Dədə Qorqudun xələfi

Türk yazarı Mustafa Miyasoğlu "Güldürən Övliyə aramızda" məqaləsində yazır: "Mövlana kimi bu ilk dönəm türk böyükləri də Osmanlıdan öncə bu torpaqda yaşayan insanların təməl dəyərlərini ifadə edərlər. Yunis İmrə, Dədə Qorqud və Nəsrəddin Xocanın türk dili və duyarlığı ilə ortaya qoyduğu dəyərləri o dönəmdə aydınların dili ilə ortaya qoyan Mövlana bütün əsərlərində toplamış kimidir. Bunlardan Yunis lirik, Dədə Qorqud epik və Nəsrəddin Xoca da satirik ifadəyə öncəlik vermiş və sanki eyni çağlarda yaşayan bu insanlar kəndi aralarında söz sənətlərinin hər birinə daha çox önəm verərək iş bölümü yapmışlar. Bunu ancaq təsəvvüf kültürüylə anlaya bilirik...Yunis İmrəyi XX yüzilin başında kəşf edən ədəbiyyatımız Dədə Qorqud ilə Nəsrəddin Xocanı da XXI yüzildə anlar və dəyərləndirər umarız". ("Türkiyə ədəbiyyatçılar və Kültür adamları ensiklopediyası". c.6. səh. 2592-2593).

Doğrudan da zaman və məkan hansı durumda olur-olsun, öz dühalarını yetişdirir. Qorqud Dədəmiz özünə qədərki bütün olmuş keçmişlərin epik mənzərəsini əbədiləşdirdi, özü də onun içərisində əbədiləşdi. Mövlana öz dövründən öncəki durumu da, öz dövründəki durumu da yazıda əbədiləşdirdi. Yunis İmrə dəruni duyğulara rəvac verdi. Nəsrəddin Xoca ayrı yol tutdu, o yazısız-pozusuz zamanının səsinə əks-səda verdi. Onun hər bir əks-sədası bir zərb-məsəl oldu, beyinlərə, şüurlara köçdü, zamandan-zamana keçdi, dünyanı dolaşa-dolaşa gəlib bizim zamana da çatdı və bizdən sonrakı zamanlara da çatacaq. Xoca Nəsrəddin üçün zaman və məkan anlamı yoxdur. O, bütün zamanlar üçün və bu gün də təzədir, sabah da təzə olacaq. Məhz buna görə də Xoca Nəsrəddinin doğulduğu evə ziyarətə getdim.

Türkiyəyə bu ilki səfərimi Əskişəhər bölgəsində Nəsrəddin Xocanın evindən başladım. Əskişəhər yolunun qırağında Nəsrəddin Xocanın eşşəyin üstündə tərsinə oturmuş heykəli o saat ötənin diqqətini özünə cəlb edir, baxıb gülürsən və düşünürsən, görəsən Nəsrəddin Xoca eşşəyin üstündə niyə tərsinə oturub?..

Heykəlin yanından Nəsrəddin Xocanın kəndinə 4 km yoldur. Maşını kəndə sürdük. Kənd geniş bir dərənin sol yaxasında axar-baxarlı bir sahildədir. Qarşı tərəf boz qayalarla bəzənmiş rəmələrdir. Kənddə qırmızı kirəmitdən tikilmiş bir-birinə çox yaxın evlər uzaqdan baxanda qırmızıya bürünmüş sərgiyə bənzəyir. Qıraq evlərin sonralar tikildiyi bilinir. Kəndə girdik, qarşımıza cərgə ilə düzülmüş heykəllər çıxdı. Bu heykəllər qədim və orta yüzilliklərin böyük türk öndərləridir; Oğuzxan, Dədə Qorqud, Cəlaləddin Rumi, Mövlana, Alp Aslan və b.

Bir ağsaqqaldan Nəsrəddin Xocanın evini soruşduq. Bir az qabağa, mərkəzə gedin oradadır - dedi. Getdik, mərkəzdə kiçik meydança, çox yaşlı insanlar əli əsalı balaca bağçanın ağac kölgəli yerində oturub söhbət edirdilər. Salamlaşıb Nəsrəddin Xocanın evini soruşduq. Biraz qabaqda solda görəcəksiniz - dedilər.

Kəndin ortası bir-birinə bitişik çox qədim evlərdən ibarətdir. Sağa sola dar yollar dönür. Hətta xırda maşın da sığışmaz. Sol tərəfdə enişdə Nəsrəddin Xocanın doğulub və gəncliyinə qədər yaşadığı ev çox qədim, qalın taxtadan qoşaqapı, qapının sağında eyni ilə yolda gördüyümüz eşşək heykəli üstündə tərsinə oturmuş Nəsrəddin Xoca, pyedestalın iki qabaq və sağ yarısında latın əlifbası ilə yazılmış "Xoş gəlmisiniz" və Nəsrəddin Xocanın həyatından bilgilər verilmişdir. Qapının üstündə iki evin damında üç türk bayrağı dalğalanır. Evlə üzbəüz yolun sağında divarda qədim türk öndərlərinin rəsmləri, altında da doğum və ölüm tarixləri yazılmışdır.

Evin açarı bələdiyyə başqanında idi. Qardaşım oğlu Elxan gedib bələdiyyədən açarı alıb gətirdi. Qapını açıb Nəsrəddin Xocanın doğulduğu evə daxil olduq. Qapının iç tərəfində ağ daşdan döşənmiş kiçik meydança (Türkiyədə ağ mərmərə bənzər daş çoxdur) üç qatlı binanın birinci qatında bir neçə otaq. Sağdakı otaqda çörək bişirmə və xörək hazırlama otağıdır. Ocaq yeri, divar boyu oturma yeri mətbəxi xatırladır. Soldakı otaqlarda divardan kitab və əşya qoymaq üçün dolablar. Otaqlar çox da böyük deyil 20-25 kv/m, döşəmələr torpaq örtüyüdür. Qalın taxta pilləkənlərlə ikinci qata qalxırıq, burada da irili-xırdalı bir neçə otaq, divardan kiçik taxçalar. Eyni ilə də üçüncü qat. Bir neçə otaq, xeyli xalça yığılıb. Hər mərtəbədə açıq aynəbənd, dirəklər öz rəngində laylanıb. Evin döşəmələri də, dirəkləri də, üstündəki buruzlar da hiss olunur ki, yüzilliklərin materiallarıdır. Ancaq buruzların üstü dəyişdirilib. Görünür yağış, qar işini görüb. Evin mərtəbələri indiki kimi tam üst-üstə düşmür. Hər mərtəbənin üstü bir-biri ilə bağlı dəmir örtüklərdir. Ümumiyyətlə, kəndin qədim evlərinin bəziləri qırmızı kərpiclə deyil, dəmir laylarla örtülüb. Evin ümumi görünüşündən aydın duyulur ki, Nəsrəddin Xocanın evi bir neçə yüz ilin evidir.

Bəs Nəsrəddin Xoca özü bu evdə nə zaman doğulub yaşayıb?

Xatırladım ki, keçən yüzilin ortalarından başlayaraq Azərbaycanda Molla Nəsrəddin lətifələri toplanılıb bir neçə dəfə çap olunub. Ancaq onların heç birində Molla Nəsrəddinin doğulduğu yer və il göstərilməyib. Keçən yüzilin ortalarında Məmmədağa Sultanov, M.H.Təhmasib, Təhmasib Fərzəliyev (o bu mövzuda namizədlik dissertasiyası yazıb) lətifələrin məzmununa görə XIII yüzildə yaşadığını təxmin ediblər.

O da bəllidir ki, hələ XIX yüzilin ortalarından başlayaraq dünyanın müxtəlif ölkələrində Xoca Nəsrəddin özü və lətifələri haqqında bir-birini təsdiq və inkar edən fikirlər söylənmiş, ancaq onun yaşadığı dövrü doğulduğu ili təsdiq edən tutarlı bir mənbə göstərilməmişdir. Bununla belə Nəsrəddin Xocadan bəhs edən bəzi müəlliflər onu öz xalqının lətifə qəhramanı kimi təsdiq etməyə çalışmışlar. Məsələn, özbəklər onu özbək kimi, qazaxlar qazax kimi, türkmənlər türkmən kimi, qırğızlar qırğız kimi, tatarlar tatar kimi, Qafqaz xalqları da, bolqarlar da, hətta yunanlar belə onu özlərinin lətifə müəllifi olduğunu yaymağa çalışmışlar. Bəziləri də onun adını da özəlləşdirib milli bir ad qoymağa cəhd göstərmişlər. Xatırladığımız həmin xalqlar Nəsrəddin Xocanın lətifələrini öz dillərində özlərinin folklor nümunəsi kimi dəfələrlə nəşr edib yaymışlar. Bu da onun geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Molla Nəsrəddin araşdırıcıları nədənsə onun həyatını ciddi tədqiq edib doğulduğu ili, əsl vətəni, təhsili və kimliyi haqqında ağlabatan bir mənbəyə söykənən mötəbər elmi fikir söyləməmişlər. Söylənən qənaətlər yalnız onun tarixi şəxsiyyətlərlə orta yüzillərdə yaşamış hökmdarlarla bağlı lətifələrə istinad etmişlər. Onların da ən çox yayılanı Əmir Teymurla bağlı lətifələrdir. Halbuki Nəsrəddin Xoca XIII yüzildə Əmir Teymur isə XIV yüzildə yaşamışdır. Xoca Nəsrəddin kəndinin bələdiyyəsinin bələdçi kitabçasında Nihat Sami Banarlının bir cildlik "Rəsmli türk ədəbiyyatı tarixi" kitabında və "Türkiyə ədəbiyyatçılar və kültür adamları ensiklopediyası" kitabında onun mənbələr əsasında tərcümeyi-halı verilmişdir.

Əskişəhər valiliyi il kültür və turizm müdirliyinin buraxdığı "Nəsrəddin Xoca" kitabçasında deyilir:

Türk-islam kültürünün böyük bilicisi və gülməcə ustası Nəsrəddin Xoca 1208-ci ildə Əskişəhərin Sivrihisar elçisinə bağlı adı sonradan "Nəsrəddin Xoca Bəldəsi" olaraq dəyişdirilən "Hortu" kəndində doğuldu. Atası Abdullah əfəndi, anası Sidiqə xanımdır. Nəsrəddin Xoca ilk təhsilini din xadimi atasından almışdır. Atası həmin kəndin bələdiyyə başqanı olmuşdur. Sonra Sivrihisar və Konya mədrəsələrində oxumuş və kəndinə dönüb bir müddət imamlıq (mollalıq) və vaizliklə məşğul olmuşdur. Sonra biliyini artırmaq üçün Ağşəhərə gedir. Burada Seyid Mahmud Heyrani və Seyid Hacı İbrahim vəli kimi dövrünün tanınmış elm adamlarından dərs alır. Təhsilini bitirdikdən sonra Ağşəhərdə yerləşir.

Nəsrəddin Ağşəhərdə təhsil alarkən maddi durumunun ağırlığına görə hətta müəllimi Seyid İbrahim evini ona hədiyyə etmişdir. O da xatırlanır ki, Xoca Konyada Mövlana ilə də görüşmüş, hətta Mövlana ona ərəbcə bir sual göndərmişdir. Nəsrəddin Xoca cavabında demişdir:

Zalım dünya əyri-büyru

dönərəst,

Dostunu kor, düşmənini

övərəst,

Lalə sünbül urba bulmaz

geyməyə,

Acı soğan qat-qat urba

geyərəst.

Mövlana türkcə rübaini oxuyub heyrətlənmiş və demişdir: Xocanın bu dördlüyü mənim məsnəvimdən dəyərlidir.

Mənbələrdən anlaşılır ki, Nəsrəddin Xoca həm Konyada, Əskişəhərdə, Sivrihisarda, həm də bir sıra başqa ölkələrdə gəzib-dolaşmış, hara gedibsə, orada dəyərli lətifələri ilə şöhrət qazanmış, silinməz izlər buraxmışdır. Bütün bu illərdə çalışması ona xalq arasında xüsusi hörmət və nüfuz qazandırır.

Xoca (Molla) Nəsrəddin yaşadığı Ağşəhərdə ailə qurur, xanımı dünyasını dəyişir. İkinci dəfə evlənir, bu evlilikdən iki qızı və bir oğlu olur. Qızları Fatma, Dürrü-Mələk, oğlu Ömərdir.

Nəsrəddin Xoca 1284-cü ildə 76 yaşında Ağşəhərdə vəfat edir. Ağşəhərin qədim Səlcuqlu qəbiristanlığında dəfn edilir. Çox sonralar məzarı üstündə türbə tikdirilir.

Türbə əvvəlcə Nəsrəddin Xocanın gülməcə təbiətini ifadə edən divarsız iri qıfıl asılmış qapıdan ibarət olub, yüzillər boyu beləcə qalıb. Nəhayət, 1905-ci ildə II Əbdülhəmid dövründə Konya valisi faiq bəylə Ağşəhər qəza başqanı Mustafa Şükrü bəy tərəfindən dörd sütunlu türbə tikilmişdir. Xocanın qızı Fatma Sivrihisara ərə getmiş, orada da vəfat etmişdir. Məzar daşının üstündə 727-1326 taixi qeyd edilmişdir.

Bələdiyyənin bizə verdiyi Bələdçi kitabçasında və bəzi qaynaqlarda deyildiyi kimi Nəsrəddin Xocanın yaşadığı XIII yüzil Yaxın Şərqdə eləcə də Anadoluda qızğın savaşlar, siyasi çəkişmələr, iqtisadi sıxıntılar, hərcmərcilik dövrü kimi xatırlanır. Bütün bu ziddiyyətlərə baxmayaraq, Nəsrəddin Xoca dərin zəkası ilə kütlə arasında da, dövlət işlərində də çox nikbin davranmış, insanlara mehriban və xeyirxahlıqla yanaşmış, köməyini onlardan əsirgəməmişdar. İnsanları da özü kimi nikbin olmağa, həyatın nemətlərindən bəhrələnməyə, ümidlə yaşamağa çağırmışdır. Məhz buna görə də onun lətifələrində söylənən çox zəngin, rəngarəng dialoqlar, sual-cavablar, fəlsəfi düşüncələr, zarafatların arxasında gizlənən dərin düşündürücü eyhamlar onu demək olar bütün dünyada tanıtmışdır.

Nəsrəddin Xoca özü lətifələrini heç vaxt yazıya almamış, bu və ya başqa olaya bədahətən cavab verib, münasibətini bildirmişdir. Onun adı ilə bağlı lətifələr çox-çox sonrakı yüzillərdə müxtəlif ölkələrdə yazıya alınıb yayılmışdır.

Nəsrəddin Xoca sadəcə doğulub yaşadığı torpağın deyil, bütün dünyanın Xocasıdır. Onun lətifələri hələ Osmanlılar zamanında Anadoludan Orta Şərqə, İrana, Qafqaza, Asiyaya, Balkana, Quzey Afrikaya qədər və bütün Avropaya yayılmışdır. Get-gedə Türküstandan Avropaya, Krımdan bütün Afrikaya qədər həm türk-islam, həm də başqa ölkələrə gedib çıxmışdır. Məhz buna görə də bəzi ölkələr Nəsrəddin Xocanı özününküləşdirmişlər. Bu da Nəsrəddin Xocanın 700 ildən bəri həyatına və şəxsiyyətinə kölgə salmış, nəsrəddinşünaslar arasında fikir ayrılığına səbəb olmuşdur. Hətta mübahisə belə bir məqama yönəlmişdir ki, Xoca Nəsrəddin sadəcə xalq tərəfindən uydurulmuş bir lətifə qəhrəmanı, bir obrazdır. Onu hətta IX yüzilə aid edənlər də olmuşdur.

Bütün bunlar bu ulu öndərin 700 ildən bəri dünyanın bütün ölkələrinə yayılıb, həmin ölkələrin onun lətifələrini eşidib gülə-gülə, düşünə-düşünə yaymalarından irəli gəlmişdir. Ancaq qəribə burasıdır ki, Hortu kəndində 19 yaşına qədər yaşadığı üç mərtəbəli qədim ev, təhsil aldıqdan sonra yaşadığı Ağşəhərdə çox möhtəşəm türbəsi, qızı Fatmanın Ağşəhər muzeyində məzar daşı, oğlu Ömərin Sivrihisardakı böyük camidə məzar daşı bu gündə saxlanılır.

Nəsrəddin Xocanın soyundan olan XV yüzilin tanınmış elm adamlarından Xızır bəy Sivrihisarda hakim işləmiş Molla Cəlaləddinin oğludur. Molla Cəlaləddinin Nəsrəddin Xocanın qız törəməsindən olduğunu qeyd edirlər. Xızır bəy zamanında dəbdə olan ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənmiş, müxtəlif elmlərə yiyələnmişdir. O, Sivrihisar hakimi işləmişdir. İstanbulun fəthindən sonra Sultan Mehmet şəhərin hakimliyini Xızır bəyə tapşırmışdır. Xızır bəy 1458-ci ildə vəfat etmiş, Vəfa yaxınlığında dəfn edilmişdir. Doğulduğu Kadıköy də onun adını daşımışdır. Sinan, Yaqub, Əhməd adlı oğulları vəzir vəzifələrində işləmişlər. İstanbulda adına cami tikilmişdir. YUNESKO 1996-cı ili Nəsrəddin Xoca ili elan etmiş, haqqında araşdırmalar aparılmış, film çəkilmiş, pyes yazılmış, musiqi bəstələnmiş, lətifələrinə rəsm və karikaturalar çəkilmişdir.

Türkiyənin tanınmış ədəbiyyat və sənət adamları; Əhməd Qabaqlı, Əhməd Qutsi Tecer, N.Əhməd Özalp, Əflatun Cəm Güney, Behcət Necatigil və b. çox dəyərli fikirlər söyləmişlər.

Əskişəhər Mərkəz Sivrihisar və Nəsrəddin Xoca bələdiyyəsində hər il 3-10 iyun tarixində Nəsrəddin Xocanın doğum şənlikləri həftəsi düzənlənir.

Qara Namazov

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 25 noyabr.- S.6.