova
Mirzə İbrahim deyirdi
- A.B.) resmi dairelerde türkce kullanmasını emr
etmişdi. Vay efendim, senmisin bu emri veren? Önce
Azerbaycan kommunist partisi harekete keçer, ertesi gün Moskovadan
Baküye bir parti temsilçisi gönderilir. Mirze
İbrahim suçlanaraq derhal taxtından indirilir... İşler yine eskisi gibi rusca
yürüdülür. Her tarafdan Mirze
İbrahime hücuma geçerler. Onu
milliyyetçi olmaqda suçlarlar. İnsan
Sovyetler Birliyinde hiç kendi milletini sevib öve bilermi? Kiçik milletler beynelmilelçi olmaq
zorundadırlar.
Bu olaydan sonra Mirze İbrahim bir süre sokağa
(küçəyə) çıkamaz olur. Evine
kapanır. Amma halkın içden onu
desteklediyini öyrenir. İlk sokağa
çıkdığı gün yanına sokulmaya cesaret eden bulunmaz. Fakat yanından geçerken sessizce
ellerini bir-birine vuraraq onu alkışlarlar."
Mirzə İbrahimov bütün şüurlu həyatı
boyu Azərbaycan dilinin keşiyində bir sərhəd əsgəri
kimi dayanmışdı. Azərbaycan dilinə həsr etdiyi məqalələrdə
o, başqa xalqları öz əsarəti altında saxlayan,
onun dilinə, mənəviyyatına qəsd edən
işğalçıları lənətləyir,
sözünü mətnaltı mənalarla, eyhamla yox,
açıq-aydın, birbaşa deyirdi. Onun
Azərbaycan dilinə həsr etdiyi bütün məqalələrində
vətənini, xalqını, dilini dərin məhəbbətlə
sevən bir şəxsiyyətin ürək yanğısı
duyulur.
Mirzə İbrahimovun çətin, ağır dəqiqələri
çox olub.
Amma o, bütün sınaqlardan qorxmadan, çəkinmədən,
ləyaqətlə çıxıb. Onun qızı bəstəkar
Sevda İbrahimova müsahibələrinin birində
demişdir: "M.C.Bağırov atamı
çağıranda anam bütün gecəni yatmazdı. Atam bizi öpüb gedərdi. Anam
yatmayıb onu səhərə qədər gözləyərdi.
Biz balaca idik. Nələr
baş verdiyini anlamırdıq. Atam rəhmətə gedəndən
sonra Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin əməkdaşı
olmuş yazıçı Yasif Nəsirli arxivdən tapıb
ki, heç demə, atamı da "xalq düşməni"
elan ediblərmiş. Bir dəfə iclasların
birində atam dil məsələsi ilə bağlı kəskin
çıxış edir. Kürsüdən
düşəndən sonra onun yanında oturanlar hamısı
arxaya keçir. Hətta çölə
çıxanda başqa vaxt "Mirzə müəllim"
deyənlərin heç biri ona yaxın gəlməyib... Atam deyirdi ki, bir də gördüm Nəsir İmanquliyev
yaxınlaşdı ki, Mirzə müəllim, gəlin mən
sizi ötürüm. Bir dəfə M.C.Bağırov
çıxışında deyir: "Mənə elə gəlir
ki, Səməd Vurğun və Üzeyir Hacıbəyov xalq
düşmənidirlər. Düzdür
yoldaşlar?" Heç kəs səsini
çıxarmır. Atam dözməyib deyir: "Mən
sizinlə razı deyiləm. Üzeyir bəy necə xalq
düşməni ola bilər ki,
"Koroğlu" kimi opera yazıb. Səməd Vurğun necə
xalq düşməni ola bilər ki,
"Vaqif" dramını yazıb. Hamı
qorxusundan nəfəsini udur. M.C.Bağırov hirslənərək
deyir: Otur. Elə sən də onların
sırasındasan."
Vaxtilə
Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində işləmiş
yazıçı Yasif Nəsirli "El" jurnalına
verdiyi müsahibəsində yazır: "Əlifba
sırası ilə "iş"lərlə tanış
olmağa başladım. Birdən gözlənilmədən
"Mirzə İbrahimov (iş ¹556) qovluğuna rast gəldim.
Əvvəl heyrətləndim. Axı Mirzə müəllim həmişə
böyük vəzifədə olmuşdu. Mən
elə bilirdim ki, o, həyatda ən xoşbəxt adamdır.
Uzun zaman xalq maarif komissarı, Azərbaycan SSR Nazirlər
Sovetinin sədr müavini, Asiya və Afrika Ölkələri
ilə Sovet Həmrəylik Komitəsinin sədri, Azərbaycan
Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin büro
üzvü və s. işləyib. Məni dəhşət
götürmüşdü. Məlum oldu ki, Mirzə
müəllimi həbs etmək üçün ona iki dəfə
iş açılmışdı. Bir dəfə cənublu
olduğu, cənubdakı fəaliyyətinə görə,
bir dəfə də "Böyük demokrat" əsərini
yazdığına görə... Mirzə
İbrahimovla bağlı gizli məlumatları DTK-ya yazanlar
ilk mərhələdə müstəntiq Petrosyan, sonra isə
bir azərbaycanlı idi. Petrosyanın
çıxardığı "həbs edilsin" qərarının
üstündə DTK-nın o vaxtkı sədri, sonralar
M.C.Bağırovla birlikdə həbs edilmiş Yemelyanovun belə
bir dərkənarı vardı: "Vətəndaş Mirzə
İbrahimovun həbs edilməsi üçün toplanan
materiallar kifayət deyildir. Yazıçı ilə
Mərkəzi Komitə səviyyəsində profilaktika
keçirilsin. Yoxlama işləri dayandırılsın
və iş arxivə verilsin. Gələcək
fəaliyyəti nəzarətdə saxlanılsın."
"El"
jurnalı yazır: "Belə, əziz oxucu! Dəfələrlə
"rəhbər"in qəzəbinə tuş gələn
Mirzə İbrahimov kimi vətənpərvər
ziyalılarımız heç şübhəsiz ki,
Tanrının şanslı bəndələrindən olub.
Əks təqdirdə, onlarla gözəl povestlər,
romanlar, dram əsərləri, ən başlıcası isə
bizləri "Gələcək gün"ə səsləyən
dəyərli əsərlər yaranmazdı. 1989-cu ildə
Mirzə müəllimin ermənilərə müraciətlə
kəskin şəkildə dediyi sözləri
xatırlayıram: "Allah bir xalqı cəzalandırmaq istəyəndə
onun ağlını başından alır. Atdığınız
addımlar sizi uçuruma aparır."
Bu sözləri Mirzə müəllim Qarabağ hadisələrinin
qızğın çağında Moskvada, SSRİ Ali
Sovetinin tribunasından qorxmadan, cəsarətlə söyləmişdi. Və bir də bundan
çox-çox illər qabaq, repressiya illərində
çoxlarının qarşısında tir-tir əsdiyi
M.C.Bağırova qorxmadan sözünü deyirdi... Bu bizim tariximizdir. Gəlin
tariximizi unutmayaq!"
Bayaq mən Mirzə İbrahimovun titullarını
sadalayarkən "natamam" sözünü işlətdim. Həqiqətən
də Mirzə İbrahimov ictimai həyatımızda, ədəbiyyatımızın,
mədəniyyətimizin tarixində elə bir silinməz iz
qoymuşdur ki, onun həyat və
yaradıcılığını kiçik bir məruzədə
əhatə etmək əsla mümkün deyil. Ədibin
1941-45-ci illərdə Cənubi Azərbaycandakı fəaliyyəti,
Uzaq Şərqdə, hərbi dairələrdə 416-cı
diviziyanın döyüşçüləri ilə
görüşləri, Ümumdünya Parlamentlərarası
İttifaqın Konqresində və Ümumdünya Sülh Tərəfdarları
Konqresindəki fəaliyyəti, Asiya və Afrika Ölkələri
ilə Sovet Həmrəylik Komitəsinin sədri kimi dəfələrlə
Amerikada, İngiltərədə, fransada, Portuqaliyada, Misirdə,
Kiprdə, Suriyada və başqa ölkələrdə səfərdə
olması, Sovet nümayəndə heyətinin
başçısı kimi ən yüksək kürsülərdən
səslənməsi, etdiyi dərin məzmunlu məruzələr
unudulmazdır. O, uzun illər Azərbaycan Elmlər
Akademiyası Nizami adına Dil və Ədəbiyyat
İnstitutunda direktorluq etmiş, ömrünün
axırınadək Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı
şöbəsinin müdiri olmuşdu. Bütün
bunları deyərkən bir fikri vurğulamaq istəyirəm.
Mənə elə gəlir ki, Mirzə
İbrahimov nasir, dramaturq, şair olmasaydı belə, o, təkcə
ictimai fəaliyyətinə görə Azərbaycan
xalqının tarixində əbədi yaşayacaqdı.
Amma Mirzə İbrahimov ictimai fəaliyyəti
zirvəsindən də yüksək, qüdrətli qələm
sahibi idi. Onun "Həyat", "Madrid", "Məhəbbət",
"Kəndçi qızı", "Yaxşı
adam", "Közərən ocaqlar" pyesləri, bir
çox dünya dillərinə çevrilmiş "Gələcək
gün", habelə "Böyük dayaq", "Pərvanə"
romanları, povestləri, hekayələri, şeirləri Azərbaycan
ədəbiyyatı xəzinəsinin nadir inciləridir.
Dünyaca məşhur gürcü şairi Vladimir Apenidze
deyib: "Əgər mənim imkanım olsaydı, yeni kəşf
edilən səyyarələrin hamısına Mirzə
İbrahimovun əsərlərinin adını verərdim."
Mirzə İbrahimov Şekspirin "Kral Lir", "On ikinci
gecə yaxud hər nə istəsəniz", Ostrovskinin
"Quduz pullar", "Müdrik olan hər kəsə kifayətdir
sadəlik", Çexovun "Üç bacı", Molyerin
"Don Juan" pyeslərini, Çernışevskinin "Nə
etməli", Şərəf Rəşidovun "Qaliblər"
əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə
etmişdir.
Mirzə İbrahimovun ictimai fəaliyyətini və
yazdığı əsərləri nəzərdən
keçirərkən insan bir şeyə təəccüblənir. Yəni bu
titanik işlər bir insanın əməyinin məhsuludur?
Mirzə İbrahimov ömrü boyu yüzlərlə
əməkdaşı olan bir elmi tədqiqat institutunun
işini görmüşdü.
Ağlasığmaz dərəcədə geniş,
çoxşaxəli fəaliyyəti illərində bu
böyük şəxsiyyət insanlara, xüsusən gənclərə
qayğı göstərməyi, yaxşılıq etməyi
də unutmurdu.
Xalq yazıçısı İsa Hüseynov öz nəslinin
yazıçılarına Mirzə İbrahimovun göstərdiyi
qayğını belə ifadə etmişdi: "Son dövrdə
ədəbiyyata gələn gəncliyimiz ona minnətdarlığını
heç zaman unutmayacaqdır... Daima bir əməl-mədəniyyətimizin
çiçəklənməsi naminə bir əməl
eşqilə yanan ürək Mirzə müəllimi nə isə
etməyə, nə isə bir tədbir görməyə
sövq edirdi. O, hal-hazırda yazıb-yaradan ədəbi
gəncliyimizin həyatında heç vaxt unudulmayacaq günlərin
- "Gənclər günləri"nin təşkilatçısı
və rəhbəri oldu."
İsa Hüseynov nəslindən sonra gələn gənc
qələm sahibləri də Mirzə müəllimin
qayğısı ilə pərvazlanırdılar. Mən də bu
qayğını hiss etmişəm və Mirzə müəllimə
həmişə minnətdaram. Mirzə
İbrahimovla ilk görüşüm Azərbaycan radiosunda
işə başladığım vaxtlarda, yəni 1959-cu ildə
olmuşdu. Mən dəfələrlə
Mirzə müəllimin evində olmuşdum, ondan müsahibələr
almışdım. Onun gülər
çöhrəsi, işıqlı gözləri,
böyük ədibin dayağı olan ömür dostu Sara
xanımın mehribanlığı, açıq süfrəsi
heç vaxt yadımdan çıxmır. Yeri gəlmişkən deyim ki, Sara xanım Azərbaycanın
ilk pianoçu qadınlarından idi.
Bir
gün "Azərbaycan gəncləri" qəzetindən mənə
zəng vurub təbrik etdilər, dedilər ki, Mirzə
İbrahimov sənin "Bir ürəyin hərarəti"
adlı kitabın haqqında bir qəzet səhifəsi boyda məqalə
yazıb. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi.
Mirzə İbrahimov kimi böyük sənətkarın
bir cavan nasir haqqında dediyi sözlər məni təbii ki,
sevindirdi. Həm də Mirzə İbrahimov
sözü mənə sənət aləmində yol
açan parlaq bir işıq oldu. Sonralar
Mirzə müəllim "Məhəbbət dastanı"
adlı məqalələr toplusunu nəşr etdirəndə
mənim haqqımda yazdığı rəyi də bu dəyərli
kitaba daxil etmişdi. Mirzə İbrahimovun
öz dəst-xətti ilə mənə hədiyyə etdiyi həmin
kitabı ən qiymətli yadigar kimi qoruyub saxlayıram. Böyük ədib sonralar mənim "Kişilər
az yaşadı" adlı kitabıma da ön söz
yazmışdı. Mən bununla həmişə
fəxr etmişəm, indi də fəxr edirəm.
Mirzə İbrahimov şair və
yazıçıları təkcə tərifləməklə
qalmırdı. Onun məsləhətləri, göstərdiyi
nöqsanlar yazıçıları doğru yola istiqamətləndirirdi.
Bir istedadlı şair haqqında Mirzə İbrahimov belə
yazmışdı: "Bir məsləhətim var sənə.
Bilirsən ki, keçmişdən bizə
çox yaxşı şeylərlə bərabər, pis
şeylər də miras qalıb. Ədəbiyyat
aləmində onlardan biri məddahlıq idi. Şairlər
olub ki, yerindən durana bu və ya digər həris məqsədlə
şeirlər yazıblar... Yol vermə ki, bu
azarın mikrobu sənin yazı masanda özünə daima yer
sala. Şeir şokolad qutusu deyil ki, hədiyyə
kimi hər xoşuna gələnə həsr edəsən.
İnan ki, ədəbiyyatımızda az
da olsa bu ruhda yazılan şeirlər, o cümlədən səninkilər
də ən zəif şeirlərdir. Və
birinci məktubumda səni sakındırdığım yersiz
sözlərin bolluğu adamı yorur. Məsləhətim
budur ki, hər tanış-bilişi, hər rastına gələni
mədh eləmə. Yadında saxla ki, şeir heç kəsin
qulluqçusu olmayıb və ola bilməz!"
Mirzə İbrahimov sərt olduğu qədər də
çox kövrək, həssas bir şəxsiyyət idi. Jurnalistlik fəaliyyətimdə
mənə müəllifi olduğum bir proqramda Mirzə
İbrahimovdan söhbət açmaq səadəti nəsib
olub. O vaxt artıq Mirzə müəllim
dünyasını dəyişmişdi. Verilişə
Mirzə müəllimin qızı, bəstəkar Sevda
İbrahimovanı da dəvət etmişdim. O
atasından gözəl xatirələr danışdı. Onun danışdığı bir hadisəni
heç zaman unutmaram. Mirzə müəllim
ailəsinə, xüsusən ömür dostuna qırılmaz
tellərlə bağlı idi. Həyat
yoldaşını itirməsi ona ömrü boyu dəyən
zərbələrin ən betəri oldu. Sevda xanım
deyirdi: "Anamın itkisindən sonra göz
yaşlarını saxlaya bilməyən atam
bağımızda bitən qızılgülləri dərir,
gülün ləçəklərini anamın
yatağına səpirdi". Sevda
xanımın qəhər dolu səslə dediyi o cümlələr
həmişə xatirimdədir, ürəyimdədir.
Mirzə
İbrahimovun dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyliyə
həsr etdiyi "Onu düşünərkən" adlı
bir məqaləsi var. Həmin məqalədə Mirzə
İbrahimov yazırdı: "Böyük insanlar ölüb
getdikləri andan sanki daha bir əzəmətlə vətəndaşların
qəlbində yaşamağa başlayırlar. Sanki
onlara qarşı yeni bir maraq oyanır, mübarizə tarixi, fəaliyyət
və əməlləri, həyat yolu nəinki yalnız elmi məşğul
edir, hətta adi vətəndaşlar belə geriyə dönərək
bir daha bu yola nəzər salır, onu daha böyük məhəbbət
və diqqətlə öyrənirlər. Evlərdə,
idarələrdə, küçələrdə, ictimai yerlərdə
və ailələrdə onların həyat və fəaliyyətindən
danışırlar. Belə bir xadimin
ölümü ilə qüssələnənlərin də
sayı çox olur. Sənət və
peşəsindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşlar
onların ölümünə təəssüf edir və kədərlənirlər.
Bu isə uzun illərin zəhməti nəticəsində
yaranmış, bütün məhəbbətlərdən
yüksəkdə duran və fəthi çox çətin
olan bir məhəbbətin-həqiqi - xalq məhəbbətinin
ifadəsidir.Əsl ölməzlik, əbədi həyat da
budur: xalq məhəbbəti! Xalqın ürəyində
qaldırılan heykəl əbədi və
yıxılmazdır. Xoşbəxt o
adamdır ki, öz həyat və mübarizələri ilə
belə bir məhəbbəti qazanır."
Mirzə İbrahimovun Üzeyir Hacıbəyov
haqqında dediyi bu sözləri eynilə böyük sənətkarımızın
özünə aid etmək olar. Mirzə İbrahimov
sözün həqiqi mənasında, xalq adamı idi. Xalqın ürəyinə yol tapan böyük şəxsiyyət
idi.
Mirzə
İbrahimovun 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti möhtərəm İlham
Əliyevin verdiyi sərəncamda deyildiyi kimi, XX əsr ədəbiyyatımızın
tanınmış simalarından biri olaraq onun qələmə
aldığı əsərlərdə dövrün və
zamanın dolğun mənzərəsi əks etdirilmişdir.
Azərbaycan xalqı yaşadıqca Mirzə İbrahimov
şəxsiyyəti də həmişə var olacaqdır.
Aqşin Babayev
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət
və
İncəsənət Universitetinin
kafedra
müdiri, professor.
Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.-
4 noyabr.- S.1-3.