Türkofobiyanın növbəti residivi

XII yüzillikdə Yaxın və Orta Şərqin poeziya göylərində bir ulduz kimi parlayan Azərbaycanın dahi oğlu Nizami Gəncəvi (1141-1209) sonrakı əsrlərdə mütərəqqi humanist fikirlərinin, insan hüquqları və sosial ədalət uğrunda mübarizəsinin və əlçatmaz poetik sənətkarlığının sintezi olan yaradıcılığının işığını bütün dünyaya saldı.

Nizami dühası bu gün də dünya ədəbi-mədəni və ictimai-fəlsəfi fikrində öz mövqeyi, sayı-sanbalı olan qlobal əhəmiyyətli fenomenal hadisələrdən biridir. Buna görədir ki, dünya ədəbi-elmi fikrində Nizami sənətinə olan maraq heç vaxt səngimir, zaman-zaman şairin ölməz əsərləri istər Qərb, istərsə də Şərq dillərinə tərcümə edilərək bəşəriyyətin mədəni-mənəvi kamilləşməsi prosesində öz rolunu oynayır.

Təəssüf ki, hələ də informasiya kasadlığından əziyyət çəkən bəzi dairələrdə məlumatsızlıqdan, ya da qəsdən Nizamini İran şairi kimi qələmə vermək cəhdləri, böyük şairin türk kökünü təhrif edərək başqa etnik qruplara bağlamaq həvəsi də özünü göstərir. Bu cür cəhdlərin qarşısını almaq yolunda ən yaxşı vasitə - dahi azərbaycanlının əsərlərinin onun doğma həmvətənləri tərəfindən müntəzəm olaraq nəşri, təbliği və tərcüməsidir ki, nizamişünaslıq sahəsində bu cür vüsətli iş, İran da daxil olmaqla, başqa heç bir ölkədə aparılmır.

Sovet dönəmində SSRİ Yazıçılar Birliyinin ölkə boyu şan-şöhrəti, hörməti var idi və bu qurumun üzvləri doğrudan da həmin hörmətə layiq idilər: əksəriyyəti klassiklərin humanist ənənələrinin davamçıları idi. Cəhənnəm kimi kin və nifrət püskürən "Arben Kardaş" adlı birisinin Rusiya Yazıçılar Birliyinin üzvü olması ondan xəbər verir ki, bir sıra insanlar, o sıradan da böyük rus xalqının bəzi nümayəndələri faşizm taununun yaralarını çox tez unudublar... İçində qaynayan hansısa çirkabın təsirindən ağız-burnundan irinli köpük gələn bu xəstə təxəyyüllü varlıq, doğrudanmı "Literaturnaya qazeta"nın 2011-ci il 5-ci sayında (indiyədək bu "qəzetin" cəmi 18 sayı çıxıb) yazıldığı kimi, "pogt, prozaik, perevodçik"dir? Şair və yazıçının missiyası insanları gözəllik vasitəsilə tərbiyə etməkdir. İçi çirkabla dolu olan birisi başqalarına hansı gözəllikləri göstərə bilər?

Hələ nə yaxşı ki, bu özündən müştəbeh, türk sözü olan "Kardaş" soyadının altında bir "tədqiqatçı" sözünü də yazmayıb. "Vozvrahenie Nizami" adlı cızmaqarasında özünün bütün savadsızlığını açıb meydana qoyan, əsas istinad nöqtəsi kimi türkofobiyanı seçən bu "qardaş" "Axper" soyadını götürsəydi, daha doğru olardı; çünki bu nifrət dolu sayıqlamadan beynəlxalq cani və terrorçu bədnam Zori Balayanın çirkabının üfunəti çox aydın duyulur (Yeri gəlmişkən, elə "Arben" adında da "b" hərfini "m" hərfi ilə dəyişmək - mahiyyətini açmış olardı). Və bu kini püskürməyə o qədər tələsir ki, məqalənin başlığında Nizaminin doğum və ölüm tarixlərini 1141-1209, birinci cümlədə isə 1140-1202 göstərdyinin fərqinə belə varmır.

Ancaq demək olmaz ki, bu erməni qafalı "qardaş" tamamilə insafsızdır. Belə olsaydı, o, Dərbənd şəhərinin yetirməsi Mirzə Kazım bəyi də ləzgi sayar və onun haqqında "azerbaydjanes po nasionalnosti" sözlərini yazmazdı. Bunun üçün "qardaşımıza" xüsusi təşəkkür bildirmək lazımdır. Hələ onu demirik ki, böyük nizamişünas Vəhid Dəstgirdini də səxavətlə Azərbaycan xalqına "bağışlayır". Düşünmək olar ki, Nizamini "aldığı" üçün bunlarla bizə təsəlli-kompensasiya vermək istəyir. Düzdür, ardınca antropoloji "kəşflərini" davam etdirib, böyük Azərbaycan alimi akademik Ziya Bünyadovu da "talış alimi" adlandırır. Bu "dahiyanə ozareniye"lərin isə onun qafasına hardan girdiyini bir dürlü anlamaq olmur...

Doğrudan da, insanda nə qədər həyasızlıq olmalıdır ki, fars dilini bilmədən, Nizaminin əsərlərini orijinalda oxumadan, ərəb əlifbası ilə yazılan istənilən əlyazmasına dəvə nalbəndə baxan kimi baxaraq dünya ədəbiyyatının ən böyük dahilərindən biri haqqında söz deyəsən və böyük elmi nüfuzlarla polemikaya girəsən? Azərbaycan xalqında gözəl bir deyim var: "Utanmasan, oynamağa nə var ki?"

"Qardaş" utanmır və oynayır. Ancaq oyun qaydalarına əməl etmir, cığallıq edir. Əslində, cızmaqaranın ruhuna dərindən yanaşdıqda, Nizaminin milli mənsubiyyətinin burada yalnız zahiri fon rolu oynadığını görmək olar. Nizami - "qardaşın" türkə nifrətini ifadə etmək üçün bir bəhanədir. Bu nifrətin ifadəsi üçün hətta sünni-şiə kartından da istifadə edən "qardaş" öz savadsızlığı ucundan anlamır ki, Nizaminin türklüyü ilə sünniliyi bir-birini inkar etmir. O biri tərəfdən də, istər Nizami dövründə, istərsə də hazırkı dövrdə sünni-şiə məsələsi, "qardaşın" xəstə təsəvvürü dərəcəsində kəskin deyildi və ksenofobiyadan uzaq olan, hətta xalqlar arasında fərq qoymayan Nizami də sünni və şiə müsəlmanlar arasında fərq qoymaq üçün "qardaş" qədər cahil və kinli deyildi. Üstəlik, böyük şairimiz poemalarının giriş hissələrində Tanrıya və peyğəmbərə mədhlərdən sonra Raşidi xəlifələrini də hörmətlə yad edir və Əbu Bəkr, Ömər və Osmanla yanaşı Əlinin də şəninə çox yüksək sözlər deyir.

Dediyimiz kimi, Nizaminin məzhəbi məsələsi zahiri pərdə rolunu oynayır və əsas məqsəd - şiə məzhəbli azərbaycanlılarla sünni məzhəbli ləzgilər arasında düşmənçilik salmaq və bu ədavəti hər vasitə ilə qızışdırmaqdır. Bunun da köklərini görmək o qədər çətin deyil. Erməni türkofobiyasının təzahür formalarından olan "sadvalçılıq" ideyaları bu çirkin fikirlərdə aşkar görünməkdədir.

Hətta bu sayıqlamalar zülmətində Nizaminin yaradıcılığında "şiələrlə mübarizə aparması" cəfəngiyyatına qədər irəliləyir. Həm də bu "mübarizə"nin motivasiyası da guya şiələrin Allahın 99 keyfiyyəti (?!) və 1001 adı olmasını qəbul etməmələri imiş! Azacıq savadı olsaydı, bilərdi ki, böyük İran şairi və mütəfəkkiri Ömər Xəyyam da sünni olub və bu, heç də onun şiə məzhəbli farslar arasında populyarlığına mane olmur. Nizaminin İranda Firdovsi, Xəyyam, Sədi, Hafiz qədər populyar olmamasının səbəbi isə, onun məzhəbi deyil, Azərbaycan poeziya məktəbinə mənsubluğudur. O məktəb ki, onun Xaqani, Nizami kimi böyük nümayəndələri haqqında İran alimləri və ədəbi dairələri "buye tork miayəd", yəni "türk iyi gəlir" deyirlər. Kardaşın istəyinə rəğmən isə "buye ləzgi" demirlər.

Nizamişünaslıqda çoxdan tutarlı elmi inkarını tapmış "Qum versiyası"ndan dördəlli yapışan "ağac atlı nizamişünas" anlamır ki, Bertels və Dəstgirdi kimi Nizami yaradıcılığının öyrənilməsinə ömür həsr etmiş nəhəng alimlərin qarşısında çox gülünc görünür. Bertelsi Stalinin tapşırığını yerinə yetirən, Dəstgirdini isə azərbaycanlı olduğu üçün Qum versiyasının inkarında təqsirləndirən "Qardaş" görəsən bilirmi ki, bu iki alimdən öncə məşhur ingilis şərqşünası Çarlz Riyö də eyni fikri irəli sürmüşdür.

Daha sonra fars dili sahəsində "dərin biliklərini" də nümayiş etdirərək belə bir kəşfə imza atır ki: "A slovo "jemçujina" po-persidski zvuçit kak "kum". Bu əcayib açıqlamanı hansı lüğətdən götürdüyünü deməsə də, təkcə bu faktın özü onun savad, daha doğrusu, savadsızlıq dərəcəsi haqqında kifayət qədər təsəvvür yaradır. "Məlik üş şüəra" (şairlərin başçısı) sözünü də "Melgk Oş Şogra" kimi eybəcər bir hala salması da fars dili sahəsindəki "zəngin" biliklərindən xəbər verir. "Məlik"lə "mələk"i bir-birindən ayıra bilməyən bu cür savadsızlara Nizami özü də əsərlərində gülüb deyirdi ki, "asiman"la (göylər) "risman"ı (kəndir) ayıra bilmirlər. Bu savadsızlıqla Nizami mövzusuna girişən bu miskin cızmaqaraçıya adamın lap yazığı gəlir.

Farslar belə yerdə deyirlər ki: "Elme şoma məlum şod!" (Sizin elminiz məlum oldu).

Fars dilini azacıq bilən adam belə Nizaminin "İqbalnamə" poemasının giriş hissəsindəki "Qum" beytinin sonradan artırma olduğunu anlayar. Halbuki, üstəlik bu beyt doğrudan da qədim əlyazmaların heç birində yoxdur və yalnız XVIII əsrdə, özü türk oğlu türk olmasına baxmayaraq, fars təəssübkeşliyi ilə seçilən Lütfəli bəy Azərin o qədər də mötəbər olmayan "Atəşkədə" təzkirəsindən sonra meydana çıxıb və bu təzkirədə həmin artırma beyti oxuyanlar Nizaminin əslinin guya İranın Qum şəhərindən olması versiyasını irəli sürüblər. Lütfəli bəyin bu beytinə (Lütfəli bəy Azər Bəydili həm də şair olub) söykənən mərhum akademik Ziya Bünyadov isə bunun İrandakı Qum şəhəri deyil, Qax rayonunun Qum kəndi olması versiyasını irəli sürüb. Halbuki, bu versiyanın heç poetexnik əsası da yoxdur. Çünki Lütfəli bəyin beytində "qoməm" (itmişəm) sözü ilə "Ğoməm" (Qum şəhərindənəm) sözü qafiyələnir. Ancaq Qaxın Qum kəndinin adı "qoməm" sözü ilə qafiyələnə bilməz - klassik poeziyada "o" saiti ilə "u" saiti qafiyələnmir. Burdan da görünür ki, əgər hətta bu beytin Nizamiyə məxsus olduğunu qəbul etsək belə, Qaxdakı Qum kəndinin adı qafiyədən kənarda qaldığına görə, beytin ikinci misrasına düşməyi istisna olunur. Beləliklə də, "Qardaş"ın əsas "arqumenti" əlindən çıxır.

Qaynaqları da istədiyi kimi təhrif edən başabəla "tədqiqatçı" böyük ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərlinin Nizami haqqında yazısında yüngülvarı "redaktə" aparmağı da unutmur. Nizamiyə münasibətdə "şairimiz" sözünü yazan F.Köçərli hələ 1925-ci ildə, yəni guya Stalin Nizamini Azərbaycan xalqına "bağışlamazdan" öncə çap etdirdiyi kitabında şairin uçuq türbəsini ürək ağrısı ilə təsvir etdikdən sonra yazır: "Budur bizim (seçmə bizimdir - B.N., T.K.) fazil və həkim bir şairimizin (seçmə bizimdir - B.N., T.K.) türbəsinə olan hörmət!.." "Qardaş" həmin cümləni özünə sərf eləyən kimi rus dilinə çevirir: "Gto li naşe uvajenie k velikomu pogtu!" Göründüyü kimi, orijinalda söhbət "bizim şairimizdən" (yəni, Firidun bəyin dilincə, Azərbaycan şairindən) getdiyi halda, tərcümədə "böyük şairə" "bizim hörmətimizdən" gedir.

Gəncənin və başqa Azərbaycan şəhərlərinin və başqa yaşayış məntəqələrinin ləzgi şəhərləri olması, ömrü boyu saraylardan və şahlardan uzaq olması ilə fəxr edən Nizaminin Axsitanla dostluğu haqqında cəfəngiyyatdan danışmağa belə dəyməz. Xəstə təxəyyülün və savadsızlığın məhsulu olan bu cür uydurmalara görə isə müəllifi doğrudan da "prozaik" adlandırmaq olar. Bu cür nağılları uydurmaqdansa, özünə bir balaca əziyyət verib elmi ədəbiyyata nəzər salsaydı, akademik Kraçkovskinin Axsitanın məktubu və Nizaminin ona cavabı barədə şərhindən heç olmasa bu cümləni görərdi: "Trudno predstavit bolee utonçennoy izdevki po adresu Şirvanşaxa, çem ta, kotoraya soderjıtsya v otvete Nizami."

Yox, əgər qaynaqları axtarmağa tənbəllik edirsə, heç olmasa, "Sankt-Peterburq Universitetinin Xəbərləri" kimi mötəbər bir jurnalda Nizaminin milli mənsubiyyəti barədə çap olunmuş sanballı bir məqaləyə nəzər yetirsin (Dj. Mamedov. O nekotorıx spornıx voprosax otnositelno rodinı i nasionalnosti Nizami Qəndjevi / Vestnik Sankt-Peterburqskoqo universiteta. Seriə 13, vıp. 1. Mart, 2010, str. 106-117.)

XII əsrdə təkcə Gəncə şəhərinin 40 min əhalisi olmuşdur. Azərbaycanın başqa şəhərlərində və yaşayış məskənlərində ən xəsis hesablamaya görə üst-üstə 500 min adamın yaşadığını qəbul etsək və son illərin siyahıyaalmasına görə Azərbaycanda hazırda 180 minə yaxın ləzginin yaşadığı faktını göstərsək, belə çıxır ki, səkkiz yüz il ərzində ləzgi xalqı inadla azalmağa doğru getmişdir. Halbuki, bunu ən cahil adam da qəbul etməz. Onu da qeyd edək ki, bu məsələdə "Armenian knowledge base" saytı Kardaşa öz qardaş köməyini təklif etmiş və Vikipediadan götürdüyü statistikanı (orada hazırda bütün dünyada 700 minə yaxın ləzginin olduğu haqda məlumat verilmişdir) öz köhnə təhrifedici erməni xasiyyətinə uyğun şəkildə "üfürərək" hazırda bütün dünyada 1,5 milyon ləzginin yaşaması haqda "xoş" xəbəri səxavətlə ermənifil "nizamişünasa" təqdim etmişdir. Görünür, Ermənistanda da hazırda 1,5 milyon erməninin qalması "dost dosta tən gərək" prinsipinin işə düşməsinə səbəb olub. Belə yerdə deyirlər ki: "Xoruzun quyruğu görünür".

Bütün bunlarla yanaşı, Gəncə dahisi Nizaminin Azərbaycan şairi və etnik cəhətdən türk olduğunun sübutu bir neçə başqa arqumentə də söykənir:

1. İstər şairin özü, istərsə də ondan sonra Nizami haqqında yazmış bütün orta əsr qaynaqları, onun 1141-ci ildə Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən və XII əsrdə Azərbaycan Atabəylər dövlətinin (1136-1225) paytaxtlarından biri olmuş Gəncə şəhərində doğulduğunu və ömrü boyu Azərbaycanda yaşayıb- yaratdığını birmənalı şəkildə təsdiq edir.

2. Nizaminin yaşadığı dövrdə və ondan da xeyli əvvəl Gəncə şəhəri və onun ətraflarında yaşayan əhalinin əsas kütləsini türklərin təşkil etdiyi də, V əsrdən başlayaraq Bizans, gürcü, erməni və ərəb tarixçiləri tərəfindən təsdiq edilmişdir.

3. Nizaminin avtobioqrafik materiallarla ən zəngin poeması "Leyli və Məcnun"da şair öz anasının kürd qızı olduğunu bildirmiş, "Yeddi gözəl" poemasında isə özünü saf türk sözü ilə "ikdiş", yəni "metis" (iki müxtəlif millətin nümayəndələrinin nikahından doğulan) adlandırmışdır:

Nezami ikdişe xəlvətneşinəst

Ke nime serke nime əngəbinəst.

Tərcüməsi:

(Nizami xəlvətdə oturan bir ikdişdir,

Yarı sirkə, yarı baldır.)

Burada Nizami "sirkə" deyərkən öz kürd anasını, "bal" deyərkən isə türk atasını nəzərdə tutmuşdur. Çünki əgər Nizaminin atası fars olsaydı, eyni etnik qrupa aid olan kürd qızı ilə onun nikahından doğulan uşaq "ikdiş" sayılmazdı (Necə ki, məsələn, Azərbaycan türkü ilə Anadolu, yaxud cığatay türkünün nikahından doğulan uşaq ikdiş sayılmaz). Üstəlik də, şair bu anlayışın ifadəsi üçün qəsdən türk sözünə müraciət etmiş və bununla da öz etnik mənsubiyyətini bir daha qabartmışdır.

Poemanın başqa bir yerində isə "Torkiyəmra dər in Həbəş nə xərənd" (Mənim türklüyümü bu Həbəşdə almırlar) deyən Nizami yenə də öz etnik mənsubiyyətinə birbaşa işarə vurmuşdur.

4. Dünya mediyevistikasında "Azərbaycan poeziya məktəbi" termini vardır və bununla, XI-XII yüzilliklərdə Azərbaycan ərazisində dəri dilində yaranmış ədəbiyyat nəzərdə tutulur. Çağdaş İran ədəbiyyatşünaslığında da bunun sinonimi kimi "səbke Azərbaycani" (Azərbaycan üslubu) anlayışından istifadə edilir, bu mövzuda beynəlxalq elmi konfranslar keçirilir. Ən böyük nümayəndələri Azərbaycan şairləri Xaqani Şirvani və Nizami Gəncəvinin olduğu bu məktəb dünya ədəbiyyatına Qətran Təbrizi, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, İzzəddin Şirvani və b. kimi dəri (orta fars) dilində yazan böyük sənətkarlar bəxş etmişdir.

5. Bəşər tarixində bir çox sənətkarların müəyyən obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən öz doğma dilində deyil, həmin regionda işlək olan dildə yazması hadisəsinə sıx-sıx təsadüf etmək olar. Yaxın və Orta Şərqə gəlincə, burada VII-X əsrlərdə ərəb dili yeganə ədəbi dil olduğundan, etnik cəhətdən iranlı olan İbn əl-Müqəffə, əs-Səalibi, ət-Təbəri və bir çoxları öz əsərlərini ərəb dilində qələmə almışlar. Eləcə də həmin dövrdə "əl-Azərbaycani" nisbəsi ilə tanınan Azərbaycan alim və şairləri də ərəb dilində yazmışlar.

Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, yalnız fars dilində yazdığına görə Nizamini və orta əsrlər Azərbaycan poeziya məktəbinin başqa böyük nümayəndələrini "İran şairi" adlandırmaq qətiyyən düz deyildir. Necə ki, yuxarıda adlarını çəkdiyimiz ərəbcə yazan iranlılar da ərəb ədəbiyyatına mənsub sayılmazlar.

6. Nizaminin bütün yaradıcılığından türkə və türklüyə məhəbbət qırmızı bir xətt kimi keçir. Əsərlərində bir çox türk sözlərindən istifadə etmişdir. Onun əsərlərində öz doğma xalqına - türk etnosuna məhəbbəti açıq-aşkar duyulmaqdadır. Şairin öz əsərlərinə söykənilməklə bu haqda çoxsaylı araşdırmalar aparılımış və Nizaminin milli mənsubiyyətinə görə türk olduğu artıq çoxdan, həm də dönə-dönə sübuta yetirilmişdir.

Nizaminin türklərə məhəbbəti özünü bir də onda büruzə verir ki, şair yaratdığı müsbət monumental obrazların əksəriyyətini ya türk kimi təsvir edir, ya da onların müsbət insani sifətlərini türklərlə müqayisə edir.

"Xosrov və Şirin" poemasındakı Şirin obrazı da bu baxımdan zəngin material verir.

İndiyə qədər bəzi nizamişünaslar Şirini yanlış olaraq "erməni şahzadəsi" adlandırmışlar ki, bu da onun bibisi Məhin Banunun Ərmən ölkəsində hökmdar olması ilə bağlıdır. Bununla ilgili aşağıdakı arqumentlər Şirinin və onun bibisi Məhin Banunun erməni etnosuna heç bir dəxli olmadığını göstərir:

6.1. Məhin Banu təkcə Ərmən ölkəsinin deyil, bütövlükdə indiki Azərbaycan Respublikasının ərazisinə daxil olan Aran, Muğan və Bərdə ölkələrinin də hökmdarıdır. Ərmən isə bu ölkənin yalnız dağlıq bir hissəsidir ki, ondan yaylaq kimi istifadə edilir.

Poemada Məhin Banunun ölkəsinin ayrı-ayrı rayonları belə təsvir edilir:

(Məhin Banu) hər bir iqlimdə və hər fəsildə

Özü üçün müəyyən bir yer seçir.

Gül fəslində yeri Muğandır ki,

Ayaq basdığı yerlər yaşıllıq olsun.

Yayda Ərmən dağlarına çıxar,

Payız vaxtı Abxaza gələr.

Qışda Bərdəyə meyl göstərər.

(Xosrov və Şirin. Bakı, 1981, s. 63.)

6.2. Ərmən yalnız bir ərazi adıdır və erməni etnonimi ilə birbaşa əlaqəsi yoxdur. Köçüb gələrək məskunlaşdıqları ərazinin adı ilə "ərməni", yəni Ərməndə yaşayan adlandırılmış bu etnos özünə "hay" deyir və ölkəsini "Hayastan" adlandırır.

"Ərmən" sözü isə ərəbləşmiş "rum" və "romen" sözləri ilə bağlıdır.

6.3. Nizami "Leyli və Məcnun" poemasında Leylini, "Xosrov və Şirin"də isə Şirini və onun ətrafındakıları dəfələrlə türk adlandırır. Poemanın bir yerində isə Məhin Banu Şirinə öyüd verərkən Xosrovu iranlıların əfsanəvi hökmdarı Keyxosrovla, özlərini isə türklərin əfsanəvi hökmdarı Əfrasiyabla müqayisə edir ki, bu da istər Məhin Banunun, istərsə də Şirinin türk olmasına heç bir şübhə yeri qoymur.

Gər u mahəst, ma həm afitabim,

Vəgər Keyxosrovəst, Əfrasiyabim.

(Əgər o aydırsa, biz də günəşik,

Əgər Keyxosrovdursa, Əfrasiyabıq.)

6.4. Şairin son poemaları olan "Yeddi gözəl" və "İskəndərnamə"də də türklüyə məhəbbət, türk obrazının yüksək sevgi ilə təqdimi - Fitnə, Nüşabə, Çin şahzadəsi (əslində türk şahzadəsi) obrazlarında da özünü açıq şəkildə göstərir. Hətta şair öz sevimli qəhrəmanı İskəndəri "Rum taclı türk" adlandırır.

6.5. "Xosrov və Şirin" poemasının sonunda sevimli qəhrəmanı Şirinin ölümünü təsvir edərkən bunu sevgili həyat yoldaşı, türk qızı Afaqın ölümü ilə müqayisə edir və cavan ikən dünyadan köçmüş arvadı üçün göz yaşları tökərək yazır:

Əgər torkəm şod əz xərgəh nehani,

Xodaya, torkzadəmra to dani.

(Əgər türküm çadırdan köçüb getdisə,

Xudaya, türkzadəmi sən özün saxla.)

Sual olunur ki, Nizami türk deyil, başqa etnik mənsubiyyətə malik olsaydı, öz oğluna "türkzadə" deyərdimi? Cavab aydındır.

7. Öz əsərlərində sosial motivlərə, siyasi problemlərə geniş yer verən Nizami, "Sirlər xəzinəsi" poemasında orta əsr türk dövlət quruluşunu zəmanəsinin hökmdarlarına örnək göstərib yazır:

Douləte torkan ke boləndi gereft

Məmləkət əz dad pəsəndi gereft.

Tərcüməsi:

(Türklərin dövləti ucalarkən

Ölkə ədalətlə idarə olunduğu üçün

bəyənilirdi.)

7.1. Ksenofobiyanın nə olduğunu bilməyən Nizami, eyni zamanda, öz doğma etnosu olan türklərə də məhəbbətini gizlətməmişdir.

Beləliklə, Gəncəli nisbəsi ilə bütün dünyada məşhur olan İlyas Yusif oğlu Nizami Azərbaycanda doğulmuş, Azərbaycan torpağının övladı olmuş, anası kürd qızı, atası isə türk oğlu olduğundan özünü "ikdiş" - metis adlandırmış, bütün yaradıcılığında öz doğma etnosu türklərə məhəbbətini və etnik mənşəyi ilə qürur duyduğunu qabarıq şəkildə əks etdirmişdir.

Yuxarıda dediyimiz kimi, böyük humanist olan Nizami bütün xalqlara hörmətlə yanaşmış, insanlarda insanlığı əsas mənəvi göstərici saymışdır. Ancaq eyni zamanda, şair öz milli mənsubiyyəti ilə də qürur duymuşdur. "Xəmsə"də işlədilmiş çoxlu türk sözləri, Azərbaycan hikmətli sözlərinin fars dilinə tərcümədə verilməsi, türk mənşəli obrazların əksər hallarda müsbət planda təqdim edilməsi bunun sübutudur. Poemalarında yeri gəldikcə eləcə də başqa xalqların adını da çəkən Nizami, bir dəfə də olsun "ləzgi" sözünü işlətməyib. Elə təkcə buna görə Arben Kardaşın Nizamini "qaytarmaq" cəhdi tam fiaskoya uğrayıb və ciddi adamları özünə güldürməkdən başqa bir nəticə verməyib.

Azərbaycan xalqının müdrik bir sözü var: "Bar verən ağaca daş atan çox olar." Dünya ədəbiyyatının ən barlı-bəhərli, qollu-budaqlı ağaclarından biri olan Gəncəli Nizamiyə də daş atılması təbiidir. Ancaq bu dəfə böyük şairimizə daş yox, çınqıl atılıb və o da hədəfə dəyməyib.

***

Məqaləsinin ikinci hissəsinin başlanğıcında Kardaş özü də bilmədən özünə "ayı xidməti" göstərərək yazır:

"Ehe do Nizami na Vostoke slojilas tradisiya, ixodyaşaya ot arabov i poluçivşaya razvitie u persidskix avtorov, primenyaemaya ko vsemu krasivomu, izyaşnomu, belosnejnomu i moquşestvennomu epitet "tyurk".

Ancaq nə qədər böyük qələtə yol verdiyini yerindəcə anlayaraq özünü sığortalayır və belə bir "elmi kəşfə" imza atır ki, "türk" deyərkən heç də türkləri deyil, Çini və oradan gətirilən çini qablarla kağızı nəzərdə tuturmuşlar (?). Yaxşı, tutaq ki, çini qablarla kağızlar ağ olduğu üçün onlara belə bir epitet yapışdırılmışdır; bəs məqalə müəllifinin özünün dilindən çıxan "moquhestvennıy" epitetini hara yazaq? Və sən demə, "Sirlər xəzinəsi"ndəki qarı da "derjava törok" deyərkən Çin dövlətini qəsd edirmiş.

Məqalənin məntiqsizliyindən belə çıxır ki, Xəzər dənizi ilə Çin arasında minillər boyu böyük Türküstan-Turan heç yerli-dibli olmamış və bu ərazilərdə də türklər deyil, çinlilər yaşamışlar. Xalqların böyük hicrətini, Romanın fəthini də türklər deyil, çinlilər gerçəkləşdirmişlər. Bəs onda türklər göydən düşmüş və sonra da "Ləzgistan"ı işğal etmişlər?!

Daha bu qədər də yox!

Gözünü möhkəm tutmuş nifrət pərdəsini azacıq silərək yunan və Roma coğrafiyaçılarının, elə pərəstiş etdiyi qədim erməni tarixçilərinin, Avropa və rus alimlərinin mötəbər əsərlərinə baxsaydı, görərdi ki, çox qədim zamanlardan Xəzər dənizinin dörd dövrəsində, eləcə də indiki Dağıstan ərazisində və Kür-Araz vadisində türklər yaşamış və qonşu xalqlarla sıx əlaqədə olmuşlar və ondan sonra, erməni türkofobiyasının "şedevrlərindən" biri olan "gəlmə azərbaycanlılar" ifadəsini bir qədər az işlədərdi. Hələ "Xəzər" və "Dağıstan" toponimlərinin özünün də türk dilindən alındığını demirik. Əgər bu ərazilərdə, Kardaşın iddiasındakı kimi, ləzgilər çoxluq təşkil etsəydilər, onda Xəzər dənizinə "Ləzgi dənizi", Dağıstana isə "Ləzgistan" deyərdilər. Nə yazıq ki, belə deyil!

Yəqin, Kardaşın ağlına belə gəlmir ki, "aborigen" və "miqrant" anlayışları çox şərtidir və bəşər tarixi boyu xalqlar dəfələrlə bir yerdən başqa yerə hicrət etmiş, qaynayıb-qarışmış, bəziləri ölüb getmiş, yeniləri tarix səhnəsinə çıxmışdır. İnsanların və ayrı-ayrı nəsillərin həyatı ilə müqayisədə çox ləng gedən bu proses indinin özündə də davam etməkdədir.

Çox vaxt müəllifin şəxsi mövqeyini əks etdirən qədim qaynaqlara söykənərək başqa xalqların, başqa insanların hər hansı bir ərazidə yaşamaq hüququnu məhdudlaşdırmağa cəhd edənlər - onların "böyük rəhbəri" Adolf Hitlerin aqibətini yaşamağa məhkumdurlar. Çünki Yer üzərində xeyirxah insanlar, insansevər insanlar şeytan nökərlərindən daha çoxdur və əvvəl-axır xeyir şər üzərində qələbə çalacaqdır.

Hətta bir anlığa təsəvvür etsək ki, doğrudan da bütün Qafqaz Kardaşın və onun əqidə yoldaşı olan daşnakların xəstə təsəvvürüncə erməni və ləzgi xalqlarının tarixi torpaqlarıdır və bəşəri ədaləti bərpa etmək üçün bu torpaqlar həmin "seçilmiş" xalqlara verilməlidir; onda nə edək? - bu ərazidə yaşayan bütün başqa xalqları qılıncdan keçirəkmi?

İnsan qanına (bu halda türk qanına) susamış Kardaş və Balayan kimilər bu təklifə dördəlli səs verərlər.

Ancaq öz xoşbəxtliyini başqasının bədbəxtliyi üzərində qurmaq hələ heç kəsə nəsib olmayıbdır.

Nizamini ləzgi xalqına "qaytarmaq" həvəsinə düşmüş (iştah diş altındadır!) bu cür məntiqlə, daha doğrusu, məntiqsizliklə düşünən, daha doğrusu, sayıqlayan xəstə təxəyyüllü birisinə cavabı, yuxarıda artıq qeyd etdiyimiz kimi, Nizaminin bütün yaradıcılığından qırmızı xətlə keçən türklüyə məhəbbət verir ki, Kardaşın iddialarına rəğmən, bu cür böyük məhəbbət nə Nizamiyəqədərki ərəb şairlərində, nə də fars şairlərində olmuşdur. Heç olmasa, Nizaminin sələfi Firdovsinin "Şahnamə"sini rus dilində oxuyaydı və görəydi ki, orada Nizamidə olan mənada "türk" epiteti var, ya yox!

Kardaşın Ginnesin rekordlar kitabına düşməyə layiq olan çoxsaylı kəşflərindən biri də, Nizaminin "həbəş" deyərkən Gəncədəki "qaradərili kürdləri" nəzərdə tutması haqqında düşüncəsizliyidir. Görünür, bu məqaləni yazarkən o, çox tez-tez tavana baxırmış. fars dilində "dərin" bilklər nümayiş etdirdikdən sonra yenə də Nizaminin orijinalında ləzgi sözləri (bir beytdə iki söz!) axtarması isə bişmiş toyuqların gülüş otağı üçün çox dəyərli bədii materialdan başqa bir şey deyildir. "Bərəkət" sözünün şəkildəyişməsi olan "təbarək" ("təbərrük" şəklində Azərbaycanda indi də işlənir) sözünü isə aparıb ləzgi "təbrək"inə (müəllifin dediyinə görə, "kisə" deməkdir) soxmaq isə bütün rasional məntiqi düşüncəyə həyasızlıqla tüpürməkdir.

Ləzgi, fars, hətta Azərbaycan türkcəsində "zəngin" erudisiyasını nümayiş etdirən "poliqlot" Kardaş ərəb dilinin qrammatikası sahəsində də tayı-bərabəri olmadığını göstərmək üçün meydana atılsa da, yenə özünü gülüş obyekti etməklə kifayətlənməli olur. Böyük Füzuli belə yerdə deyirdi ki:

Pəhləvanlar badpalər səgridərkən hər yana -

Tifl həm cövlan edər, əmma ağacdan atı var.

Oxucularına ərəb dili dərsi verən Kardaş belə bir "kəşfə" də imza atır ki, "NZM" kökündən "Nizami, Nizam, Nəzm, Nazim" sözləri ilə yanaşı, "Namaz, Mizan, Zəmanə, Zaman, Zəman" (?!) sözləri də yaranır ki, əslində Nizaminin öz ədəbi təxəllüsündə bu kökə müraciətinin əsas səbəbi - onun ləzgi sözü olan "Mazan"la səsləşməsi imiş. Bu yerdə rusların belə bir hikmətli sözü yada düşür: "Uslışal zvon, da ne znaet qde on!" Belə çıxır ki, Nizami yaradıcılığının başlıca qayəsi - öz əsərlərində ləzgi sözlərini kodlaşdırmaq imiş. Daha absurd bir düşüncəsizlik təsəvvür etmək yəqin ki, mümkün deyil!

Görəsən, Kardaş ləzgi dilinin, eləcə də başqa Qafqaz dillərinin leksikasına və qrammatikasına Azərbaycan dilinin böyük təsiri barədə obyektiv bir bilgiyə malikdirmi? Əgər belə bir bilgisi olsaydı, çətin ki, Nizaminin dilində ləzgi sözləri axtarmaq kimi qaranlıq otaqda olmayan qara pişiyi tutmaq həvəsinə düşərdi.

Doğrusu, Kardaşın uydurma etimologiyaya əsaslanan "dəlillərini" təkzib etmək ciddi alim ləyaqətindən kənardır və ona görə də bu qısa qeydlərlə kifayətlənərək, öz sözü ilə desək, türkün böyüklüyünü, gözəlliyini, nəcibliyini gözü götürməyən və öz kəsif nifrətini püskürmək üçün Gəncəli Nizami kimi dahi bir humanistdən, sosial ədalət və insanların bərabərliyi carçısından, eyni zamanda böyük türkçüdən çirkin məqsədlə istifadə etmək istəyən cahil bir "şair, nasir, tərcüməçi və hətta Rusiya Federasiyası Yazıçılar Birliyinin üzvünə" (qəzetdəki imzasının altında yazıldığına görə) Azərbaycan xalqının müdrik sözü ilə ancaq bunu arzulamaq istərdik: "Allah ağıl versin!"

Və bir az da obyektiv ədalət hissi...

Çünki bu halda insaf hissindən danışmağın mənası yoxdur. Bu hiss gərək adamda anadangəlmə olsun.

Bəkir NƏBİYEV,

Akademik

Teymur KƏRİMLİ,

AMEA-nın müxbir üzvü

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 9 sentyabr.- S.1-3.